جاقىندا كىتاپ دۇكەنىنەن «فينليانديا قالاي وياندى؟» – دەپ اتالاتىن جۇقالاۋ كەكلگەن كىتاپتى ساتىپ الدىم. كىتاپ – وتە قىزىقتى، ءمان-ماعىناسى زور، وقىعان ادامعا كوپ وي سالاتىن، العا جەتەلەيتىن كوركەم تۋىندى ەكەن.اۋدارماشى ازامتقا دا كوپ راحمەت. شىعارماداعى سويلەمدەر وتە شۇرايلى ءارى وقىعان ادامعا جەڭىل، تۇسىنىكتى ەتىپ اۋدارعان ەكەن. كىتاپتى تولىقتاي وقىپ شىعىپ، قالىن وقىرماندار تانىسسىن دەگەن نيەتپەن، ءوزىمىزدىڭ ءوي-پىكىرىمىزدى سىزدەرگە ۇسىنىپ وتىرمىز.     

XX عاسىردىڭ باسىندا ورىس ءپۋبليتسيستى، قوعام قايراتكەرى گريگوري پەتروۆ جازعان «فينليانديا قالاي وياندى؟» اتتى ەڭبەگى كوپتەگەن حالىقتار ءۇشىن جاڭعىرۋعا، ۇلتتىق ۇيىسۋعا، ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ماڭىزىن تۇسىنۋگە جول اشقان رۋحاني تۋىندى بولىپ تابىلادى. بۇل كىتاپ – تەك فين حالقىنىڭ تاريحىن بايانداۋ ەمەس، سونىمەن قاتار كەز كەلگەن ۇلتتىڭ وركەندەۋى ءۇشىن قاجەت باستى قۇندىلىقتاردى ايقىنداپ بەرەتىن تاعىلىمدى شىعارما.

كىتاپتا اۆتور فين حالقىنىڭ اۋىر كەزەڭدەردەن قالاي وتكەنىن، ساۋاتسىزدىقتان، كەدەيلىكتەن، رۋحاني السىزدىكتەن قالاي ارىلىپ، بۇگىنگى وركەنيەتتى ەلگە اينالعانىن ناقتى تاريحي مىسالدار ارقىلى باياندايدى. ەڭبەكتە باستى نازار فين قوعامىنداعى ۇستازداردىڭ، عالىمداردىڭ، اعارتۋشىلاردىڭ، اتاپ ايتقاندا يۋحان ۆيلگەلم سنەلمان ەسىمدى فيلوسوف، پەداگوگ جانە ۇلت قايراتكەرىنىڭ رولىنە اۋدارىلادى. سنەلماننىڭ يدەيالارى ارقىلى فين حالقى ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋعا، بىلىمگە ۇمتىلۋعا جانە ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋعا كۇش سالادى. ول حالىقتى وياتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سانا مەن رۋحتى تاربيەلەۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، اعارتۋشىلىققا دەن قويدى.

پەتروۆ فينليانديانىڭ قايتا جاڭعىرۋى ءبىلىم جۇيەسىن جاقسارتۋدان باستالعانىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. مەكتەپتەر مەن مۇعالىمدەردىڭ ءرولى، كىتاپحانالار مەن ءباسپاسوزدىڭ دامۋى – وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ رۋحاني ويانۋىنا ىقپال ەتتى. ەل بولامىن دەگەن جۇرت ەڭ الدىمەن مەكتەپ سالۋى كەرەك دەگەن يدەيا وسى كىتاپتا كەڭىنەن كورىنىس تابادى. سونىمەن بىرگە، فين حالقىنىڭ تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ەڭبەكقورلىعى، ادىلەتكە دەگەن ادالدىعى – ۇلتتىق مىنەزدىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۇسىنىلادى.

«روبينزون كورسەتكەن جول» تاراۋى 

ادام مەن قوعامنىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى جاساۋعا قابىلەتتى ەكەنىن دالەلدەيتىن ماعىنالى بولىمدەردىڭ ءبىرى. بۇل تاراۋدا اۆتور دانيەل دەفونىڭ ايگىلى كەيىپكەرى روبينزون كرۋزونىڭ بەينەسى ارقىلى ەڭبەكقورلىقتىڭ، تاباندىلىقتىڭ جانە ومىرلىك ماقساتقا بەرىك بولۋدىڭ ماڭىزىن ايشىقتايدى. روبينزون ەشبىر كومەكسىز، جالعىز ارالدا قالسا دا، ءۇمىتىن ۇزبەي، بىرتىندەپ ءوز تىرشىلىگىن قۇرىپ، ناعىز ەڭبەكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتەدى.

اۆتور وسى بەينە ارقىلى فين حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قيىن كەزەڭدەرىمەن پاراللەل جاسايدى. قاراپايىم حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرى، تاباندىلىعى مەن بىلىمگە ۇمتىلىسى – ولاردى العا سۇيرەگەن كۇش. ياعني، فين حالقى دا ءبىر كەزدەرى «ارالدا قالعان روبينزونداي» جاپادان-جالعىز، وتارلىق ەزگىدە ءومىر ءسۇردى. بىراق ولار مويىماي، ءبىلىم مەن تارتىپكە سۇيەنىپ، جاڭا ءومىردى ءوز قولدارىمەن جاساي ءبىلدى.

بۇل تاراۋ وقىرمانعا: قانداي قيىن جاعدايدا قالسا دا، ادام ءوز ەڭبەگى مەن ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا قايتا تۇرا الادى دەگەن سەنىمدىۇيالاتادى. ەڭ باستىسى – جالقاۋلىق پەن ۇمىتسىزدىككە بەرىلمەي، ەڭبەككە، تارتىپكە، بىلىمگە سۇيەنۋ قاجەت. وسىلايشا، «روبينزون كورسەتكەن جول» – ۇلتتى وياتۋدىڭ، ادامدى جاڭعىرتۋدىڭ سيمۆولىنا اينالعان بەينەرەتىندە بەرىلگەن.

«توزىمدىلىك كۋلتى» تاراۋى 

حالىقتىڭ رۋحاني قايتا جاڭعىرۋىندا سابىر مەن شىدامدىلىقتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىندىرەتىن تەرەڭ ماعىنالى ءبولىم. بۇل تاراۋدا اۆتور قوعام دامۋىنىڭ بىردەن العا جۇرمەيتىنىن، ۇلكەن وزگەرىستەرگە جەتۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت بويى تاباندىلىق پەن سابىر قاجەت ەكەنىن اتاپ وتەدى. فين حالقى ءوز جولىندا ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولدى – وتارلىق ەزگى، كەدەيشىلىك، ساۋاتسىزدىق. بىراق ولار ەشقاشان ءۇمىت ۇزبەي، توزىمدىلىكپەن، بىرتىندەپ العا باسىپ وتىردى.

پەتروۆ توزىمدىلىكتى السىزدىك نەمەسە كونبىستىك دەپ قاراستىرمايدى. كەرىسىنشە، ول – ىشكى كۇشتىڭ، ءتارتىپتىڭ جانە ءوز ماقساتىنا سەنىمدىلىكتىڭ كورىنىسى. بۇل تاراۋدا فين حالقىنىڭ تاعدىرعا مويىنسۇنباي، قايتا قاجىرلى ەڭبەك پەن سابىر ارقىلى ءوز مەملەكەتىن قۇرعانى مىسال ەتىلەدى. اۆتور بۇل قاسيەتتى ۇلتتىق مىنەزدىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرۋدى، ياعني «توزىمدىلىك كۋلتى» رەتىندە قالىپتاستىرۋدى ۇسىنادى.

وسىلايشا، تاراۋدىڭ نەگىزگى ويى – شىن وزگەرىس توزىمدىلىكپەن عانا كەلەدى. بۇل قاسيەت – جەكە ادامنان باستاپ تۇتاس ۇلتقا دەيىن ورلەۋ جولىنداعى باستى قۇرال. پەتروۆتىڭ بۇل يدەياسى بۇگىنگى قوعام ءۇشىن دە وزەكتى: كەز كەلگەن جەتىستىككە جەتۋدىڭ جولى – سابىرلى ەڭبەك پەن رۋحانيبەرىكتىك.

كىتاپتىڭ نەگىزگى ءمانى – حالىقتى رۋحاني، مادەني، الەۋمەتتىك تۇرعىدان تاربيەلەۋ ارقىلى جاڭعىرتۋ يدەياسىندا جاتىر. بۇل شىعارما ارقىلى پەتروۆ وقىرمانعا: «ەلدىڭ بولاشاعى – ءوز قولىندا. ەگەر حالىق ءوز مادەنيەتىن، ءتىلىن، تاريحىن ۇمىتپاي، بىلىمگە، ەڭبەككە ۇمتىلسا – كەز كەلگەن قيىندىقتى جەڭىپ شىعا الادى» دەگەن ويدى جەتكىزەدى. اۆتور فينليانديانى مىسال ەتە وتىرىپ، ءوز ەلىندەگى، اسىرەسە رەسەي مەن وعان تاۋەلدى حالىقتارداعى الەۋمەتتىك توقىراۋ مەن رۋحاني كۇيزەلىستى ەڭسەرۋدىڭ جولىن كورسەتەدى.

بۇل كىتاپ قازاق حالقى ءۇشىن دە ەرەكشە ماڭىزدى. حح عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى «فينليانديا قالاي وياندى؟» ەڭبەگىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى ەلگە ۇلگى ەتىپ ۇسىندى. سەبەبى قازاقستان دا سول كەزەڭدە ءبىلىم مەن مادەنيەتكە ءزارۋ، وتارلىق ەزگىنىڭ سالدارىنان تۇرالاعان ەل بولاتىن. سوندىقتان فين حالقىنىڭ ۇلگىسى قازاق حالقىنا سەرپىن بەرىپ، جاڭعىرۋ جولىنا باستايتىن باعدارشامعا اينالدى.

قورىتىندىلاي كەلە، گريگوري پەتروۆتىڭ «فينليانديا قالاي وياندى؟» كىتابى – تەك تاريحي شىعارما ەمەس، بۇل – ۇلتتى تاربيەلەۋدىڭ، سانانى وياتۋدىڭ، وركەنيەتتى ەل بولۋدىڭ كىلتى ىسپەتتى ەڭبەك. ول – ەل بولۋدىڭ ەڭ نەگىزگى جولى – رۋحاني جاڭعىرۋدا، ءبىلىم مەن مادەنيەتكە دەگەن قۇرمەتتە ەكەنىن ۇقتىرادى. بۇگىنگى كۇندەرى بۇل ەڭبەك وزەكتىلىگىن جويعان جوق، كەرىسىنشە، ەل بولامىن دەگەن ءاربىر ۇلتقا وي سالارلىق، باعىت كورسەتەتىن قۇندى مۇرا رەتىندە باعالانادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz