الەمدىك گەوساياسي كەڭىستىكتە قايتا قارۋلانۋ مەن جاڭا اسكەري اليانستار قۇرۋ قاجەتتىلىگى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس اياسىندا ايقىن كورىنە باستادى. اسكەريلەر مەن ساياساتكەرلەر سوعىستاعى تروفەيلەردى، تاكتيكالىق جانە تەحنيكالىق جاڭالىقتاردى، سونداي-اق جەتىستىكتەر مەن ساتسىزدىكتەردىڭ سەبەپتەرىن تالداۋدا. بۇل تۇجىرىمدار تەك قاقتىعىسقا قاتىسۋشى تاراپتار ءۇشىن عانا ەمەس، باسقا دا كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن ماڭىزدى. قازىرگى اسكەري قيمىلداردان قانداي ساباق الۋعا بولادى جانە بولاشاق ارميا قانداي بولماق؟

رەسەي‑ۋكراينا سوعىسى جالعاسۋدا. وسى سوعىستاعى قولدانىلىپ جاتقان قارۋ‑جاراق تۇرلەرى، جاڭا قارۋلاردىڭ پايدا بولۋى، سوعىستى جۇرگىزۋدىڭ اسكەري تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى، اسكەري ىس‑قيمىلداردى ۇيىمداستىرۋ جانە ۇيلەستىرۋ جانە ت.ت. سۇراقتار بۇگىندە تەك قانا سوعىسۋشى تاراپتاردىڭ عانا ەمەس – بۇكىل الەمدى تولعاندىرا باستادى. سەبەبى، «ادامزاتتىڭ جاڭا عاسىردى باستاۋى، جاڭا مىڭجىلداققا ەنۋى مەملەكەتتەر اراسىنداعى تەحنولوگيالىق سەكىرىستى ۇدەتەدى، الەمدىك ساياساتتا ەكونوميكالىق باسەكەلەستىك شيەلەنىسە تۇسەدى، بىراق، ادامزات ەندى قايتىپ الەمدىك سوعىستارعا جول بەرمەيدى، ويتكەنى، سوعىس ادامزاتتىڭ تەحنوگەندىك جانە وركەنيەتتىك دامۋىنا انتوگونيستىك، قاراما‑قارسى قۇبىلىس بولعاندىقتان – ول 21‑عاسىردا ءتيىمسىز ءارى ادامزاتقا قاۋىپتى» دەگەن ۇستانىمى ىسكە اسپادى، ءوزىن‑وزى اقتامادى.

سوعىس ‑ ادامزاتتىڭ تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ «كەرى اسەرى»

ادامزاتتىڭ تەحنولوگيالىق دامۋى جىلدامداعان سايىن، ادامدار جاڭا قارۋ تۇرلەرىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىگى ارتتى. قارۋ‑جاراق تۇرلەرى ارتقان سايىن «جاسالعان قارۋ قانداي دا ءبىر سىناقتان ءوتۋى ءتيىس» دەگەن تۇپكىلىكتى وي سول قارۋ‑جاراقتىڭ نەگىزىندە جاتارى انىق. سوندىقتان دا، 21‑عاسىردا سوعىس ءورتىنىڭ ويدا جوقتا، ەشبىر اتاۋلى سەبەپسىز بۇرق ەتە قالۋى جيىلەي باستادى: اسكەري تەرميندە «الەمنىڭ ءبىرىنشى ارمياسى، ەكىنشى ارمياسى» دەگەندەي تۇسىنىكتەر پايدا بولدى. بۇل تۇسىنىكتەر استارلى تۇردە ساياسي تۇلعالار مەن اسكەري سۋبەكتىلەردى سوعىسقا يتەرمەلەۋگە ىقپال ەتە باستادى.

ونىڭ ۇستىنە، تەك قانا بەيبىتشىلىكتى قالايتىن، قارۋدى تەك قورعانىس قۇرالى سانايتىن مەملەكەتتەردىڭ عانا ەمەس، ماقساتى بەلگىسىز تەرروريستىك توپتاردىڭ دا جاڭا قارۋ‑جاراققا قولى جەتەتىن مۇمكىندىكتەرى پايدا بولدى. قارۋ‑جاراق ءوندىرىسى، ءسويتىپ، وسىنداي توپتاردىڭ قولىنداعى «قاۋىپتى ويىنشىققا» اينالا باستادى. ونىڭ جارقىن كورىنىسى رەتىندە عاسىر باستاۋىندا الەمدەگى كۇرت ارتقان تەرروريستىك ارەكەتتەردى ايتۋعا بولادى: ماسەلەن، 2001 ج. 11‑قىركۇيەكتە تەررورشىلار اقش‑تىڭ نيۋ‑يورك قالاسىنداعى ەڭ بيىك ەكى عيماراتىن جولاۋشى ۇشاقتارىمەن جارىپ جىبەردى. بۇل ادامزات تاريحىنداعى بۇرىن‑سوڭدى بولماعان وقيعا ەدى.

مىنە، وسى وقيعامەن باستالعان جاڭا عاسىر بۇگىنگە دەيىن ۇزدىكسىز لوكالدى سوعىستاردى باستان وتكەرىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ىشىندە، تاياۋ شىعىستاعى ورىن العان اسكەري ىس‑قيمىلدار مەن سوعىستار، كاۆكاز اۋماعىنداعى ورىن العان لوكالدى سوعىستار، كەي مەملەكەتتەردەگى (مىسالى، اۋعانستان) ازاماتتىق سوعىستار... ەندى، مىنە، بۇگىن بۇكىل الەمنىڭ نازارىن اۋدارعان رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس قيمىلدارىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز...

وسىعان بايلانىستى، كوپتەگەن اسكەري ماسەلەلەر تۋىنداۋدا: 1. قورعانىس قۇرالدارى; 2. قاشىقتان قولدانىلاتىن قارۋ‑جاراقتار تۇرلەرى; 3. ۇشاقسىز قولدانىلاتىن قارۋلار; 4. سوعىس قيمىلدارىن باسقارۋ جانە بايلانىس قۇرالدارى; 5. سوعىستى ادامي رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋ; 6. اسكەري ماماندىقتاردى جەتىلدىرۋ جانە ت.ت.

ەۋرووداق ءوز اسكەري ءوندىرىسىن دامىتۋعا مۇددەلى مە؟

قازىرگى جاعدايدا اقش مەملەكەتىنىڭ ءوزى ناتو‑نى بۇرىنعىداي ەمەس، اقش جانە ەۋرووداق دەگەن اسكەري بلوكتارعا بولۋگە ارەكەتتەنۋدە. پرەزيدەنت ترامپ «ەۋرووداق ناتو‑عا شىعىندى ارتتىرۋى كەرەك. ەۋروپا ءوز قورعانىسىنا كەتەتىن قارجىنى ءوزى كوتەرۋى ءتيىس» دەگەن تالاپ قويا باستادى. سوعان ساي، ەۋروپا ەلدەرى 2026 جىلدان باستاپ وزدەرىنىڭ اسكەري شىعىندارىن ءجىو‑نىڭ كولەمىمەن العاندا كەمى 2,5%-عا كوتەرەتىندەرىن مالىمدەپ جاتىر.

ال، 28 اقپاندا اقش‑تا اق ۇيدە ترامپ پەن زەلەنسكيدىڭ ءوزارا ءتىل تابىسپاۋىنىڭ اسەرىمەن ەۋرووداقتىڭ بەلدى مەملەكەتتەرى ساياساتكەرلەرى «ەۋروپا ءوزىنىڭ قارۋ جاراق ءوندىرىسىن دامىتۋعا كۇش سالۋى كەرەك. ونىڭ ينجەنەرلىك ينتەللەكتۋالدىق بازاسىن ۋكراينا وزىنە الادى. ەۋروپا ونى تەحنولوگيالىق جانە قارجىلىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتەدى. بۇل ەۋروپانىڭ قورعانىس الەۋەتىن ارتتىرادى» دەگەن پىكىرلەرىن ايتا باستادى.

بۇل تۋرالى ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي دە بۇرىندارى «ەۋروپالىق اسكەر قۇرۋ» يدەياسىن ايتقان بولاتىن. قازىرگى كەزدە وسى يدەيا بىرتىندەپ جۇزەگە اسا باستادى دەۋگە بولادى. باعىت ايقىندالىپ كەلەدى.

ورتالىق ازيادا قورعانىس اليانسى قۇرىلۋى مۇمكىن بە؟

بۇل ماسەلەلەر قازىرگى سوعىستىڭ شەشۋشى فاكتورلارىنا اينالۋدا. مىسالى، سونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى قاتارىندا «ادامي رەسۋرستار» تۇر. وسى تۇرعىدان، ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى بىرىكسە عانا – وتە مىقتى اسكەري الەۋەتكە يە بولاتىنى ءسوزسىز.

قازىرگى زاماندا بۇرىنعىداي حاندار مەن پاتشالاردىڭ بۇيرىعىمەن اسكەردى ساپقا تۇرعىزۋ كەلمەسكە كەتتى. ەندى، اسكەردى كاسىبي تۇردە جاساقتاۋ جانە ونىڭ ىس‑قيمىلىن ءبىر ورتالىقتان ۇيلەستىرە باسقارۋ العا شىقتى. سوندىقتان، بۇگىندە وسىعان دەيىن ونىڭ «ۇلگىسى» بولىپ كەلگەن ناتو اسكەري بلوگىنىڭ جاھاندىق «كوشىرمەلەرىن» ومىرگە اكەلۋ يدەيالارى پايدا بولۋدا. ول بىرقاتار تاتۋ، ءوزارا ينتەگراتسيالانعان ەلدەر اراسىندا پايدا بولۋى مۇمكىن. سونداي ايماقتىڭ ءبىرى – ورتالىق ازيا ەلدەرى بولىپ سانالادى.

بۇل ايماقتىق بلوكقا قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە گەوساياي تۇرعىدا تاجىكستان  ەنۋى مۇمكىن. سەبەبى، وسى ەلدەر جەتپىس جىلدان استام كسرو اتتى ءبىر مەملەكەت قۇرامىندا بولدى. وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى مەن باسقارىلۋى، جانە دە مەنتالدىك‑مادەني دامۋى تۇرعىسىنان بىر‑بىرىنە ءالى دە جاقىن.

ورتالىق ازيا ەلدەرى وسىعان دەيىن دە وزدەرىنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن، سۋ رەسۋرستارىن قولدانۋدى بىرلەسە شەشىپ كەلەدى. سەبەبى، ولاردىڭ اراسىنداعى «ءتۇبى ءبىر تۇركىلىك تۋىستىق», نەمەسە،  كۇنى كەشەگى «ورتاازيالىق رەسپۋبليكالار» اتتى ورتاق اتاۋى كوپ ماسەلەنى وڭتايلى شەشۋگە كومەككە كەلۋى ابدەن مۇمكىن.

وسى تۇرعىدا ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ايماق ازىرگە «تۇران بىرلەستىگى» ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل بولۋدە.  بىراق «جالپى تۇران» وسى وڭىرگە قاتىستى العاندا «گلوبالدى ماسەلە» بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، ونىڭ قالىپتاسۋى دا ۇزاق ۋاقىتتارعا سوزىلۋى مۇمكىن.

ال، بۇرىنعى قارىم‑قاتىناستاردى قايتا جانداندىرىپ، وسى نەگىزدە ەكونوميكادا، مادەني تۇتاستىقتا، مۇمكىن، بولاشاقتا اسكەري باعىتتاعى ءوزارا ءتيىمدى «ورتاازيالىق اسكەري اليانسىن» قۇرۋ – «تۇران بىرلىگىنە» قاراعاندا الدەقايدا جىلدام ىسكە اساتىن ءىس‑شارا دەۋگە بولادى. ونى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلەدى. ارينە، بۇل «تۇران يدەياسىن» تەرىستەمەيدى – ول ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

اbai.kz