اقش-تا باستالعان قارجى داعدارىسى، بۇگىنگى كۇندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكالارىن ءالى دە شايقاتۋدا. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، اعىمداعى جىلدا كەيبىر ەلدەردىڭ ەكونوميكالارى رەتسەسسيا پروتسەسىنەن شىعىپ، ازداعان ءوسىم كورسەتۋىنە قاراماستان، داعدارىس قۇرساۋىنان تولىققاندى شىعۋ تۋرالى ايتۋ ەرتە، سونىمەن قاتار، داعدارىستىڭ ءتۇبى ءالى دە بولسا كورىنبەي وتىر ، - دەپ بولجاۋدا. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن داعدارىس كۇشىنە ەنە باستاعاندا، دامىعان اقش-تان باستاپ، دامۋشى ەلدەردەگى كوپتەگەن ۇلكەندى كشىلى بانكتەر، الىپ ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ءوندىرىس ورىندارىمەن زاۋىتتار جابىلدى، بۇل كەلەڭسىز ءۇردىس بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا. جابىلعان جانە جابىلۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرعان ءوندىرىس ورىندارىمەن بانكتەر جانە تاعى دا باسقا ۇيىمدار كومەك سۇراپ مەملەكەتكە جۇگىندى، مەملەكەت ءوز تاراپىنان ەلدەگى جاعدايدىڭ ودان ءارى ۋشىقپاۋى ءۇشىن، جۇمىسسىزداردىڭ سانىن ارتتىرماۋ ءۇشىن، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دامۋ ءۇردىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتالعان كاسىپورىندارمەن قارجى ۇيىمدارىنا بارىنشا، قولدارىنان كەلگەنشە كومەگىن بەرگەنى بارىمىزگە ءمالىم. بۇعان مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بۇل امبەباپ ءۇردىس قارجى داعدارىسى كەزىندە جەر ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىنە ورتاق ەرەجە بولىپ قالىپتاستى دەسەك ارتىق ايتپاعانىمىز شىعار.

اقش-تا باستالعان قارجى داعدارىسى، بۇگىنگى كۇندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكالارىن ءالى دە شايقاتۋدا. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، اعىمداعى جىلدا كەيبىر ەلدەردىڭ ەكونوميكالارى رەتسەسسيا پروتسەسىنەن شىعىپ، ازداعان ءوسىم كورسەتۋىنە قاراماستان، داعدارىس قۇرساۋىنان تولىققاندى شىعۋ تۋرالى ايتۋ ەرتە، سونىمەن قاتار، داعدارىستىڭ ءتۇبى ءالى دە بولسا كورىنبەي وتىر ، - دەپ بولجاۋدا. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن داعدارىس كۇشىنە ەنە باستاعاندا، دامىعان اقش-تان باستاپ، دامۋشى ەلدەردەگى كوپتەگەن ۇلكەندى كشىلى بانكتەر، الىپ ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ءوندىرىس ورىندارىمەن زاۋىتتار جابىلدى، بۇل كەلەڭسىز ءۇردىس بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا. جابىلعان جانە جابىلۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇرعان ءوندىرىس ورىندارىمەن بانكتەر جانە تاعى دا باسقا ۇيىمدار كومەك سۇراپ مەملەكەتكە جۇگىندى، مەملەكەت ءوز تاراپىنان ەلدەگى جاعدايدىڭ ودان ءارى ۋشىقپاۋى ءۇشىن، جۇمىسسىزداردىڭ سانىن ارتتىرماۋ ءۇشىن، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دامۋ ءۇردىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اتالعان كاسىپورىندارمەن قارجى ۇيىمدارىنا بارىنشا، قولدارىنان كەلگەنشە كومەگىن بەرگەنى بارىمىزگە ءمالىم. بۇعان مىسالدى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بۇل امبەباپ ءۇردىس قارجى داعدارىسى كەزىندە جەر ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىنە ورتاق ەرەجە بولىپ قالىپتاستى دەسەك ارتىق ايتپاعانىمىز شىعار. قازاقستان قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىسىنىڭ اسەرىن تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ سەزدى، دەگەنمەن دە، وسىدان 10-11 جىل بۇرىنعى ازياداعى جانە رەسەيدەگى قارجى داعدارىستارىمەن سالىستىرعاندا قازاقستان قازىرگى الەمدىك قارجى داعدارىسىن تاۋەلسىز، ەكونوميكاسى قالىپتاسقان، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى جەتىلگەن، ەڭ باستىسى اياققا تۇرعان مەملەكەت رەتىندە قارسى الدى. بەلگىلى عالىم، ەكونوميست ادام ءسميتتىڭ «نارىقتىڭ قولى كورىنبەيدى» دەگەن اتاقتى ءسوزى بار، سوعان بايلانىستى، داعدارىس كەزىندە مەملەكەتتىڭ بارلىق سالاسىن نارىقتىڭ كورىنبەيتىن قولىنا بەرىپ قويۋ ارقىلى، مەملەكەت ءوز تاعدىرىن ۇلكەن قاتەرگە بايلايتىنى تاعى دا بەلىگىلى.

داعدارىس كۇشىنە ەنگەننەن بەرى، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ءرولى مەن ورنى ارتىپ كەلەدى، ونىڭ باستى سەبەبى ۇكىمەتتىڭ جاعدايدى ودان ءارى قۇلازىماۋى ءۇشىن، كومپانيالارمەن قارجى ۇيىمدارىنىنىڭ، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن ساتىپ الىپ نەمەسە ولارعا قارجى قۇيىپ، ءتىپتى مەملەكەتتەندىرىپ، سول سەبەپتى اتالعان ۇيىمداردا مەملەكەت ۇلەسىن ارتتىرۋ ساياساتى بولىپ وتىر. قازاقستاندا داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋدە ۇكىمەتپەن قاتار، «سامرۇق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» دا بەلسەندى ات سالىسۋدا. جالپى قورى 70 ملرد. اقش دوللارىن قۇرايتىن ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى، اعىمداعى جىلى  ەل ەكونوميكاسىن تۇراقتاندىرۋ باعدارلاماسى بويىنشا 10 ملرد. اقش دوللارىن جۇمسادى. قور توراعاسى ق. كەلىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇندە ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋ باعدارلاماسى بويىنشا بولىنگەن 10 ملرد. اقش دوللارىنىڭ 70%-ى ەكونوميكاعا ەنگىزىلگەن، ال ونىڭ 60%-ى بۇگىنگى ۋاقىتتا تولىعىمەن يگەرىلىپتى. قازاقستان داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋ باعدارلاماسى بويىنشا جانە اتالعان باعدارلاما اياسىندا ەكونوميكاعا قارجى قۇيۋ كورسەتكىشى بويىنشا الەمدىك ون مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرىپ وتىر.

نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭى بويىنشا، مەملەكەتتىڭ نارىق سالاسىنداعى ۇلەسىمەن مولشەرى از كولەمدە بولۋى كەرەك، الايدا داعدارىس كوپ نارسەگە وزگەرىس اكەلگەنى بەلگىلى، ال بۇگىنگىدەي قيىن جاعدايدا مەملەكەتپەن جەكە سەكتور، نارىق بىرىگىپ جۇمىس جاساپ، دامۋى ءتيىس. سوڭعى ەكى جىلدا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى اسەرى كۇشەيىپ، ۇلەسى ارتىپ، بانكتەر جانە قارجى سالاسىنداعى كومپانيالار مەملەكەتتىندىرىپ، مەملەكەت مەنشىگىنە بىرتىندەپ كوشىپ جاتىر. داعدارىس سالدارىنا بايلانىستى ەل ەكونوميكاسىندا مەملەكەتتىڭ تىكەلەي جانە جاناما قاتىسۋىنىڭ مىسالى رەتىندە، كورشىلەس رەسەيدەگى جاعدايدى الۋعا بولادى. رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى كەزدە رەسەي ءىجو-ءنىڭ 50%-ىن مەملەكەتتىڭ ۇلەسى الىپ وتىر ەكەن. رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى جىلى رەسەي ۇكىمەتى ەل ەكونوميكاسىنداعى ۇلەسىن 10%-عا ارتتىرىپتى. قازىرگى كەزدەگى نارىقتاعى تۋربۋلەنتتى جاعدايدا، ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى مەحانيزمى بۇل - تۇراقتاندىرۋ نەسيەلەرىن بەرۋ جانە ىشكى سۇرانىستى ارتتىرۋ ارقىلى ەكونوميكاداعى ءوسىمدى ۇلعايتۋ بولىپ وتىر، سول سەبەپتى رەسەي ۇكىمەتى تەك قانا جەكە سەكتورداعى ۇلەسىن ارتتىرىپ قويماي، سونىمەن بىرگە «گازپروم»، «روسنەفت»، «سبەربانك روسسي»، «ۆتب» سەكىلدى مەملەكەتتىك كورپوراتسيالارداعى ۇلەسىن دە ارتتىرىپ وتىر. قازاقستانداعى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى الىپ وتىرعان ۇلەسىنىڭ تۋرا پايىزىن نەمەسە سانىن ايتۋ قيىن، سەبەبى بۇل ماسەلە بويىنشا ناقتى اقپارات ءالى جوق، الايدا اعىمداعى جىلدىڭ باسىندا مەملەكەت «سامرۇق قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» ارقىلى ەلىمىزدەگى ءتورت ەكىنشى دەڭگەيلى جۇيە قۇراۋشى بانكتەردىڭ ەكەۋىنىڭ 25% ۇلەسىمەن، قالعان ەكى بانكتىڭ 75% ۇلەستەرىن ساتىپ الۋىن، «سامرۇق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنىڭ» «ەۋرازيا تابيعي رەسۋرستار كورپوراتسياسىنداعى»، «قازاتوموندىرىس» ۇلتتىق كومپانياسىنداعى، «قازاقمىس»، «قازاقستان يپوتەكالىق كومپانياسىنداعى» جانە ت.ب. ماڭىزدى كومپانيالارداعى مەملەكەت ۇلەسىن وزىنە الۋىن ايتۋعا بولادى. وسى ساتىپ الۋلار ارقىلى مەملەكەت ەكونوميكا سالاسىنداعى ۇلەسىن ەداۋىر ارتتىرعانى بەلگىلى. وتكەن قىركۇيەك ايىنىڭ 29-ى كۇنى رەسەيدە «ۆتب» بانكىنىڭ ۇيىمداستىرعان ينۆەستيتسيالىق فورۋمىندا، رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىسى ۆلاديمير پۋتين، مەملەكەت داعدارىستى ەڭسەرگەننەن كەيىن، مەملەكەتتىڭ ەكنوميكادان بىرتىندەپ شىعاتىنى جانە مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىنىڭ ازايا بەرەتىنى تۋرالى ايتىپ كەتكەن بولاتىن. رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، مەملەكەت ەكونوميكاداعى ۇلەسىن تومەندەتكىسى كەلسە دە، بۇل جەردەگى كورسەتكىش 20-30%-دان ءارى تومەندەمەۋى مۇمكىن دەۋدە. بەلگىلى ەكونوميست، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، تانىمال قارجىگەر وراز ءاليۇلى جاندوسوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندا مەملەكەت ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن، داعدارىس ۋاقىتىندا كىرگەن سالامەن كومپانيالاردان شىعادى دەپ وتىر. وسىعان كەلەتىن پىكىردى وسى جاقىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىنڭ پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ تە ايتقان بولاتىن.

داعدارىستىڭ اسەرى بىزبەن كورشىلەس جاتقان وزبەكستان، تۇركىمەنستان ەلدەرىمەن قىتايدىڭ شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنا بىزبەن سالىستىرعاندا اسەرىن از تيگىزدى، بۇل پروتسەسستىڭ باستى سەبەبى، اتالعان ەلدەردە داعدارىسقا دەيىن دە، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى باسىم جانە ەكونوميكالارى جابىقتاۋ بولاتىن، سول سەبەپتى بۇل ەلدەرگە جاھاندىق داعدارىستىڭ اسەرى بىزبەن سالىستىرعاندا تومەن دەڭگەيدە بولدى.  «مەملەكەت - ناشار مەنەدجەر» - دەگەن قاناتتى ءسوز بار، الايدا قازىرگى ۋاقىتتاعى ەكونوميكاداعى تۇراقسىز جاعدايدا، مەملەكەتتىڭ كومەگىنسىز كەيبىر ماڭىزدى سالالاردىڭ دامۋىن ەلەستەتۋ مۇمكىن بولماي تۇر.  بۇگىنگى كەزەڭدە قايسىبىر مەملەكەت ەكونوميكاداعى ۇلەسىن تومەندەتۋدى، ەكونوميكادان بىرتىندەپ شىعۋدان كورى، داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋ باعدارلاماسىن جۇرگىزۋدى باسىم باعىت ەتىپ وتىر، ال ەكونوميكاداعى مەملەكەت ۇلەسىن تومەندەتۋ جوسپارى جاقىن بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە ەكەنى بەلگىلى.

«اباي-اقپارات»