قازىرگى كەزدە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر قىتاي تاريحي جازبالارىندا مول دەگەن ۇعىم تۇركىتانۋشى نەمەسە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قىزىعاتىن ادامدارعا ءبىرشاما تانىس ەكەندىگى بەلگىلى. ەندەشە، قىتايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر نەلىكتەن مول بولادى؟ ونىڭ توپانى تەگى قانشالىق؟ ول قايسى جاقتاردان بەلەڭ بەرەدى؟ ونىڭ قازىرگى تۇركىتانۋداعى كەرەككە جاراتىلۋى قانشالىق؟ ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن ولقىلىقتارى نە؟ دەگەن سۇراۋلاردىڭ بارلىعى تۇركىتانۋشى ءاربىر وقىمىستىنى قىزىقتىرارى جانە ويعا سالارى بەلگىلى.
ەندەشە، قىتايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر نەلىكتەن مول بولادى؟
بايىرعى قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىسى:

قازىرگى كەزدە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر قىتاي تاريحي جازبالارىندا مول دەگەن ۇعىم تۇركىتانۋشى نەمەسە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قىزىعاتىن ادامدارعا ءبىرشاما تانىس ەكەندىگى بەلگىلى. ەندەشە، قىتايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر نەلىكتەن مول بولادى؟ ونىڭ توپانى تەگى قانشالىق؟ ول قايسى جاقتاردان بەلەڭ بەرەدى؟ ونىڭ قازىرگى تۇركىتانۋداعى كەرەككە جاراتىلۋى قانشالىق؟ ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن ولقىلىقتارى نە؟ دەگەن سۇراۋلاردىڭ بارلىعى تۇركىتانۋشى ءاربىر وقىمىستىنى قىزىقتىرارى جانە ويعا سالارى بەلگىلى.
ەندەشە، قىتايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر نەلىكتەن مول بولادى؟
بايىرعى قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىسى:
قىتاي مادەنيەتىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى كوزقاراستاردىڭ سانى مول. بىرەۋلەر قىتاي مادەنيەتىن ءبىر نەگىزدى مادەنيەت دەپ قاراسا، ەندى بىرەۋلەر كوپ نەگىزدى مادەنيەت دەپ بىلەدى. ءبىر نەگىزدى مادەنيەت دەپ قاراۋشىلار قىتاي مادەنيەتى بۇكىلدەي حۋاڭ-حى (سارىوزەن: قىتاي مادەنيەتىنىڭ اناسى سانالاتىن وسى وزەننىڭ ماعىناسىن قىتايدىڭ «كىندىك جازىعى» دەگەن اتاۋمەن ماندەس دەپ قاراۋعا بولادى) الابىنان پايدا بولعان جانە بۇكىلدەي سىرتتان قابىلدانعان مادەنيەتتەن كەلگەن دەگەن ەكى اعىمعا بولىنەدى. ال، كوپ نەگىزدى دەۋشىلەر قىتاي مادەنيەتىنىڭ توركىنىندە، ياعني حۋاڭ-حى (سارىوزەن) الابىنىڭ مادەنيەتى دە، سىرتتان قابىلدانعان مادەنيەتتەر دە بار دەپ قارايدى. ال، ولاردىڭ ۇلەسى تۋرالى تاعى دا پارىقتى كوزقاراستار بارشىلىق. 
مادەنيەت ءبىر-اق كۇندە پايدا بولا قالمايدى. ول بۇرىنعى مادەنيەتتەردىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى، داميدى. الايدا قىتاي جەرىندە ەڭ گۇلدەنگەن مادەنيەت قۇرعان اۋلەت –  شاڭدار (ب.ز.ب. ءحVىى ع.–ب.ز.ب.ءحى ع. ارالىعىندا قىتايدىڭ حۋاڭ-حى (سارىوزەن) الابىنداعى كىندىك جازىعىندا ديناستيا قۇرعان) بولعاندىعى بەلگىلى. قازىرگە دەيىنگى عىلىمي زەرتتەۋلەردە  قىتاي مادەنيەتىنىڭ توركىنى تۋرالى كوبىندە تالاستى تالقىعا تۇسەتىنى: بىرىنشىدەن، قىتايعا العاشقى قولاشىلىق، جىلقى جانە اربا سياقتىلاردى كىم اكەلدى؟ ەندى ءبىرى، شاڭداردىڭ مادەنيەتىنىڭ نەگىزى بولعان، دامىعان قولا ونەرى، اربا، بەينەلى جازۋ، العاشقى استرونوميا، كۇن تىزبە، ۋاقىت بەلگىلەۋ جۇيەسى    مەن    ۋاقىت    بىرلىگى،   ت. ب.   قايدان   كەلدى؟  بۇلار  باسقا   مادەنيەت وشاقتارىنان  كەلدى  مە،  الدە  قىتاي  جەرىندە  تىڭنان  جاراتىلدى  ما؟ دەگەن ماسەلەلەر.
باتىس عالىمدارىنىڭ كوبى قىتايدىڭ بايىرعى حۋاڭ-حى (سارىوزەن) مادەنيەتى باتىستان بارعان ءۇندى-ەۆروپا تىلدىلەر جاراتقان دەپ قارايدى.
قىتاي عالىمدارى قىتاي وركەنيەتىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى دا الۋان ءتۇرلى كوزقاراستاردى ورتاعا قويىپ كەلەدى. بىرەۋلەرى قىتاي وركەنيەتى اتام زاماننان قىتايدىڭ ءوز جەرىندە پايدا بولعان. قىتاي مادەنيەتى مەن باتىس جانە ورتا ازيا مادەنيەتىندەگى ۇقساستىقتار مادەنيەتتىڭ تاسىمالدانۋىنان، تارالۋىنان بولماعان، كەزدەيسوق قۇبىلىس دەپ سانايدى.  
قىتاي بايىرعى زامان وركەنيەتىن زەرتتەۋشى چي-لياڭ مىرزا ءوزىنىڭ «قىتاي وركەنيەت تاريحى» اتتى كەسەك ەڭبەگىندە: «XVIII عاسىردا، باتىس وقىمىستىلارى قىتاي وركەنيەتى ەگيپەت وركەنيەتىنىڭ اسەرىنە ۇشىراعان دەپ قارادى، ءتىپتى، كەيبىرەۋلەر، قىتايلىقتاردىڭ ءوزى ەگيپەتتەن بارعاندار دەپ سانادى. XIX عاسىردا، كەيبىر ايتىلمىس قىتايتانۋشىلار قىتاي وركەنيەتى قوسوزەن الابىنان (قازىرگى يراك) بارعان دەپ كورسەتتى. ولاردىڭ كولدەنەڭ تارتقانى – قىتايدىڭ بەينەلى جازۋى قوسوزەن الابىنىڭ سىنا جازۋىنا، قىتايدىڭ ءتۇستى كەراميكالارىنىڭ اسەمدەلۋى ورتا ازيانىڭ ءتۇستى كەراميكالارىنىڭ اسەمدەلۋىنە ۇقسايدى ەكەن. بۇل نازاريانىڭ قانشالىق قيسىنسىز ەكەندىگى ءوزى-اق بەلگىلى. ەكى وڭىردەگى بايىرعى مادەنيەتتەگى ۇقساستىق تەك وركەنيەتتىڭ پايدا بولعان ءوڭىرىنىڭ باسقا-باسقا، ىشكى مازمۇنىنىڭ بىردەي ەكەندىگىن عانا تۇسىندىرەدى، ونى ءبىرىنىڭ ەندى بىرىنە اسەر ەتۋىنەن بولعان دەپ تۇجىرىمداۋعا بولمايدى» دەپ جازادى [1].
ال ەندى ءبىر عالىمدار قىتاي وركەنيەتى مەن باتىس جانە ورتا ازيا وركەنيەتى ارالىعىندا بايلانىستىڭ بارلىعىن مويىنداي وتىرىپ، بۇنداعى مادەنيەتتىك توركىننىڭ دە، ەتنيكالىق توركىننىڭ دە ارعى شىققان جەرىن  قىتايدىڭ حۋاڭ-حى (سارىوزەن) الابىنا بالايدى. بۇنداي كوزقاراس ۇستانۋشىلاردىڭ ءبىرى قىتايدىڭ ەۆرازيا مادەنيەتىن زەرتتەۋشى ايگىلى عالىمى ءيۇ-تاي-شان (余太山) مىرزا. ءيۇ-تاي-شان مىرزا ساقتار قىتاي جەرىنەن تارالعان، قىتاي تاريحىنداعى ۇيسىندەردى قامتىعان كوشپەندىلەردى تۇگەلدەي حۋاڭ-دي جۇيەسىنە جاتقىزادى [2].
ەگەر ءيۇ-تاي-شان مىرزانىڭ پايىمداۋىن دۇرىس دەپ قاراۋعا تۋرا كەلسە، وندا جاپونيالىق عالىم حاشيموتو جانە باسقا Norman-Mei, Norman Jerry سياقتى عالىمدار ءتىل مادەنيەتى تۇرعىسىنان، قىتاي تىلىندەگى وزەن دەگەندى بىلدىرەتىن «جياڭ» (江)， «حى» (河) سوزدەرىنىڭ قىتاي جەرىندەگى جاعىراپيالىق تارالۋ جاعدايىنا ساي ورتاعا قويعان، ەڭ بايىرعى ءبىر زامانداردا حۋاڭ-حى (سارىوزەن) الابىن تەرىستىكتەگى التاي ءتىلدى حالىقتار مەكەندەگەن، چاڭ-جياڭ وزەنى الابىن زاڭ-ميان ءتىلدى حالىقتار مەكەندەگەن، كەيىنگى قىتاي ءتىلى وسى تىلدەردىڭ توعىسۋىنان قالىپتاسقان دەگەن كوزقاراسىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل كوزقاراسقا ساي بايىرعى حۋاڭ-حى جانە ونىڭ تەرىستىگىندە وزەن ارعى زامانعى قىتايشا «گال» (河) دەلىنگەن دە بۇل التاي تىلدەرىنەن كەلگەن، ال چاڭ-جياڭ الابىندا جانە ونىڭ تەرىستىگىندە وزەن «جياڭ» (江) دەپ اتالعان، بۇل تيبەت-بيرما تىلدەرىنەن كەلگەن[3]. بۇنداي كوزقاراس ۇستانۋشى قىتاي عالىمدار دا بار [4]. وركەنيەتىنىڭ، ودان دا ارعى ەگيپەت وركەنيەتىنىڭ بايلانىسىن دارىپتەي وتىرىپ، العاشقى قىتاي وركەنيەتى تىكەلەي باتىس ازياداعى ەگيپەتتەن نەمەسە قوس وزەن الابىنىڭ مادەنيەتىنەن كەلگەن دەپ تۇجىرىمدايدى.
قىتايدىڭ ايگىلى وقىمىستىسى گو-مو-رو: «شاڭدار وزدەرى باتىستان كەلگەن بولىپ، كەلگەندە جۇلدىزدىق كۇن تىزبەنى الا كەلىپ، ىشكەرى قىتايعا (كىندىك  جازىق) ەنگەننەن كەيىن جالعاستى قولدانعان با؟ الدە، شاڭداردىڭ تەگى شىعىستان بولىپ، جۇلدىزدىق كۇن تىزبەنى شياڭ-جيا (商贾) نەمەسە مالشىلار اكەلگەن بە؟» دەيدى [5]. سۋ-شۋە-لين حانىم دا سوناۋ 40-جىلدارى ءچۇي-يۋاننىڭ «تاڭىردەن سۇراۋ» (天问) اتتى ولەڭىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندە، سول كەزدەگى ء(چۇي-يۋاننىڭ زامانىن ايتپاقشى – يا.ق.) قىتايلىقتار باتىس ازيانىڭ جاي-جاپسارىن قازىرگى بىزدەن دە قانىق بىلەدى دەگەندى ورتاعا قويادى [6].
ءىس جۇزىندە بايىرعى قوسوزەن الابى مەن ورتا ازيانى قامتىعان تۇتاس ەۆرازيا دالاسىنىڭ مادەنيەتى مەن بايىرعى قىتايدىڭ ورتا قازىعى مادەنيەتىندەگى جاقىندىق بەينەلى جازۋ مەن ءتۇستى كەراميكالارىنىڭ اسەمدەلۋ ستيلىندەگى ۇقساستىق عانا ەمەس ەدى. تەرىستىكتەن قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا ەنگەن مادەنيەت ۇلگىلەرى بۇلاردان باسقا قولاشىلىق، جىلقى، اربا، قاستاسى، اسكەري قارۋ-جاراق، كيىم-كەشەك، اسەمونەر جانە ءان، كۇي، بي، مادەنيەت، توتەم جانە سالت-ساناعا دەيىن بارلىق جاقتاردان بايقالاتىن ەدى.
وسىنشا مول دا الۋان ءتۇستى ءارى ادامزاتتىڭ ەڭ باستى، ەڭ وزىق مادەنيەت ۇلگىلەرى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى، الدىمەن ورتا جانە باتىس ازيادا، ونىڭ سوڭىنان قىتايدىڭ تەرىستىگى مەن باتىسىندا، سوڭىندا قىتايدىڭ ورتا جازىعىندا پايدا بولۋى، الايدا ولار توركىندەس ەمەس، ءوز-ءوز جەرىندە پايدا بولىپ، بىر–بىرىنە ۇقساس ۇلگىدە قالىپتاسۋى ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىن بىلاي قويعاندا، ماتەماتيكالىق ىقتيمالدىقتىڭ زاڭدىلىقتارىنا دا ۇيلەسپەيتىن ەدى. ال، ادامزاتتىڭ كولىگى، كوشىپ-قونۋى، مادەنيەت تاسىمالداۋى، تاراتۋى ءالى دە سونشالىق مەشەۋ كۇيدە تۇرعان سول قاراڭعى داۋىردە، سوناۋ ەگيپەتتەن نەمەسە قوس وزەن الابىنان مادەنيەتتى بىردەن قيىر شىعىستاعى ون مىڭداعان شاقىرىم شالعايداعى قىتاي جەرىنە جەتكىزۋ مۇمكىندىگى قانشالىق ەكەندىگى دە بەلگىلى ءجايت.  
جانە ءبىر جاعىنان باتىس ازيا بولسىن، ورتا ازيا بولسىن بايىرعى قىتايدىڭ سارىوزەن الابىمەن تەڭىز نەمەسە باسقالاي اسۋ بەرمەس جاراتىلىستىق بوگەتتەر ارقىلى بۇكىلدەي اجىرالىپ تاستالعان ەكى بولەك تۇيىق ءوڭىر ەمەس، ولاردىڭ ارالىعىندا تاريحتا باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان شىعىسى جاپون تەڭىزىنەن باستالىپ، باتىسى سپان تۇبەگىنە تىرەلەتىن ايگىلى جىبەك جولى وتەتىن جانعا جايلى ەۆرازيا دالاسى جاتقانى ءمالىم. اتام زامانعى تاريحتان بەرى وسى قۇتتى دالانى شىعىسى مەن باتىسىنا دەيىن    كوشپەندىلەر  كەزگەن.  ولار  شىعىس-باتىس   مادەنيەتىن   ۇشتاستىرعان، مادەنيەتتىڭ تەز، كەڭ تارالۋىنا دانەكەر بولعان.
ارحەولوگيالىق جاقتان، قىتايداعى ەڭ بايىرعى انا مادەنيەتتەردىڭ ايگىلىسى حۋاڭ-حىنىڭ (سارىوزەننىڭ) ورتا-جوعارعى اعارىنداعى ياڭ-شاۋ (仰韶) مادەنيەتى دەپ سانالادى. ءۇندى عالىمى ا.ك.ناراين (A.K.Narain) «تاريحتاعى ەڭ العاشقى ءۇندى-ەۆروپالىقتار» اتتى ەڭبەگىندە، توحارلار مەن نۇكىستەردى (يۇزدەر:月氏) العاش قىتاي جەرىنە تاراعان دەپ قارايدى. ول قىتايداعى سارىوزەننىڭ ورتا-جوعارعى اڭعارىنداعى چي-جيا (齐家) مادەنيەتى، ءتىپتى، ياڭ-شاۋ (仰韶) مادەنيەتى ۋاكىلدىك ەتكەن مادەنيەت ءدال توحارلاردىڭ «ەڭ العاشقى» مادەنيەتى، توحارلار سىرتتان كەلگەن «جات جۇرتتىقتار» ەمەس، قايتا سول جەردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى. ول ودان دا ارىعا بارىپ، ءۇندى-ەۆروپا تىلدىلەر قىتايدان تاراعان بولسا كەرەك، توحارلار سول «ەڭ العاشقى» ءۇندى ەۆروپا تىلدىلەردىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە، اتا مەكەنىنەن ەڭ اقىرعى كوشكەندەر بولۋى مۇمكىن. توحارلارمەن توركىندەس «ەڭ العاشقى» ءۇندى-ەۆروپالىقتاردان حيتتەستەر (Hittites) مەن كەنتۇم (centum) ءتىل توبىنداعىلار بولىپ، ولار وسى وڭىردەن وسىدان بەس-ءتورت مىڭ جىلدار بۇرىن باتىسقا قونىس اۋدارعان بولۋى مۇمكىن، ياعني توحارلار – نۇكىستەردىڭ، ءتىپتى، تۇتاس ءۇندى-ەۆروپا تىلدىلەردىڭ اتا جۇرتى قىتايدىڭ تەرىستىگى دەپ قارايدى [7].
چي-جيا مادەنيەتى مەن ياڭ-شاۋ مادەنيەتىن توحارلاردىڭ جانە «العاشقى» ءۇندى-ەۆروپالىقتاردىڭ مادەنيەتى دەپ قاراۋ، كەم دەگەندە ارحەولوگيالىق جانە انتروپولوگيالىق جاقتان دادەلدەنگەن. بۇل ەكى مادەنيەت تۋرالى قىتاي عالىمدارىنىڭ ءبىرشاما جەتكىلىكتى زەرتتەۋى بار دەپ قارالادى [8]. قىتاي عالىمدارىنىڭ ىشىندە چي-جيا مادەنيەتى مەن ياڭ-شاۋ مادەنيەتىن موڭعول ناسىلدىلەردىڭ مادەنيەتى دەپ قارايتىندار دا بار [9].
ايگىلى عالىم جاڭ-گۋاڭ-جى: «حى-شي دالىزىندەگى ب.ز.ب-عى سان عاسىر تاريحتان بۇرىنعى مادەنيەت قالدىقتارى، نۇكىستەر مەن ۇيسىندەردىڭ تاريحتان بۇرىنعى مادەنيەتىن زەرتتەۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى ماتەريالى. ەگەر بۇل ۇلىستار سى-با (四坝) نەمەسە شا-جيڭ (沙井) مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار بولسا، سونداي-اق نۇكىستەر مەن ۇيسىندەردىڭ ەتنيكالىق توركىنى باتىستاعى كاۆكازدىقتارعا جۋىق بولاتىن بولسا، وندا بۇل سى-با مادەنيەتىنىڭ توركىنى مەن چي-جيا مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق تەگىمەن بايلانىسىن انىقتاۋدا اسا ماڭىزدى دەرەكپەن قامدايدى» دەيدى [10].
ال ساقتار قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا ەنگەندىگىنىڭ تاريحي جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەرى دە جولىعىپ وتىرادى. الايدا ساقتار قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا قاشان، قايسى جولمەن كەلگەن دەگەن ماسەلە ءالى دە تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپقان جوق. بۇندا ادامدى تولعاندىراتىن ەكى ماسەلە بار: بۇنىڭ ءبىرى، ساقتار قىتاي تاريحىنداعى اڭىز-ەرتەگىلىك تۇرىندەگى بولسىن، الدە تاريحي جازبالارداعى بولسىن قايسى كەيىپكەر، قايسى ەتنوستارمەن بايلانىسادى؟ ەندى ءبىرى، ساقتار كىندىك جازىققا العاشقى قىتاي مادەنيەتى پايدا بولعاننان كەيىن كەلگەن بە؟ جوق الدە كىندىك جازىققا ەنىپ العاشقى قىتاي مادەنيەتىن جاراتۋشىلار ما؟
بىرەۋلەر  ەڭ  العاشقى كىندىك جازىقتاعى ياڭ-شاۋ مادەنيەتىن جانە چي-جيا، سى-با سياقتى العاشقى قولا مادەنيەتىنە يە ارحەولوگيالىق مادەنيەتتەردى باتىس تەرىستىكتەن ەنگەن ءۇندى-ەۆروپا اۋلەتتەرى اكەلگەن، بۇلار ساقتار نەمەسە ساقتارمەن بايلانىستى ەتنوستار دەپ بىلەدى. بىرەۋلەر قىتاي مادەنيەتى  مەن  تاريحىنىڭ   اتاسى   حۋاڭ-ديدىڭ   تايپاسىن  قىتايدىڭ  ورتا
جازىعىنا باتىس تەرىستىكتەن ەنگەن كوشپەلى ساق تايپاسى دەپ قارايدى. ال، بىرەۋلەر باتىس جوۋ ديناستياسىنىڭ پاتشاسى جوۋ-مۋ-ۋاڭمەن (周穆王، مۋ-تيان-ءزى دەپ تە اتالادى) بارىس-كەلىسى بار، قۇرىم (كۇنلۇن) تاۋىنداعى كول بويىندا (瑶池) شاراپ ءىشىسىپ، جىر جىرلاسقان شي-ۋاڭ-مۋدى (西王母) ساقتاردىڭ كوسەمى دەپ قارايدى. ەندى بىرەۋلەر قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا تىم ارىدان ەنگەن باتىس تەرىستىك ەتنوستارىن نۇكىستەر (月氏) مەن ۇيسىندەر (乌孙) دەپ تانيدى، ءارى ولاردى ساق تايپالارىنىڭ تارماقتارىنا جاتقىزادى. بۇل كولدى دە اركىم ءار ءتۇرلى جوريدى.
تاعى ءبىر ەرەكشە ەسكەرەرلىك جاي — «چي-جيا»، «ياڭ-شاۋ» مادەنيەتتەرىندەگى ادام باس سۇيەكتەرىن ءبىر ءبولىم عالىمدارى ءۇندى-ەۆروپا تيپىنە، ەندى ءبىر ءبولىم عالىمدارى موڭعول تيپىنە جاتقىزادى. وسىعان قاراعاندا بۇل ادام باس سۇيەكتەرى وسى ەكى ءتيپتىڭ ارالىعىندا، ياعني ءۇندى-ەۆروپا ءتيپى مەن موڭعول ءتيپىنىڭ ارالىعىندا بولۋى دا مۇمكىن. بۇنداي ارالىقتاعى، تيپ ەۆرازيا كوشپەندىلەرىنىڭ ىشىندەگى تۇركى حالاقتارىنا ءتان ەكەندىگى جۇرتقا بەلگىلى جاي. وسى تالداۋعا ساي، بۇلاردى تۇركى ءتىلدى كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتى بولسا كەرەك دەپ كۇماندانۋ ءتىپتى دە ورىندى سياقتى.           
قىتاي جازبا دەرەكتەرى جانە تەرىستىك كوشپەندىلەرى
جالپى ۇلت مادەنيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە تاريحتا سول ۇلتتى قۇراعان ەتنيكالىق توپتاردىڭ جاساعان، كوشىپ-قونعان، باسقا حالىقتارمەن ەتنيكالىق جانە مادەنيەت جاقتارىنان ارالاسقان ايماقتارىنداعى ەرتە زامان مادەنيەت قالدىقتارىن قۇنتتاپ زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ارعى اتا-بابالارى كەزىندە شىعىستاعى جاپون تەڭىزىنەن باتىستاعى بالقان تۇبەگىنە دەيىنگى ەۆرازيا ساحاراسىن ەركىن جورتقان كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋدە ءتىپتى دە قاجەتتى. تۇركىتانۋشى ماماندار بۇل جاعىندا ەرتەدەن-اق كورەگەندىك تانىتىپ كەلەدى.
بۇندا ەڭ الدىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي مەن مادەنيەتىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردىڭ قيىر شىعىس دەرەكتەرىندە مولىنان جولىعۋىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن مىنا جاقتاردان اڭعارا الامىز:
ءبىرىنشى، قىتايدىڭ ارعى زامان ۇلىستارىنىڭ تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىسى قويۋ بولعان.
مىڭداعان جىلدارعا جالعاسقان قىتاي تاريحىندا ونىڭ ەلىن بيلەگەن، اكىميات قۇرعان اۋلەتتەردىڭ تەڭ جارىمىنان استامى تەرىستىك كوشپەندىلەرى بولعانى بەلگىلى. قىتاي تاريحىنداعى ەڭ العاشقى پاتشالىق شيالار (ب.ز.ب. ءححى ع. - ب.ز.ب.ءحVىىى ع.) تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن ەرەكشە بايلانىستا بولعان، كەيىن شاڭدار شيالاردى تالقانداپ پاتشالىق قۇرعاندا، شياڭ اقسۇيەكتەرى تەرىستىك كوشپەندىلەرىنە قاشىپ بارىپ قوسىلعان.  شاڭ ديناستياسىنىڭ  (ب.ز.ب. ءحVىى ع.–ب.ز.ب.ءحى ع.) تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن ۇزاق ۋاقىتتىق ارالاستىعى، تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ شاڭدارعا قوسىلىپ، وردا جۇمىسىنا دەيىن ارالاسقاندىعى سۇيەك جازۋىنىڭ دەرەكتەرىنەن مولىنان بايقالادى. شاڭداردىڭ سوڭعى مەزگىلىندەگى استاناسى ينندەگى قابىرستاندارىنان تابىلعان  ادام  باس  سۇيەكتەرىنىڭ   دە   كوپ   بولەگى  تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىكى
ەكەندىگى دالەلدەنگەن [11]. كەي ماماندار  شاڭ ءداۋىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندەگى ايگىلى ايەل اسكەري قولباسشى فۋ-حاۋدى (妇好) شاڭ داۋىرىندەگى تەرىستىكتەگى بەلگىلى ەلدىڭ (方国)شاڭ پاتشاسى ۋ-ديڭگە (武丁) ۇزاتقان قىزى دەپ قارايدى. ال، شاڭداردى اۋدارىپ بيلىك قۇرعان جوۋلار (ب.ز.ب. ءحى ع.–ب.ز.ب. 256 ج.) تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن ەتەنە بولعان، ءتىپتى، ءبىر مەزەت تەرىستىك كوشپەندىسى نومدارمەن (戎：عۇنداردىڭ ارعى اتالارى) بىرگە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان. جوۋلاردى اۋدارىپ، پاتشالىق قۇرعان چيندەر (ب.ز.ب. 221 ج.–ب.ز.ب. 206 ج.) تەگىندە باتىس تەرىستىكتە جىلقى شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن كوشپەندى ەل بولعان [12].
تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن ارالاستىق قىتاي تاريحىندا قۇددى حان ديناستياسىنان (ب.ز.ب. 206 ج.–ب.ز. 220 ج.) باستاپ كۇشەيە تۇسكەن تارىزدەنەدى. ءىس جۇزىندە حان ديناستياسىنان باستاپ قىتايدا شىنايى جازبا تاريح پايدا بولا باستادى. ەكىنشىدەن، قىتايدىڭ ورتا جازىعىنداعى قىتاي ۇلتى دا حان داۋىرىنەن كەيىن قالىپتاسا باستادى. ودان ىلگەرگى كىندىك جازىق تۇرعىندارىندا حان داۋىرىنەن باستالعان حان ۇلتى ۇعىمى قالىپتاسپادى. ءىس جۇزىندە حان ديناستياسىنان ارعى تاريحقا ىشكەرلەگەن سايىن كىندىك جازىقپەن تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ بايلانىسى قويۋلانا تۇسەدى. ءتىپتى، حان ديناستياسىنىڭ الدىنداعى شيا، شاڭ، جوۋ، چين ديناستيالىقتارىنىڭ جارىم جارتىسىن تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ قۇرايتىندىعىن قىتايتانۋشى عالىمداردىڭ كوبى مويىندايدى [13].
سارىوزەن الابىنداعى بايىرعى قىتاي ديناستيالىقتارىن بىلاي قويعاندا، قىتايدىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندەگى ب.ز.ب-عى جوۋ ديناستياسى زامانىندا چاڭ-جياڭنىڭ ورتا اعارىندا قۇدىرەتتى ءىرى ەل قۇرعان «چۋ» ەلىنىڭ يەلەرىن مىڭچيبگلي مىرزا گان-سۋدىڭ وڭتۇستىگى ارقىلى حان-جوڭعا ەنىپ، ودان ءحانشۇي-چاڭجياڭ الابىنا جەتكەن تۇركى تىلدىلەر دەپ قارايدى [14]14. سىن-جوڭ-ميان سوناۋ 1960 جىلدارى چۋلاردىڭ باتىستاعى مەديا جەرىنە كەلگەندىگى ەكى جوۋ زامانىنداعى تاريحي دەرەكتەردە باياندالعان، ميديادا بۇرىن سكيفتەر بولعان. ميديالىقتار ب.ز.ب-عى ءىح عاسىردا ەلدىك قۇرعان. سوندىقتان شىعىسقا جوۋلارمەن بىرگە ىلەسىپ كەلگەندەر تۇراندار ياعني تۇركىلەر بولسا كەرەك دەپ جازادى [15]. دەمەك، ەڭ الدىمەن جىلقىنى قولدا ۇيرەتىپ، ەڭ الدىمەن اتتى جاساق قۇرعان ساق اتتى ەۆرازيا كوشپەندىلەرى ورتا ازيانى ورتالىق ەتىپ توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل ءوز اسەرىن تيگىزگەن، قۇدىرەتىن جەتكىزگەن، مادەنيەتىن تاراتقان دا. 
كەي قىتاي عالىمى 5000 جىلدىڭ الدىنداعى حۋاڭ-دي ءدال بايىرعى دەرەكتەردەگى گۋا-جۋ (瓜州) وڭىردە جاساعان «سان-مياۋ» (三苗) دەپ جازادى.
ال، چۋلار ەلدىك قۇرعان چاڭ-جياڭنىڭ تومەنگى ورتا بولەگىندەگى بايىرعى ەتنوستىڭ اتى دا مياۋ (苗) بولعان. وسى مياۋلاردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى سانالاتىن قىتايدىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى مياۋ-زۋ، ءيى-زۋ ۇلتتارىنىڭ قازىرگى مادەنيەتىندە دە ويۋ-ورنەك جانە باسقا مادەنيەتتەردە تۇركى مادەنيتىنە ۇقسايتىن دەتالداردىڭ مول ەكەندىگىن بۇرىن دا ءتۇرلى دالەل-فاكتىلەرمەن كورسەتكەن بولاتىنبىز.
چۋلاردىڭ تەرىستىكتەگى كوشپەندى ۇلتتارمەن ەتنيكالىق بايلانىسى تەك ونىڭ مادەنيەتىندەگى ۇقساستىقتان عانا ەمەس ەدى، ودان دا قىزىعى – قىتاي تىلىندەگى وسى ەلدىڭ اتىن بىلدىرەتىن «楚» (چۋ) يەروگليفى قىتايدىڭ ارعى ەرتە زامانداعى تىلىندە «چۋ» دەپ ەمەس، قايتا «ساك» دەپ وقىلاتىن ەدى. ياعني، عالىمدار تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن توركىندەستىرگەن وسى ەلدىڭ بايىرعى اتى «ساك» نەمەسە «ساق ەلى» (楚国) بولعان. بۇل قيىر شىعىسقا كەلگەن ساقتاردىڭ بىردەن-ءبىر «ساق» اتىمەن اتالعان ەلى ەدى.
ەكىنشى، ىشكەرى قىتايعا (كىندىك  جازىق) تەرىستىك كوشپەندىلەرى مولىنان سىڭگەن.
كىندىك جازىق تۇرعىندارىنا تەرىستىك كوشپەندىلەرى اتام زاماننان بەرى توقتاۋسىز قوسىلىپ، ءسىڭىپ كەتىپ وتىرعاندىعى كوپكە بەلگىلى جاي. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تەرىستىكتەگى تۇركى ءتىلدى حالىقتاردان ب.ز-دىڭ الدى-ارتىندا تۇتاس تەرىستىك ازيانى تىتىرەنتكەن يمپەريا عۇنداردىڭ جارىم-جارتىسى بولعان وڭتۇستىك عۇندار حان ديناستياسىنا باعىنىشتى بولىپ ىشكەرى قىتايعا (كىندىك جازىققا) ءسىڭىپ كەتتى; تاڭ ديناستياسى داۋىرىندە (ب.ز. 618ج - ب.ز.907ج) تەرىستىكتە اكىميات قۇرعان تابىعات تۇرىكتەر ىشكەرى قىتايعا (كىندىك  جازىق) ءسىڭىپ كەتتى; موڭعولدار قۇرعان يۋان ديناستياسى داۋىرىندە ورتا ازيا مەن موڭعول دالاسىنان جەر اۋدارىلىپ ىشكەرى قىتايعا كوشىرىلگەن كەرەي، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، ارعىن، ت.ب. ۇلىستاردىڭ نەشە ون مىڭداعان ءۇرىم-بۇتاقتارى ءسىڭىپ كەتتى. بۇلاردىڭ بارلىعى قىتايدىڭ كىندىك جازىعىنا ءوز تاريحى  مەن مادەنيەتىن الا كىردى. اسىرەسە موڭعولدار قۇرعان يۋان ديناستياسى داۋىرىندە كىندىك جازىققا كوشىرىلگەن ورتاازيالىق ۇلىستاردىڭ (كەرەي، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، ارعىن، ت.ب.) ۇرپاقتارى نەگىزىنەن ونەر يەلەرى مەن سوعىس ماماندارى بولدى. مىنە بۇلاردىڭ بارلىعى ىشكەرى قىتايداعى (كىندىك  جازىق) قىتاي تۇرعىندارىنا وزىندەگى مادەنيەت اتاۋلىنىڭ بارلىعىن لاقتىرىپ تاستاپ، تىر جالاڭاش كۇيىندە ەنگەن ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوز تاريحى مەن مادەنيەتتەرىن دە الا كىردى.
ءۇشىنشى، تەرىستىك كوشپەندىلەرى ىشكەرى قىتايمەن (كىندىك جازىق) اتام زاماننان كورشى جاساعان.
تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى اتا-بابالارىن قۇراعان بايىرعى عۇندار، ۇيسىندەر، نۇكىستەر (يۇزلەر), تاعى باسقا ۇلىستار مەن ولاردىڭ دا ارعى اتالارى  سانالاتىن شاڭ داۋىرىندەگى گۇر-فاڭ، كوڭ-فاڭ، رۇن (允) سياقتىلار، جوۋ ديناستياسى داۋىرىندەگى نوم (戎), تيەك (狄) سياقتى ۇلىستار سوناۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى مىڭداعان جىلداردىڭ ارعى جاعىندا قىتايدىڭ ورتا
جازىعىمەن قوڭسىلاس جاساعاندىعى بەلگىلى بولسا، ال كەيىنگى تاڭ ديناستياسى داۋىرىندەگى تۇركىلەر، موڭعولداردىڭ يۋاڭ ديناستياسى داۋىرىندەگى كەرەي، نايمان، ارعىن، قوڭىرات، قىپشاق، مەركىت، جالايىر سياقتى تۇركى ۇلتىن قۇراعان باستى ۇلىستار تۇگەلدەي قىتايمەن شەكتەس سارىوزەننىڭ تەرىستىگىندە، جاپون تەڭىزىنە جۋىق لياۋنىڭدە، ىشكى موڭعولدىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندە، موڭعول ۇستىرتىندە، التاي اتىرابىندا جانە ءتاڭىرتاۋ قويناۋلارىندا جۇرگەنى بەلگىلى.     
مىنە وسى سەبەپتەردەن جازۋ-سىزۋ مادەنيەتى ەرتە دامىعان قىتايدىڭ بايىرعى جازبالارى مەن باسقا دا بايىرعى مادەنيەت ۇلگىلەرىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى اتالارىن قامتىعان تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر مولىنان جولىعادى. قىتاي تاريحي جازبا دەرەكتەرى ادەتتە ارناۋلى تاريح (正史), بەيرەسمي تاريح (野史) جانە ادەبي تۋىندىلار بولىپ ۇشكە بولىنەدى:
ءبىرىنشى، قىتاي ارناۋلى تاريحتارىنداعى (正史) تۇركىتانۋعا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر.
بۇل – ەرتە زامانداردان تاريحشىلاردىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋدە باسا نازار اۋدارىپ كەلە جاتقان اۋماق. بۇدان بۇرىنعى تاريحي زەرتتەۋلەردە بۇل جاعى ۇنەمى دارىپتەلىپ جانە پايدالانىلىپ كەلەدى. قازىرگى تۇركىتانۋشىلاردىڭ قىتاي تاريحي جازبالارىنداعى تۇركىتانۋعا قاتىستى دەرەكتەر دەگەندە كوزدەيتىنى وسى ارناۋلى تاريحتاعى دەرەكتەر.
بايىرعى قىتاي تاريحي جازبالارىنداعى تۇركىتانۋعا قاتىستى دەرەكتەردى تانىپ ايىرۋ جانە ونى تۇركى، ۇيعىر تىلدەرىنە اۋدارۋدىڭ تۇركى تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋدەگى ماڭىزىنىڭ زورلىعى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. قىتايدا قىرۋار جۇمىستار تىندىرىلدى. «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەمەلەردىڭ» ءبىرىنشى، ەكىنشى تومدارى جارىق كوردى، ءۇشىنشى تومى دايىندالىپ بولدى [16]. كەيىن تاعى ءتورتىنشى، بەسىنشى تومدارى قولعا الىنباق. ال وسى شىعارمالاردىڭ ۇيعىر تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلۋى دا ەرتە قولعا الىنىپ، قىرۋار ەڭبەكتەر تىندىرىلعانى بەلگىلى. قىرعىز تىلىندە دە جۇمىس اتقارىلدى. قازاقستانداعى تۇركىتانۋشى عالىمدار دا وسىنداي تاريحي اۋدارما جۇمىستارىنا ىنتالى ارالاسۋدا.
قىتايدىڭ ارناۋلى پاتشالىق تاريحتارىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق تەگىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ مولدىعى بەلگىلى: عۇندار، ۇيسىندەر، يۇزلەر، تۇرىكتەر، وعىزدار كەيىنگى كەرەي، نايمان، ارعىن، قوڭىرات، قىپشاق، مەركىت، جالايىر، ت.ب. ۇلىستار تۋرالى دەرەكتەر مولىنان جولىعادى.

ال، ءبىزدىڭ جوعاردا تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قىتاي تاريحنامالارىنداعى تۇركىتانۋعا قاتىستى دەرەكتەمەلەرىمىز نەگىزىنەن قىتاي تاريحىنداعى حاندىقتار تاريحى سانالاتىن 26 تاريحتان ء(بىز ايتىپ وتىرعان ارناۋلى تاريح) سۇرىپتاپ الىنعان تۇركى جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى اتالارىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر. ءىس جۇزىندە قىتايدا بۇلاردان باسقا دا بەيرەسمي تاريحي جازبالار،   دەرەكتەر   تولىپ   جاتىر.   ولارداعى   تاريحي   دەرەكتەر   ارناۋلى
تاريحتارداعىدان  نەشە ەسە مول دەۋگە بولادى.
ەكىنشى، قىتاي بەيرەسمي تاريحتارىنداعى (野史) تۇركىتانۋعا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر.
قىتاي تاريحىنداعى ارناۋلى تاريح رەتىندە سانالاتىندار نەگىزىنەن قىتايدىڭ حان ديناستياسى داۋىرىنەن كەيىنگى پاتشالىقتار تاريحي ايتىلادى. ال قىتاي تاريحىنداعى ەڭ العاشقى جازبا دەرەكتەر قىتايدىڭ ين-شاڭ داۋىرىندەگى بەينەلى سۇيەك جازبالارىنان [17]، باتىس جوۋ ديناستياسى تۇسىنداعى قولا جازبالارىنان باستالسا [18]،  بۇلاردىڭ سوڭى باتىس جوۋ پاتشالىعى داۋىرلەرىندەگى «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسى» (山海经), «جىلناما» (春秋), «زۋو-چۋان» (左传), «انا ءتىلى» (国语), «ءۋازىر» (尚书), «مۋ-تيان-ءزىنىڭ قيسساسى» (穆天子传) سياقتى سانداعان جازبا تاريحي-ادەبي ەڭبەكتەرگە ۇلاسىپ جاتادى. بۇلاردىڭ بارلىعى قىتايدىڭ ارناۋلى پاتشالىقتار تاريحى جازىلا باستاۋدان بۇرىنعى زامانداعى (چين-حان ديناستيالىقتارىنان بۇرىنعى) تاريحي-ادەبي ەڭبەكتەر. ولاردا عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ تاعى باسقا تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ارعى اتالارى نوم (戎), تيەك (狄) ت.ب. ۇلىستار تۋرالى قىرۋار تاريحي مالىمەتتەر جولىعادى.
تەك سۇيەك جازۋلارىن عانا مىسالعا الساق، شاڭ زامانىندا قىتايدىڭ ورتا جازىعى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى ايماقتاردا ءبىر-بىرىنەن دەربەس كوپتەگەن ەلدەر مەن ۇلىستار ءومىر سۇرگەن. سول قاتارداعى كوڭ-فاڭ، گۇر-فاڭ ﹙鬼方﹚ تاعى سول سياقتى كوشپەلى ۇلىستاردى قىتايتانۋشى عالىمدار عۇنداردىڭ ارعى اتالارى، ال، ءرۇن ﹙允﹚ سياقتى ۇلىستاردى ۇيسىندەردىڭ ارعى اتالارى دەپ دالەلدەيدى [19]. Cۇيەك جازۋلارىندا وسىلاردىڭ ىشىندەگى عۇنداردىڭ ارعى اتاسىمەن توركىندەستىرىلگەن ۇلىستاردىڭ ءبىرى بولعان تەك كوڭ-فاڭ ەلى تۋرالى مازمۇندار قامتىلعان بارلىق سۇيەكتەردىڭ سانى 500-دەن اسادى. بۇلار نەگىزىنەن شاڭ ديناستياسىنىڭ سوڭعى داۋىرىنە تۋرا كەلەتىن 22-اۋلەت اتاسى ۋ-ديڭ پاتشا زامانىنا شوعىرلانعان [20]. وسى كوڭ-فاڭ ەلىنە قاتىستى سۇيەككە جازىلعان ماتىندەردەن كوڭ-فاڭ ەلىنىڭ شاڭدارمەن بايلانىسىن جۇيەلى تۇردە اڭعارۋعا بولادى. مىسالى، «جاۋرىن جازۋىنىڭ جيناعى» [21] ﹙合﹚ ﹙ەندىگى جەردە “جيناق” دەپ الىنادى) 6069-جاۋىرىننىڭ وڭ بەتىندە، 6087-جاۋىرىننىڭ وڭ بەتىندە كوڭ-فاڭ ەلىنىڭ شاڭدارعا شابۋىل جاساۋ قاۋپى بولجانادى; جيناقتاعى 137-جاۋىرىننىڭ تەرىس بەتىندە، 584-ساۋىتتىڭ، 6068-جاۋىرىننىڭ وڭ بەتىندە كوڭ-فاڭ ەلىنىڭ شاڭدارعا شابۋىل جاساعانى باياندالادى; جيناقتىڭ 6344, 6345, 6347, 6349-سۇيەكتەرىندە شاڭداردىڭ كوڭ-فاڭ ەلىنە جازا جورىعىن جاساعاندىعى باياندالادى; «انگليادا ساقتالعان  559-سۇيەككە، جيناقتاعى 6171, 6169, 6172, 6173, 6174-سۇيەكتەرگە شاڭداردىڭ كوڭ-فاڭ ەلىنە جازا جورىعىن جاساعانداعى، جورىق كولەمى باياندالادى.
ءدال   وسى   ءتارىزدى    كوڭ-فاڭ   ەلىمەن  ءبىر،  عۇنداردىڭ  ارعى اتاسى دەپ
دالەلدەنگەن گۇر ەلى ﹙鬼 方﹚ تۋرالى جيناقتىڭ 8591, 8592, 8593-سۇيەكتەرىندە گۇر ەلى مەن شاڭداردىڭ جاۋلاستىعى جازىلسا، 137-سۇيەكتىڭ، 203-سۇيەكتىڭ، 1114-سۇيەكتىڭ وڭ بەتتەرىنە، 1114-سۇيەكتىڭ تەرىس بەتىنە گۇر ەلىنىڭ شاڭدارعا تاۋەلدى بولىپ، پاتشالىقتىڭ جۇمىسىنا ارالاسقاندىعى، 5577-سۇيەكتىڭ بەتىنە گۇر ەلى ادامىنىڭ مانساپ اتى، تاعى باسقا سۇيەكتەردە شاڭ پاتشاسىنىڭ گۇرلەرگە جارلىق تۇسىرگەندىگى جايىندا، 20757-سۇيەككە شاڭ پاتشاسىنىڭ  گۇر  ەلىنە بارعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر جازىلعان [22].
وسىمەن بىرگە سۇيەك جازۋلارىندا كوپ جولىعاتىن ۇلىستاردىڭ ءبىرى – عالىمدار ۇيسىندەردىڭ ارعى اتاسى دەپ دالەلدەيتىن رۇندەر ﹙允﹚. سۇيەك جازۋىن
تانۋشى  عالىمدار  ءدال  وسى  رۇندەردى  بىلدىرەتىن يەروگليفتىڭ بەينەلى سۇيەك
جازۋىنداعى كورىنىسىن باسىنا تۇيىنشەگىن ءبىر جاق شەكەسىنە قاراتىپ شىت تارتقان ادامنىڭ بەينەسى دەپ شەشەدى [23].
باسىنا وسىنداي شىت تارتۋ ادەتى تۇرىكتىڭ كەرەي، نايمان تايپالارىندا جاقىنعى زامانعا دەيىن جالعاسىپ كەلگەنى بەلگىلى. ءتىپتى قازىردە ازداپ تابىلادى. ال وسىنداي شىت تارتۋ ادەتى كەزىندە حان ديناستياسى داۋىرىندە وڭتۇستىك عۇندار، كەيىنگى تاڭ پاتشالعى داۋىرىندە تاعىبات-تۇرىكتەر ءسىڭىپ قالعان قىتايدىڭ سارى توپىراقتى ۇستىرتىندە وسى زامانعا دەيىن جالعاسىپ كەلگەنى بەلگىلى. ال بايىرعى عۇننان قالعان سۋرەتتەردە دە ولاردىڭ باستارىنا شىت تارتاتىندىعى بايقالادى [24].      
عالىمدار سۇيەك جازۋلارىنان بۇلاردان باسقا جوعارىدا باياندالعان عۇندارمەن، ۇيسىندەرمەن، ساقتارمەن توركىندەستىرىلگەن كوڭ، گۇر، ءرۇن تاعى سول سياقتى ۇلىستاردىڭ جاعراپيالىق ورنىن دا انىقتايدى [25].
بەيرەسمي تاريحتارعا بۇلاردان باسقا چين-حان ديناستيالىقتارى تۇسىنان باستالعان قىتايدىڭ ارناۋلى تاريحتارىمەن قوسا جازىلعان ءتۇرلى قوسىمشا تاريحتار، اۆتورلىق ەڭبەكتەر، ارناۋلى تاريحتار تۋرالى ءتۇرلى-ءتۇستى تۇسىنىكتەمەلەر، تولىقتامالار، ت.ب. بارلىعى قامتىلادى. بۇلاردىڭ جالپى توپانى قىتايدىڭ ارناۋلى تاريحتارىنا قاراعاندا ونداعان، جۇزدەگەن ەسە ارتىق. ال تاريحي قۇنى ارناۋلى تاريحتان ارتىق بولماسا كەم بولمايتىندىعى دا بەلگىلى.    
ءۇشىنشى، تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن ەتەنە قىتاي ادەبيەتى.
قىتاي بايىرعى زامان ادەبيەتى مەن ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەكى ءتۇرلى بايلانىسى بارى بەلگىلى: ءبىرى، قىتاي بايىرعى ادەبيەتىندە ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز تۋرالى دەرەكتەر مولىنان جولىعادى; ەندى ءبىرى، قىتايدىڭ بايىرعى ادەبيەتىنە ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ادەبيەتى كۇشتى اسەر جاساعان.
اڭىزدا قىتاي تاريحى حۋاڭ-دي تۋرالى اڭىزبەن باستالادى. حۋاڭ-دي قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا العاشقى مادەنيەت اكەلەدى. اڭىزدارعا ساي جازىلۋىنشا، حۋاڭ-دي باتىس تەرىستىكتەگى كوشپەندى تايپا بولعان. ونى كوپتەگەن عالىمدار ساقتارمەن نەمەسە باسقا دا تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىستىرادى.
وسى  حۋاڭ-دي   تايپاسى  شۋان-يۋان (轩辕) دەپ  تە  اتالادى. «تاۋ-تەڭىز
شەجىرەسى ىشكى قۇرلىق باتىس بايانىندا» (山海经•海内西经): «شۋان-يۋان ەلى،
… ادام باستى، جىلان دەنەلى» دەپ جازىلادى. حۋاڭ-ديدى بىلدىرەتىن شۋان-يۋاننىڭ قىتايشا جازىلۋى 轩辕 بولىپ، ونىڭ ەكى ءارىپى دە اربانى بىلدىرەتىن 车 قوسىمشاسىمەن قوسىلىپ جاسالعان. بۇنىڭ الدىنعىسى: 轩 – بيىك دەگەن ماعىنانى، سوڭعىسى: 辕 – اربا دارتەسى. دەمەك بۇدان جەكە-جەكە ماعىنالاعاندا بيىك اربا دارتەسى دەگەن ماعىنا شىعادى. بۇل ءبىر جاعىنان بيىك اربا دەگەندى بىلدىرەدى. ساقتار اربامەن كوشىپ جۇرەتىن حالىق بولعان. تۇركى كوشپەندىلەرىندە اربامەن كوشەتىن حالىقتار كوپ بولعان. ءتىپتى اربا اتىمەن اتالاتىن ەتنونيمدەر دە بولعانى بەلگىلى. ونىڭ بەر جاعىندا، قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا اربانى تەرىستىك كوشپەندىلەرى اكەلگەندىگى دە عىلىمدا تۇراقتانعان
كوزقاراس. تاريحي اڭىزداردا باياندالۋىنشا، حۋاڭ-دي دا قۇرىم تاۋىنان (كۇن-لۇننەن) قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا ايداھار جەگىلگەن ارباعا وتىرىپ، الدىنان ءبورى جول باستاپ، ارتىنان ارۋاق قولداپ، قورعاپ كەلەدى. بۇل حۋاڭ-دي تايپاسى قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا باتىس تەرىستىكتەن كەلگەن ساقتار بولۋى مۇمكىن دەگەن كۇماندى ارشي تۇسەدى. قىتايتانۋشى عالىمداردا ۇلۋدى جىلقىمەن بايلانىستىرۋشىلار دا كوپ. جازبا دەرەكتەردەگى قىتايداعى «ۇلۋدى» (ايداعاردى) توتەم ەتۋدىڭ ارعى سىلەمىن حۋاڭ-دي تايپاسىنا دەيىن اپارۋعا بولادى. الايدا ۇلۋ توتەم ەڭ اۋەلى سارىوزەنىڭ تەرىستىگىندەگى كوشپەندىلەر مەكەنىندە پايدا بولعاندىعى بەلگىلى. ال العاشقى جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ارباعا جەككەندەر دە ساقتار بولعان. ءبورى يەسى جول باستاپ، ارۋاق قولداپ، قورعايدى دەپ سەنگەندەر دە تەرىستىك كوشپەندىلەرى ەكەندىگى تاريحي مادەنيەتتەن ازىن-اۋلاق حابارى بار ادامداردىڭ بارلىعىنا بەلگىلى ءجايت. قىتاي تاريحشىلارى قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا حۋاڭ-دي قولا قورىتۋدى، ات پەن اربانى، تاعى باسقالاردى اكەلدى دەپ بىلەدى.
قىتاي تاريحي اڭىزدارىندا حۋاڭ-ديدەن كەيىنگى كوپ اۋىزعا الىناتىن قىتايدىڭ العاشقى ەتنيكالىك تەگىنە جانە مادەنيەتىنە قاتىستى تاعى ءبىر تاريحي بەينە – چى-يۋ (蚩尤). چى-يۋ اڭىزداردا كوبىندە كەيىنگى تاريحتاردا تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ سۋرەتتەلگەنى سياقتى «جاۋىز» تۇرىندە جولىعادى. «زامان ادىلەتىندە» (世纪正义) «ايداھار بالىقتى وزەن سىزباسىنان» (龙鱼河图) ناقىل الىپ، «چى-يۋ اعايىندى سەكسەن ءبىر، ولار حايۋان دەنەلى، ادام ءسوزدى، قولا باس، تەمىر يىق بولىپتى، قۇم جەيدى ەكەن، اسكەري قارۋ-جاراق جاساپ، اسپان استىن تىتىرەنتەدى، توڭىرەگىن راقىمسىز قىرىپ-جويادى». باتىس  ازيادان تەرىستىك افريكاعا دەيىنگى وڭىرلەردە دە ەرتە زامان ادامدارى ادام باستى، جانۋار دەنەلى ادامدار تۋرالى اڭىزدار تاراتادى، سۋرەت سالىپ،  مۇسىندەر ويادى. عالىمدار بۇلاردى اتالعان ءوڭىردىڭ ادامدارى جىلقى مىنگەن تەرىستىك كوشپەندىلەرىن العاش كورگەندە شىعارعان دەپ تۇجىرىمدايدى. ەندەشە، جوعارداعى چى-يۋ (蚩尤) تۋرالى اڭىز دا وسىعان ۇقسايدى. «حايۋان دەنەلى، ادام ءسوزدى، قولا باس، تەمىر يىق» – استىنا جىلقى مىنگەن، باسىنا دۋلىعا،  ۇستىنە  ساۋىت  كيگەن   بايىرعى ساقتاردىڭ جاۋىنگەرى. ولاردىڭ «قۇم
جەۋى» – تەرىستىكتە، قۇمدى دالادا جاسايتىندىعى. «اسكەري قارۋ-جاراق جاساپ، اسپان استىن تىتىرەنتەدى، توڭىرەگىن راقىمسىز قىرىپ-جويادى» دەلىنۋى دە اتام زاماننان تەرىستىك كوشپەندىلەرىنە تەلىنىپ كەلە جاتقان ەرەكشەلىك ەكەندىگى بەلگىلى. دەمەك قىتاي ادەبيەتىنىڭ ەڭ العاشقى نۇسقالارىنان بولعان سول كەزدەگى تاريحي شىندىقتى كورىنىس ەتكەن العاشقى اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ ءوزى تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىستى ەكەندىگى بايقالادى.     
ال بايىرعى قىتاي جازبا ادەبيەتتەرىنىڭ ەڭ العاشقى نۇسقالارىنان بولعان، ءارى تاريح، ءارى ادەبي ۇلگى العان باتىس جوۋ ديناستياسى داۋىرىندەگى «مۋ-تيان-ءزى»، «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسى» سياقتى تۋىندىلار ءبىر جاعىنان تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىستى بولسا، ەندى ءبىر جاعىنان تەرىستىك كوشپەندىلەرى تۋرالى قىرۋار تاريحي دەرەكتەرمەن قامدايدى.
وسىلاي، زامان قانشا الماسسا دا قىتاي بايىرعى ادەبيەتىندەگى تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بولعان بايلانىسى ءبىر ءسات تولاستاعان ەمەس.
تەرىستىكتەگى تۇركى كوشپەندىلەرىنىڭ ارعى زامانعى ادەبيەتى تۋرالى دا قىتاي دەرەكتەرىندە قىرۋار قۇندى دەرەكتەر ساقتالعان. سيان-پيلەردىڭ (بايىرعى قىتايدىڭ تەرىستىگىندە جاساعان تۇركى ءتىلدى ەتنوس) ارعى زاماندا قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان ەرلىك ەپوستارىنان ۇزىندىلەر قازىر دە قىتاي عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىنان ورىن الىپ كەلەدى، ول قىتاي پوەزياسىنىڭ دامۋىنا وڭدى اسەر جاساعان دەپ تانىلادى [26]. تاريحتا ب.ز.ب-عى 121-جىلى حان ديناستياسىنىڭ شەرىكتەرىمەن شايقاستا عۇنداردىڭ جەڭىلىپ، سۋى مول، ءشوبى شۇيگىن، قىسى جىلى، جازى سالقىن شي-لان تاۋى مەن يان-جى تاۋىنان ايىرىلعاندىعى بەلگىلى جاعداي. مىنە، ءدال وسى تاريحي جاعداي بەينەلەنگەن، عۇنداردىڭ «شي-لان تاۋدان ايىرىلىپ، مالعا ءشوپ قالمادى، يان-جى تاۋدان ايىرىلىپ، ەلدە ءوڭ قالمادى» دەگەن جىر جوقتاۋىنىڭ قىتايدىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى حالىق انىنە اينالعان ەكى جولى (قىتاي تىلىندە) تاياۋ كەزدەرگە دەيىن جالعاسىپ كەلگەن [27].
بۇلاردىڭ بارلىعى قيىر شىعىستا ارعى ادەبيەتىمىزگە قاتىستى ءبىز زەرتتەۋگە تاتيتىن دەرەكتەردىڭ مولدىعىنان دەرەك بەرەدى.
بۇلاردان باسقا قىتايدىڭ ورتا جازىعىنداعى رومان جانرى دا تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ اسەر-ىقپالىنان اۋلاق قالا المادى. ونىڭ ارعى «مۋ-تيان-ءزى»، «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسى» سياقتى قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن كولەمدى تاريحي اڭىز-ەرتەگىلەرىن بىلاي قويعاندا، كەيىنگى زامانداردا جازىلعان بۇكىل الەمگە ايگىلى ءتورت كلاسسيكالىق رومانى «ءۇش پاتشالىق قيسساسى»، «باتىسقا ساياحات»، «سۋ بويىندا»، «قىزىل ساراي ءتۇسى» سياقتىلار دا وقيعاسى تەرىستىكپەن بايلانىستى بولىپ قالماستان، باياندارى مەن يدەيا-كوزقاراستارىنا دەيىن تەرىستىكتىك اسەرگە ۇشىراعاندىعى بايقالادى. بۇلاردىڭ ءبىر ءبولىمىن تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ۇرپاقتارى جازعان.
جالپى قىتاي ادەبيەتى الىمساقتان بەرى جانرى، يدەيا-كوزقاراستارىنا دەيىن تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ادەبيەت اسەرىنە ۇشىراپ وتىردى، ءتىپتى، بەلگىلى ماعىنادان بايىرعى قىتايدىڭ كىندىك جازىق ادەبيەتى تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ادەبيەت اسەرىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسىپ، كوركەيگەندىگىن بايقاۋعا بولادى. 
قىتاي ادەبيەتىنە تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ اسەر ىقپالىندا تاعى ءبىر ايرىقشا  ورىندا تۇراتىنى – قىتاي ءتىل-جازۋىندا ادەبيەت جاسامپازدىعىمەن
شۇعىلدانعان تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ۇرپاعىنان بولعان ايگىلى قالامگەرلەر. ولاردىڭ بىزگە بەلگىلىلەرىنەن تاڭ-سوڭ ديناستيالىقتارى تۇسىنداعى اقىنداردان ءبىر ءبولىم عالىمدار تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ۇرپاعى سانايتىن لي-باي، تاعى باسقا اقىندار. ال، موڭعولداردىڭ يۋان ديناستياسى كەزىندە ورتا ازيادان قىتاي جەرىنە قونىس اۋدارىلعان مىڭداعان وقىمىستى، ونەر يەلەرىنىڭ ءبىر ءبولىمىنىڭ قالامگەرلەر ەكەندىگى، تاعى ءبىر بولەگىنىڭ قىتايدىڭ ورتا جازىعىندا تۋىلىپ، تاربيە الىپ، كەيىن ايگىلى ادەبيەتشى، سۋرەتكەر، ت.ب. ماماندىقتاردىڭ يەسى بولىپ جەتىلىپ، قىتايدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە اسا زور ۇلەستەردى قوسقانى بەلگىلى.
مادەنيەت تاريحىنىڭ قامباسى – قىتاي يەروگليفى.
قىتاي يەروگليفى جاسالۋ ۇلگىسى، جولى، دىبىستالۋى، بىلدىرەتىن مازمۇنى جانە جالپى توپانى جاعىنان اسا حيكمەتتى ءبىر دۇنيە. ونىڭ ءون بويىنا  بايىرعى  قيىر   شىعىس  مادەنيەتىنىڭ ءنىلى مەن ءدىلى سىڭىرىلگەن. ونى
بەلگىلى ماعىنادان قىتاي مادەنيەتىنىڭ (كەڭەيتىلگەن ماعىنادا قيىر شىعىس مادەنيەتىنىڭ) ەنتسيكلوپەدياسى دەپ ايتۋعا دا بولادى. 
وسى قىتايدىڭ يەروگليفىندە ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى قىرۋار ءجىپ ۇشتارى جاسىرىنعان. بۇل تۋرالى «انا تىلدەگى انا مادەنيەتتىڭ ىزدەرى»، «ءتىل مادەنيەت تاريحىنىڭ ايعاعى»، «ساداق تارتىپ، تۋ كوتەرگەن رۋلار تۋرالى قىتاي، موڭعول دەرەكتەرى نە دەيدى؟» اتتى ماقالالارىمدا دا كوپتەگەن جاندى مىسالدار بار [28]. وسى ارادا تاعى دا بۇل تۋرالى ءبىر تاماشا مىسالدى كولدەنەڭ تارتۋعا بولادى:
مىسالى، قىتاي تىلىندەگى تەك ءبىر اتتىڭ «ەرىن» بىلدىرەتىن ءبىر «鞍» دەگەن يەروگليفتى تالداۋدان مىناداي قورىتىندىلار شىعارا الامىز:
“ەر”-ءدى ورىسشا “سەدلو”، اعىلشىنشا “saddle”، موڭعولشا “ەمەەل”، مانجۋ تىلىمەن تۇبىرلەس سىبە تىلىندە “وڭگون”، قىتايشا ء“ان”، قىپشاقشا “ەيەر” دەپ اتايدى.
وسى قىتاي تىلىندەگى اتتىڭ ەرىن بىلدىرەتىن ء“ان” ﹙鞍﹚ دەگەن ءسوز بايىرعى قىتاي تىلىندەگى بۋىن سوڭىنداعى “-ر” دىبىسىنىڭ “-ن” دىبىسىنا الماسۋ زاڭدىلىعىنا   ساي   تۇركى   تىلىندەگى  “ەر”   نەمەسە  “ەيەر”   دەگەننەن   وزگەرىپ قابىلدانعان دەگەن كوزقاراسىمدى بۇرىنعى ماقالالارىمدا ورتاعا قويعان بولاتىنمىن [29].
ال، قىتاي يەروگليفتەرىندەگى ء“ان” دەپ وقىلىپ، اتتىڭ ەرىن بىلدىرەتىن
وسى “鞍” يەروگليفى قىتايدىڭ شاڭ داۋىرىندەگى سۇيەك جازۋىندا جولىقپايدى. ول جاۋلاسقان بەكتىكتەر زامانىننان كەيىن (ب.ز.ب. 476-جىلدان كەيىن) بارىپ پايدا بولعان. بۇل يەروگليفتىڭ وسىلاي جاسالۋى دا تەگىن ەمەس. ول قىتايشاداعى  جانۋاردىڭ تەرىسىن بىلدىرەتىن 革 يەروگليفى (بۇنىڭ العاشقى قىتاي بەينەلى يەروگليفىندەگى كورىنىسى مالدىڭ تەرىسىن سويۋعا قاتىستى)  مەن ء“ان” دەپ دىبىستالاتىن 安 يەروگليفىنىڭ بىرىكتىرىلۋىنەن جاسالعان. بۇل قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ جاسالۋ جولدارىنىڭ ءبىرى. ياعني، قىتاي يەروگليفى كوبىندە ەكى بولەكتەن   قوسىلىپ  جاسالعان،  ونىڭ  الدىڭعى  جارىم  بولەگى  سول  يەروگليف
بىلدىرەتىن نارسەنىڭ قاسيەتىن، سوڭعى بولەگى سول نارسەنىڭ دىبىستالۋىن كورسەتەدى. سونىمەن، جوعارىداعى ايتىلعاندار بويىنشا، قىتايدا اتتىڭ ەرى دەگەندى بىلدىرەتىن وسى “鞍” يەورگليفى جاسالعان تۇستا ەر اعاشتان ەمەس تەرىدەن جاسالىپ، ء“ان” دەپ اتالاتىندىعىن بىلەمىز.
ءبىز بۇدان قىتاي تىلىندەگى اتتىڭ ەرىن بىلدىرەتىن ء“ان” تۇركى تىلىندەگى “ەر”-دەن قابىلداندى دەۋدەن تىس تاعى مىناداي ءجىپ ۇشتارىن بايقاي الامىز:
a. قىتايدىڭ ورتا جازىعى اتتىڭ ەرىن تۇركى تىلدىلەردەن قابىلداعان.
ءا. قىتايدىڭ ورتا جازىعى ات ءمىنۋدى عۇنداردان ۇيرەنگەن دەپ قارالادى. بۇدان اتتىڭ ەرىن دە عۇنداردان قابىلداعان دەپ تۇجىرىمدايمىز. سونىمەن قىتاي عۇنداردان اتتىڭ ەرىمەن قوسا “ەر” دەگەن ءسوزدى دە قىتاي ءتىلىنىڭ ۇندەستىلىك زاڭىنا ساي ء“ان” دەپ دىبىستاپ قابىلداعان. بۇل عۇنداردىڭ اتتىڭ ەرىن “ەر” دەپ اتايتىندىعىن، ياعني ولاردىڭ تۇركى تىلدىلىگىن كورسەتەدى.
ب. جوعارىدا ايتىلعانداي، قىتايلار اتتىڭ ەرى مەن “ەر” دەگەن ءسوزدى
قابىلداپ، ەردى بىلدىرەتىن يەروگليفتى «تەرى»-ءنى بىلدىرەتىن 革 يەروگليفى مەن ء“ان” دەپ دىبىستالاتىن 安 يەروگليفىنىڭ (ارعى زاماندا قىتايلار «ەر» -ءدى «ءان» دەپ دىبىستاعان) بىرىكپەسىنەن جاساۋى، سول كەزدە ەردىڭ اعاش ەر ەمەس تەرىدەن جاسالعان توقىم ەر ەكەندىگىن ۇعىندىرادى. ەگەر اعاش ەر بولسا، ەردى كورسەتەتىن قىتاي يەروگليفى باسقاشا، اعاشتان جاسالعان بۇيىم ەكەندىگىن اڭعارتىپ (الدىنعى بولەگى اعاشقا قاتىستى) جاسالۋى كەرەك ەدى.
ۆ. جوعارداعى بايانداۋلاردان عۇنداردى، ۇيسىندەردى قامتىعان تۇركى ءتىلدى حالىقتار اعاش ەر پايدا بولماي تۇرعانداعى تەرىدەن جاسالعان توقىم ەردى دە (پازىرىق مادەنيەتىندەگى التاي كوشپەندىلەرىنىڭ اتىنىڭ ەرى) “ەر” دەپ اتاعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز.
مىنە بۇلاردىڭ بارلىعى قىتاي يەروگليفتەرىندە ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە قاتىستى قانشالىق ينفورماتسيانىڭ جاسىرىنىپ جاتقاندىعىن ۇعىندىرادى.
تەرىستىك كوشپەندىلەرىمەن بايلانىستى قىتاي دەرەكتەرىنىڭ زەرتتەلۋ، كادەگە جاراتىلۋ جاعدايى مەن ونداعى كەمىستىكتەر.
قىتاي تاريحي دەرەكتەرى نەگىزىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن زەرتتەۋ جاعىندا قىرۋار ەڭبەكتەر تىندىرىلدى. كىتاپتار، ماقالالار جازىلدى. بۇعان قىتاي عالىمدارى دا، تۇركى عالىمدارى دا، دۇنيەدەگى باسقا حالىقتاردىڭ عالىمدارى دا ات سالىستى. تۇركى حالىقتارىنىڭ
تاريحىن (مادەنيەت تاريحىندا قامتىعان) جازۋدا وسىنداي تاريحي دەرەكتەر مەن عىلىمي ەڭبەكتەردەن مولىنان پايدالانىلدى. الايدا جالپى جاعدايدان قاراعاندا بايىرعى قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى ءجىپ ۇشتارىن ىزدەۋدە مىناداي ولقىلىقتاردىڭ بارلىعىن بايقاۋعا بولادى:
بىرىنشىدەن، قىتايدىڭ ارناۋلى تاريحىنان تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا قاتىستى دەرەكتەردى قاراستىرۋمەن كوبىرەك شەكتەلۋ ءجايتى اۋىر.
ەكىنشىدەن، بەيرەسمي تاريحتارعا جەتكىلىكتى ءمان بەرمەۋ نىسانى بايقالادى. ءىس جۇزىندە بۇنداي دەرەكتەردىڭ توپانى ارناۋلى تاريحتاعىدان الدەقايدا مول، دەرەكتىك قۇنى اسا جوعارى.
ۇشىنشىدەن، كوشپەندىلەر مادەنيەتىنە تەل كوزبەن قاراۋ نىسانى اۋىر:
كوپتەگەن عالىمدار بايىرعى ەگيپەت مادەنيەتى، قوسوزەن مادەنيەتىمەن، اناتوليا جانە پارسى مادەنيەتى مەن قىتاي مادەنيەتىندەگى كوپتەگەن ورتاقتىقتاردى بايقايدى دا ونى نە جەكە مادەنيەتتەر، نە ءوزارا تىكەلەي اسەر ەتكەن مادەنيەتتەر دەپ بىلەدى. ولاردىڭ ويىندا اۋەلى «وركەنيەت وشاقتارى» دەگەن ۇعىم مىقتاپ ورىن العان. دۇنيەدەگى مادەنيەت اتاۋلى وسى وركەنيەت وشاقتارىنان تاراعان دەپ بىلەدى. ال وركەنيەت وشاقتارىنىڭ مادەنيەتى توڭىرەگىندەگى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ جيىندىسى مەن  تۇنباسى بولۋى مۇمكىن دەگەن وي ورالمايدى. باسقا ايماقتا مادەنيەت بولعان، ولار دا مادەنيەت تاراتقان دەگەنگە نانعىسى كەلمەيدى.
«الىستاعى اتا مۇرا» اتتى مونوگرافيامدا: « … دالا مادەنيەتى سوناۋ قارلى شىڭداردان باستالاتىن ءمولدىر بۇلاقتار، … ولار توقتاۋسىز اعىلىپ،  ويپاتتاعى  تۇڭعيىق،  تويماس  كولدەرگە  قۇيىپ  جاتادى.  بۇل  كولدەر
تۇراقتى ەگىن شارۋاشىلىق مادەنيەتى. ولار وزىنە قۇيىلىپ جاتقان دالا مادەنيەتىن جينايدى، قورىتادى، سوڭىندا بارلىعىن وزىنىكى ەتەدى. دالا مادەنيەتى قورلانبايدى، توقتاۋسىز اعىلىپ، وتىرىقشى ەگىن شارۋاشىلىق مادەنيەتىن جاڭا مادەنيەتتەرمەن قامداپ وتىرادى» دەپ جازعان ەدىم [30]. بايىرعى قيىر شىعىس مادەنيەتىنىڭ گاۋحارى – قىتايدىڭ ەڭ ارعى مادەنيەتى – شيا (ب.ز.ب.ءححى ع.–ب.ز.ب.ءحVىى ع.), شياڭ (ب.ز.ب. ءحVىى ع.-ب.ز.ب.ءحى ع.) ديناستيالىقتارى تۇسىنداعى مادەنيەتى مەن ودان دا كەيىنگى  داۋىرلەردەگى كىندىك جازىق مادەنيەتتەرىن كىلەڭ قازىرگى ماعىناداعى قىتاي ۇلتىنا عانا ءتان مادەنيەت دەۋگە بولمايدى. ول الۋان ۇلىستاردىڭ توعىسۋىنان پايدا بولعان الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ قورىتپاسى. وندا ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ دا قىرۋار ۇلەستەرى بار.
تورتىنشىدەن، قيىر شىعىستاعى ۇلان-عايىر بايىرعى مادەنيەت قازىنالارىنان ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ مادەنيەت دەرەكتەرىن قاراستىرۋعا جەتكىلىكتى ءمان بەرمەۋ جاعى بار.
كەيبىر ماماندارىمىز تۇركى جەرىنەن باسقا ايماقتارداعى مادەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ بارلىعىنا ۇركە، سەزىكتەنە قارايدى. ولاردان ءوز مادەنيەتىمىزدىڭ ەن-تاڭباسىن تانۋدى، توركىنىن ىزدەۋدى بىرەۋگە بارىپ قوسىلىپ كەتۋ، ءوز مادەنيەتىنىڭ توركىنىن باسقاعا تەلۋ، باسقادان قاراستىرۋ نەمەسە ۇلتتىڭ تەگىن بوتەن قايناردان قاراستىرۋ دەپ بىلەدى.
ءىس جۇزىندە، ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ، ءتۇرلى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ء(تىل، جازۋ، ادەبيەت، ويۋ-ورنەك، ءان-كۇي، سالت-سانا، نانىم-سەنىم ت.ب.) تاريح جانە مادەنيەتتانۋداعى قۇنى ءبىز ايتىپ جۇرگەن اتالمىش تاريحي جازبالاردان ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەيتىنى دە بەلگىلى. جازبا تاريح تا بەلگىلى ماعىنادان العاندا سالىستىرمالى ۇعىم. ارقانداي حالىق ءوز تاريحىن باسقانىڭ ەسەبىنە جازبايتىندىعى بەلگىلى. تاريحتا ءوز اتاسىن داتتاپ، باسقانىڭ اتاسىن ماقتاپ جازعان تاريح كەمدە-كەم ۇشىرايدى. ءتىپتى وسىنداي تۋىندى بولعان كۇندە دە، ول تاريح ەسەپتەلمەسە كەرەك.
بەسىنشىدەن، تاريحي جازبالارداعى ولقىلىقتارعا تۋرا مامىلە جاساۋ
ماسەلەسى.
قازىرگى تۇركىتانۋعا قاتىستى تاريحي جازبالاردىڭ مۇلدە باسىم كوپشىلىگى ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ ەمەس باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىمەن ولاردىڭ ءوز تاريحىن جازۋى كەزىندە قوسىمشا جازىلعان. مىسالى، تاريحتاعى قىتاي ءتىلى مەن قىتاي جازبالارىندا قىتايدىڭ كىندىك (ورتا) جازىعىنداعى ۇيىتقى حالىقتاردان باسقا جات جۇرتتىقتاردى (بۇراتانالار) كەمسىتەتىن دەرەك كوزدەرى دە مول ۇشىرايدى. بۇنى دا ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ كەلتىرىپ شىعارعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ كەي عالىمدارىمىز وسى جاعدايدى كوزدە ۇستاپ، جالپى قيىر شىعىس تاريحي دەرەكتەرى مەن ارعى زامان مادەنيەت ۇلگىلەرىنە جاتىرقاي قارايتىن مىنەز تانىتىپ كەلەدى.
تاريحي جازبالاردا تۇسىنبەستىكتەن نەمەسە قولدان جاساۋدان قالىپتاسقان قاتەلىكتەردىڭ دە بار بولارى كۇمانسىز. بۇعان تاريحي جازبالاردىڭ عۇندار بايانىنداعى عۇندارعا كەلگەن قىتاي ەلشىلەرىنىڭ عۇنداردىڭ سالت-ءداستۇرىن كەمسىتە ايتقان سۇراۋلارى مەن وعان عۇندارعا ۇزاتىلىپ كەلگەن قىتاي قىزى جۇڭعاڭيۋەنىڭ عۇنداردىڭ سالت-ءداستۇرىن اقتاي، تۇسىندىرە  بەرگەن  جاۋابى  ەڭ جاقسى  دالەل  بولا  الادى [31].  كوشپەندىلەردى
ىندىسىز، اش كوز، ادەپ-يبا، ءجون-جوسىق، ۇيات-نامىستان جۇرداي ەتىپ كورسەتۋ عۇنداردان باسقا حالىقتاردى بايانداۋدا دا جولىعادى. ال، شىنايى تاريحقا باقساق، باسقالار ءوز تاريحىندا ىندىسىز، اش كوز، ادەپ-يبا، ءجون-جوسىق، ۇيات-نامىسى جوق، جابايىلار دەپ باياندايتىن وسى ارناۋلى وردالىق يدەولوگياسى، زاڭ-جارلىعى تاپشى دالا كوشپەندىلەرىندە قىلمىسى ەڭ از، تۇرمەسى جوق، ءوزارا قايىرىم، ادامگەرشىلىگى ەڭ كۇشتى، زورلىقتى كۇشكە ەمەس اتالى سوزگە، بابالار داستۇرىنە ەڭ جۇگىنەتىن ساليقالى دا سانالى حالىق بولعانى بەلگىلى. كەرىسىنشە وسى كوشەندىلەر ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندە كىندىك جازىقپەن ەتەنە تابعاشتاردى جاقىنداساڭ جامان قىلىق ۇيرەتەدى دەپ جازعىرادى [32]. بۇلار بىزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋدە جازبا تاريحي دەرەكتەرگە عانا سۇيەنبەي، باسقا مادەنيەت ۇلگىلەرىنە ءتىپتى دە دەن قويۋدىڭ قاجەتتىلىگىن   ۇعىندىرادى.   بۇل   جاعىندا  ءبىزدىڭ  زەرتتەۋشىلەرىمىز زەرتتەۋگە ءتيىستى اۋماقتار تولىپ جاتقانى بەلگىلى.
ال ارعى زامانعى قىتاي جازبا ماتىندەرىن ەملەلىك جانە مازمۇندىق جاقتان ءتۇسىنۋ، ءتۇسىندىرۋ جاقتارىندا دا بەلگىلى الالىقتار بارى بەلگىلى. بىرىنشىدەن، ارعى زامانعى قىتاي جازبا ماتىندەرىندە ءۇتىر-نۇكتە بولماعان. ونداعى ءۇتىر-نۇكتەلەردى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر قويعان. ماتىندەرگە ءۇتىر-نۇكتە تۇرلىشە قويىلسا، ودان تۇرلىشە ماعىنالار شىعۋى دا مۇمكىن. ەكىنشىدەن، قىتاي ماماندارىندا تاريحي جازبالارداعى ماتىندەر مەن يەروگليفتەردى ءتۇسىنۋ، ءتۇسىندىرۋ جاقتارىندا دا كەيبىر ۇقساماستىقتار، وزگەشە پىكىرلەر كەزدەسىپ وتىرادى. مىنە بۇلاردىڭ بارلىعى تاريحي جازبالاردىڭ كەيىنگى سۇرىپتالعان نۇسقالارىندا العاشقى ماعىناسىنداعى مازمۇننان ءىشىنارا الشاقتاۋ تۋدىرۋى مۇمكىن. ال ءبىزدىڭ قازىرگى قىتاي تاريحي جازبالارىنان تۇركىتانۋعا قاتىستى دەرەكتەردى سۇرىپتاپ اۋدارۋشى ماماندارىمىزدىڭ اۋدارىپ جۇرگەندەرى كەيىنگى بايىرعى قىتاي دەرەكتەرىن تانۋشى عالىمداردىڭ تۇسىنىگى مەن تالعامىنا ساي ءۇتىر-نۇكتەسى قويىلىپ، تۇسىنىكتەمەسى بەرىلىپ، بايىرعى قىتاي تىلىنەن قازىرگى قىتاي تىلىنە قوتارىلعان دايىن نۇسقاسى. سوندىقتان وسى دايىن نۇسقادا دا ولقىلىقتار بولۋى مۇمكىن.  
التىنشى، قىتايدىڭ بايىرعى ادەبيەتتەرىندەگى تەرىستىك كوشپەندىلەرىنە بايلانىستى مازمۇنداردى زەرتتەۋگە ءسال قاراۋ قۇبىلىسى بار.
ادەبيەتتانۋشى قىتاي عالىمدارى قىتايدىڭ ادەبيەتىنىڭ تاريحتان بەرى تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ادەبيەت جانە مادەنيەت اسەرىنە ۇشىراپ كەلە جاتقاندىعىن مويىنداي وتىرىپ، قازىرگى قىتاي ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋدەگى تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ اسەرىنە نەمقۇرايلى قاراۋ نىسانىنا كەيىستىك بىلدىرەدى. «ءبىزدىڭ باتىس ءوڭىر (باتىس ءوڭىر دەپ كوبىندە قىتايدىڭ باتىس تەرىستىگى مەن ورتا ازيا ءوڭىرىن مەڭزەيدى  – يا. ق.)  ادەبيەتىنىڭ ىقپالىنا قاراتىلعان تانىمىمىز تىم كەنجە جاتىر. باتىس ءوڭىر مەن قىتايدىڭ كىندىك  جازىقتىڭ ادەبيەت بايلانىسى ەڭ بەرى بولعاندا «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسى» زاماندارىنان باستالعان. ودان كەيىنگى ەڭ كورنەكتى قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى: ءار ءتۇرلى ءدىن باتىس ءوڭىر ارقىلى كىندىك  جازىققا ەنگەندە، قيال-عاجايىپ اڭىزدارىن الا كەلدى. بۇل قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىنىڭ كوبى باتىس وڭىردەن وربىگەن، ول قىتايدىڭ ورتا جازىعىنا ەنگەننەن كەيىن، قىتايدىڭ ورتا جازىعىنىڭ ادەبيەتىنە، مۋزىكاسىنا، بيىنە جانە باسقا كوركەمونەرىنە تەرەڭ اسەر جاسادى» دەپ جازادى [33].
قىتاي ادەبيەتىن زەرتتەۋدىڭ، كىلەڭ قىتايلىق جانە كىندىك جازىقتىق قاينارعا بايلانعان كەزەكتەگى كۇيىنە رازى بولماي، ونىڭ تاريحي كارتيناسىن قايتا سىزۋدى دارىپتەگەن قىتايلىق ادەبيەتتانۋشى ياڭ-ءيى (杨义) مىرزا:  «قىتايدىڭ تەرىستىگىندەگى ۇلتتار قۇرعان اكىمياتتىڭ ادەبيەتىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزىنان العاندا، ول تەك ەرەكشە جاعدايداعى، ەرەكشە ءوڭىردىڭ ادەبيەتىن زەرتتەۋدەگى كۇڭگىرت تۇيىندەر مەن ءالسىز بۋىندارعا عانا قاراتىلعان اقتاڭداقتى تولتىرۋ نىساناسىنداعى زەرتتەۋ بولماۋى قاجەت. ونىڭ ءبىزدىڭ قىتاي   ادەبيەتى   مەن   قىتاي    وركەنيەتىنە     قاراتىلعان    تۇتاس    تۇلعالىق تانىمىمىزدىڭ قالىپتاسۋىن جەبەۋى ءتىپتى دە ماڭىزدىسى»، «ەگىنشى ۇلتتار مەن كوشپەندى ۇلتتار تايتالاسقان تاريحي تىلدىك ورتاداعى تەرىستىك ۇلتتارىنىڭ ادەبيەتى، تۇتاس قىتاي ادەبيەتىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، ومىرشەڭدىك قۋاتىنا جانە تاريحي تاعدىرىنا تەرەڭ اسەر ەتتى» دەپ جازادى [34].
تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ادەبيەتى قىتايدىڭ ورتا جازىعىنىڭ ادەبيەتىنە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوعامدىق نانىم-سەنىم، يدەيا-كوزقاراستارىنا دەيىن تەرەڭنەن اسەر ەتتى. قىتايدىڭ ادەبيەتتانۋشى مامانى ۋاڭ-چيڭ (王青) كوشپەندىلەر ادەبيەتىنىڭ قىتايدىڭ كىندىك جازىق حالىقتارىنىڭ نانىم-سەنىمىنە جاساعان اسەر-ىقپالى تۋرالى: «باتىس ءوڭىر مادەنيەتىنىڭ ەنۋىمەن،  كىندىك  جازىققا قىرۋار تىڭ ەلەستەر (表象) اعىلىپ كىردى، بۇلار قىتايلىقتاردىڭ وي جۇيەسىندەگى ەلەس (表象) جەلىسىن بارىنشا بايىتتى»، «باتىس ءوڭىر مادەنيەتىنىڭ ەنۋى، ەلەستەر ارالىعىندا بايلانىس ورناتۋ قاعيداسىن وزگەرتىپ، ءتۇرلى ەلەستەر ارا ءتىپتى دە وڭاي، ءتىپتى دە ەركىن بايلانىس ورنايتىن ەتتى. سونىمەن تىڭ ەلەستەر مايدانعا كەلدى. مىنە بۇل باتىس ءوڭىر مادەينەتىنىڭ كىندىك جازىقتىڭ ەلەستىك قابىلەتىنە اسەر جاساعان ەڭ باستى فورماسى، ونىڭ قىتاي ادەبيەتىنىڭ ارقايسى جاقتارىنا جاساعان اسەرى اسا زور بولدى». «ول قىتايلىقتاردىڭ دۇنيەنىڭ جانە بارلىق تىرشىلىك عالامىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى تۋرالى تانىمىن وزگەرتتى. الەمدەگى بارلىق زاتتىڭ يەسى مەن كيەسى بولادى كوزقاراسى مەن قىتايلىقتاردىڭ جاراتىلىستىڭ زاڭى – باستىسى قوزعالىستىڭ وزگەرىس زاڭى دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتتى جانە دامىتتى. كىندىك جازىقتىقتاردى ماتەرياسىز بىرلىك، تۇراقتى ولشەمى، قوزعاۋشى كۇشى، نىساناسى بولماعان قوزعالىس (وزگەرىس) ءومىر سۇرەدى، مۇلدە ەركىن تۇردەگى قوزعالىس جانە وزگەرىس بولادى دەگەنگە سەندىردى» دەپ جازادى [35]. دەمەك اۆتور قىتاي قيال-عاجاپ ادەبيەتى تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ ادەبيەتىنىڭ اسەرىندە قالىپتاسقان دەمەكشى.
ۇزاق جىلداردان بەرى باتىس تەرىستىك كوشپەندىلەرىن زەرتتەۋدىڭ ءتۇيىنى مەن تاسىلىندە شىنايى زاتتىق دالەلگە يە بولۋ جاعىنا باسا ءمان بەرىلدى. «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسى»، «مۋ-تيان-ءزى» سياقتى ادەبيلىگى ەرەكشە كۇشتى شىعارمالاردا باتىس تەرىستىك كوشپەندىلەرىنە قاتىستى تاريحي مازمۇندار كوپ بولسا دا، ونداعى باياندار تۋرالى شىنايى دەرەك، ارحەولوگيالىق فاكتى، قاتاڭ دالەلدەۋ تالاپ ەتىلىپ كەلدى. وسىنداي تالاپتىڭ جەتەگىندە باتىس تەرىستىك كوشپەندىلەرىن زەرتتەۋ سالاسىندا ارحەولوگتار، تاريحشىلار، گەوگرافتار كوپتەپ كوزگە كورىندى دە، ادەبيەت زەرتتەۋ اۋماعىندا جەمىستى ەڭبەك، تارتىمدى تابىس ءماز بولمادى. وسىنداي شىنايى دەرەك قۋعا تابان تىرەۋ، باتىس تەرىستىك ادەبيەتىنىڭ كىندىك جازىققا جاساعان اسەرىن، ياعني قىتاي ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىنا اكەلگەن ۇلەسىن زەرتتەۋدى نەمقۇرايلى قالدىردى. ال كوپ سانداعى ادامدار ءۇشىن باتىس تەرىستىك تەك رەالدىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اڭىزداعى جانە ەلەستەگى ءومىر ءسۇرۋ رەتىندە قالا بەردى. ادەبيەت رەالدىق پەن اقيقاتتىڭ ناعىز ءوزى ەمەس. وعان ادامداردىڭ رۋحاني سەزىمدىك دەتالدارى، ءتىپتى، ەلەستىك، ويدىرما نارسەلەرى مولىنان قامتىلادى. سوندىقتان دا ول ادامدى وزىنە باۋرايدى، ادامعا رەالدىقتان دا ارتىق اسەر بەرەدى. ناعىز تاريحي جازبا مەن ارحەولوگيالىق قازىندىلار بىزگە سول داۋىردەگى ادامداردىڭ سەزىمدىك، پسيحيكالىق جانە رۋحاني بەينەلەرىن تولىق بەينەلەپ بەرە المايدى. ال قولمەن قويعانداي شىنايى تاريح سانالاتىن بايىرعى تاريحي جازبالاردىڭ بىزگە قالدىرعانى تەك تاريحتىڭ قۇر قاڭقاسى مەن بۇلدىر ەلەسى، الماسقان حاندىقتاردىڭ شەجىرەسى عانا. وعان سول ءداۋىر اكىمياتىنىڭ يدەولوگياسى دا سىڭىرىلگەن. ناعىز قان مەن تەردەن قۇرالعان، سەزىمدىك دۇنيەگە باي تاريح الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن. سونىمەن، تاريحي جازبالاردا قالدىرىلعان تاريح عاسىرلار قاتپارىندا كومۋلى قالعان شىنايى تاريحتىڭ تەك بولىمسىز عانا ءبىر بولەگى. وسى جوعالعان تاريحتى شىنايى جازبا نەمەسە ارحەولوگيالىق دالەلدەرمەن قايتا ءتىرىلتۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق دەرلىك. قازىرگى ادامداردىڭ قولىنان كەلەتىنى سول باعىتتا تالپىنىس جاساۋ عانا. وسى ماعىنادان العاندا، ادەبيەت مۇرالارىنان قانشالىق الىس داۋىردەن توگىلىپ-شاشىلىپ، وزگەرىپ-وڭدەلىپ بۇگىنگە جەتكەن بولسا دا، كوپتەگەن ماڭگىگە جوعالعان تاريحي سوراپتاردىڭ ەلەسىن بولسا دا بايقاي الامىز. ءتىپتى، ولاردان تاريحي جازبالار مەن ارحەولوگيالىق دەرەكتەردەن تابىلمايتىن سول ءداۋىر ادامدارىنىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىن اڭعارامىز [36]. ادەبيەت ءارى تاريحي، ءارى رۋحاني دۇنيە. ال، تاريح پەن ارحەولوگيالىق دەرەكتەردە نەگىزىنەن تاريحيلىق قاسيەت عانا ورىن الادى. جوعارىداعىلارعا نەگىزدەلگەندە، قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتىنەن تۇركى حالىقتارىنا قاتىستى دەرەكتەردى زەرتتەگەندە، ادەبيەتتى دە ءتۇيىن ەتە،  وعان ارناۋلى تاريحتى جانە ماتەريالىق نەگىزدى قوسا زەرتتەگەندە ويلاماعان ولجالارعا يە بولۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
جەتىنشى، تەرىستىك كوشپەندىلەرىنىڭ بايىرعى تاريحي-مادەني كەلبەتىنىڭ كوپتەگەن جاقتارىن ونىڭ قىتايدىڭ ورتا جازىق مادەنيەتىنە جاساعان اسەرىنەن قاراستىرىپ تاۋىپ الۋعا بولادى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزدە وسى جاقتارى جەتكىلىكسىز. 
سەگىزىنشى، تاريحي-مادەني دەرەكتەرگە كوشپەندىلەردىڭ كوزىمەن قاراۋ كەمشىن.
بەلگىلى تاريحي بايانعا، ءسوز-سويلەمگە، ماتىنگە، ءتىپتى يەروگليفكە (قىتاي يەروگليفىنە), سونداي-اق باسقا دا تاريحي-مادەني دەتالدارعا (ارحەولوگيالىق، ت.ب.) نانىم-سەنىمى، سالت-ءداستۇرى، تۇرمىس-تىرلىگى، تاريحي–مادەني ءبىتىم-بولمىسى باسقا-باسقا حالىقتار تۇرلىشە تۇرعىدان نازار سالادى. بۇل ارعى زاماندا دا بولعان، قازىر دە بار. بەلگىلى تاريحي وبەكتىگە قالا-قىستاقتى حالىق قالا-قىستاقتى حالىقتىڭ، كوشپەندىلەر كوشپەندىلەردىڭ كوزىمەن نازار سالادى، ويىمەن سارالايدى. سوندىقتان تاريحي جازبالار، ارحەولوگيالىق قازىندىلار، تاعى باسقا دا تاريحي-مادەني دەرەكتەر تۋرالى باسقالاردىڭ شىعارعان قورىتىندىسىن مالدانا سالۋ ەمەس، كوشپەندىلەردىڭ كوزىمەن قايتا ساراپتاۋعا تۋرا كەلەدى.
توعىزىنشى، بايىرعى قىتاي ماتىندەرىنىڭ مازمۇنىنا ءمان بەرۋ جاعى باسىم دا، جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ جەكە باسىندا جاسىرىنعان كومەسكى دەرەك كوزدەرىن قاراستىرۋ جاعى كەمشىن.
بۇعان جوعارىدا باياندالعان «ەر» تۋرالى بايان جاندى مىسال بولا الادى. ءتىپتى قىتاي يەروگليفتەرىنىڭ كەيبىر سىرلارىن كوشپەندىلەر مادەنيەتىن دانەكەر ەتكەندە عانا اشۋعا بولاتىن ءتارىزدى. بۇنىڭ بىرنەشە جاندى مىسالىن بۇرىنعى ماقالامدا جازعان ەدىم [37]. مىسالى، قىتاي يەروگليفىندەگى جەبەنىڭ بەينەسىنە ەلىكتەپ جاسالعان 矢 (العاشقى بەينەلى جازۋداعى كورىنىسى جەبەنىڭ سىزباسى) يەروگليفىنىڭ «جەبە» دەگەن ماعىناسىنان باسقا جانە «انت ءىشۋ»، «سەرت بەرۋ» ماعىناسى دا بار. جەبە ماعىناسىنداعى بۇل يەروگليفتىڭ ءارى جەبە، ءارى انت ماعىناسىن بەرۋى دە استە كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس ەدى. تەرىستىك كوشپەندىلەرىندەگى ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ جانە باقا دا ارعى زامان ەتنوستارىنىڭ مالدىڭ، اسىرەسە اق بوز اتتىڭ قانىنا جەبەنىڭ نەمەسە نايزا، قىلىشتىڭ ۇشىن باتىرىپ تۇرىپ انت بەرىپ، سەرتتەسەتىندىگىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن گرەك تاريحشىسى گەرودوت تا، قىتاي تاريحشىسى سىماشيان دا جازعاندىعى كوپكە بەلگىلى جاي. بۇل ادەت تۇركى كوشپەندىلەرىندە كەيىنگى زاماندارعا دەيىن جالعاسىن تاپتى. ال قىتاي يەروگليفتەرىن تانۋشى عالىمدار «جەبە»-ءنىڭ وسى «انت» دەگەن ەكىنشى ماعىناسىنىڭ تەكتەگەندە، ونىڭ تەرىستىك كوشپەندىلەرىنەن كەلگەندىگىن بايقاماعان.  

ادەبيەتتەر

1. چي-لياڭ، «قىتاي وركەنيەت تاريحى» (قىتايشا: 中国文明史), حۋا-چىڭ باسپاسى، 32-ب.
2.يۋي-تاي-شان، بايىرعى ۇلىستاردى تىڭنان زەرتتەۋ (قىتايشا：古族新考), 92-ب، بەي-جيڭ، جۇڭ-حۋا شۋ-ءجۇي، 2000 ج.
3. 桥本万太郎 (حاشيماتو): «تىلدەردىڭ تيپولوگيالىق گەوگرافياسى»، (قىتايشا: 语言类型地理论), قىتايشاسى 1985 ج، بەي-جيڭ، 72-76-ب. (Gengo ruikei chiri ron, 1978ج، توكيۋ.)
4. جۋ شۋەيۋان: قىتايدىن تەرىستىگىندەگى ۇلتتاردىڭ توركىنى(قىتايشا). جۋڭحۋا كىتاپ مەكەمەسى، 2002ج. بەي-جيڭ.
5. «گۋو-مو-رو ماقالالار جيناعى» (قىتايشا), ارحەولوگيا ءبولىمى، 1-توم، عىلىم باسپاسى، 1982ج، 284 ب.
6. حۋ-شياۋ-حۇي: «جارتاس سۋرەتتەرى جانە جىنىس مۇشەسىنە تابىنۋ» (قىتايشا: 岩画与性殖巫术), شين-جياڭ اسەمونەر باسپاسى، 1993 ج. 206 ب.
7. A.K.Narain, On the «first» Indo-Europeans: The Tokharian-Yuezhi and their Chinese homeland, Papers on Inner Asia, 2, Bloomington, Indiana, 1987.
8. شۇيۋىنكان: «توحارلاردىڭ توركىنى» (قىتايشا: 吐火罗人的起源), كۇنلۇن باسپاسى، 2005ج.، بەي-جيڭ. 41 ب.
9. شۇيۋىنكان: «توحارلاردىڭ توركىنى» (قىتايشا: 吐火罗人的起源، كۇنلۇن باسپاسى، 2005 ج.، بەي-جيڭ. 44 ب.

10. جاڭ-گۋاڭ-جى: «ارحەولوگيادان بايقالعان حان داۋىرىنەن بۇرىنعى باتىس تەرىستىك» (قىتايشا: 考古学上所见汉代以前的西北), ورتالىق اكادەميا تاريح-ءتىلتانۋ
ينستيتۋتىنىڭ جۋرنالى، 2-كىتاپ، 1-ءبولىم، 1970-ج، تاي-بەي، 96ب.
11. لۋ-ليان-چىڭ: «قولا مادەنيەتىنىڭ قامباسى» (قىتايشا: 青铜文化的宝库), سى-چۋان وقۋ-اعارتۋ باسپاسى، 1996 ج.، 53-54 ب.
12. گۋو-ۋ: «ۇلىستىڭ ۇلى ءىسى – قىتايدىڭ بايىرعى سوعىس ارباسى جانە سوعىس جىلقىسى» (قىتايشا: 国之大事 — 中国古代战车战马), سى-چۋان وقۋ-
اعارتۋ باسپاسى، 2004 ج.
13. جۋ-شۋە-يۋان: «قىتايدىڭ تەرىستىگىندەگى ۇلتتاردىڭ توركىنى» (قىتايشا: 中国北方诸族的源流), جۋڭ-حۋا كىتاپ مەكەمەسى، 2002 ج. بەي-جيڭ.
14. مىڭچيبگلي: «دالا مادەنيەتى جانە ادامزات تاريحى» (قىتايشا: 草原文化与人类历史), حالىقارالىق مادەنيەت باسپاسى، 1999 ج.، بەي-جيڭ.
15. «جۋڭ-شان ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۋرنالى»  (قىتايشا: 中山大学学报، 1961, № 2.
16. «قىتاي تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، ۇلتتار باسپاسى، بەي-جيڭ، 1-تومى 1998-جىلى، 2-تومى 2003-جىلى باسىلىم كوردى.
17. سۇيەك جازۋى – قىتايدىڭ ين-شاڭ داۋىرىندەگى بال اشۋعا پايدالانىلعان مالدىڭ جاۋىرىن سۇيەكتەرى نەمەسە تاسباقانىڭ ساۋىتتارىنا ويىلىپ جازىلعان بەينەلى جازۋ.
18. جوۋ ديناستياسى داۋىرىندە قۇيىلعان قولا قۇرالدارىنىڭ بەتىندەگى جازۋلار.
19. ءيۇ-تاي-شان: «بايىرعى ۇلىستاردى تىڭنان زەرتتەۋ» (قىتايشا: 古族新考﹚، بەي-جيڭ، جۇڭ-حۋا شۋ-ءجۇي، 2000 ج.
20. ءيۇ-تاي-شان: «بايىرعى ۇلىستاردى تىڭنان زەرتتەۋ» (قىتايشا: 古族新考﹚، بەي-جيڭ، جۇڭ-حۋا شۋ-ءجۇي، 2000 ج، 92 ب.
21. گو-مو-رو باس بولىپ قىتاي عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتى قۇراستىرعان: «سۇيەك جازۋىنىڭ جيناعى»، بەي-جيڭ، جۇڭ-حۋا شۋ-ءجۇي، 2000 ج.
22. گو-مو-رو باس بولىپ قىتاي عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتى قۇراستىرعان: «سۇيەك جازۋىنىڭ جيناعى»، بەي-جيڭ، جۇڭ-حۋا شۋ-ءجۇي، 2000 ج.
23. ءيۇ-تاي-شان: «بايىرعى ۇلىستاردى تىڭنان زەرتتەۋ» (قىتايشا: 古族新考﹚، بەي-جيڭ، جۇڭ-حۋا شۋ-ءجۇي، 2000 ج، 92 ب.
24. ءجاڭرۇيلي، جاۋ بين: «چين-حان ديناستيالارى داۋىرلەرىندەگى عۇنداردىڭ كيىم-كەشەك ۇلگىلەرى تۋرالى ىزدەنىس»، (قىتايشا: 秦汉匈奴服装形制探析), باتىس ءوڭىردى تانۋ جۋرنالى،  2000 ج، №2, 63-64-ب.
25. جوعارىدا اتالعان ءيۇ-تاي-شاننىڭ «بايىرعى ۇلىستاردى تىڭنان زەرتتەۋى».
26. «ون التى بەكتىك داۋىرىندەگى مۇرۇڭ-سيانبي جىرلارى» (قىتايشا:
十六国时期的慕容鲜卑歌), باتىس ءوڭىردى تانۋ جۋرنالى،  2006ج، №2, 66-ب.
27. شۋە-زوڭ-جىڭ باس بولىپ قۇراستىرعان: «قىتاي شين-جياڭ بايىرعى قوعامدىق تۇرمىس تاريحى» (قىتايشا: 中国新疆古代社会生活史), شين-جياڭ حالىق باسپاسى، 1997 ج، 90-ب.
28. ياسيىن قۇمارۇلى: «ات ابزەلدەرىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى»، شين-جياڭ ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۋرنالى، 2005ج، №1, 30-36-ب.
29. «الاش» جۋرنالى. 2006 ج، №5, 2007 ج، №3, №5.
30. ياسيىن قۇمارۇلى: «الىستاعى اتا مۇرا»، ۇلتتار باسپاسى، 2003-ج، بەي-جيڭ، 5-بەت .
31. «حانناما عۇندار بايانى».
32. «كۇلتەگىن ماڭگى تاسىنىڭ» وڭتۇستىك بەتى 5-جولىندا.
33. ليۋ-جىن-ۋي: «باتىس ءوڭىر ميفولوگياسىن زەرتتەۋدىڭ جاعدايى جانە ماڭىزى»

(قىتايشا: 西域神话研究之现状及其意义), باتىس ءوڭىردى تانۋ جۋرنالى، 2006 ج، №1, 102-ب.
34. ياڭ-ءيى: «قىتاي ادەنيەت تاريحىنىڭ كارتاسىن قايتا سىزۋ قاجەت – ياڭ-ءيى ماقالالار جيناعى» (قىتايشا: 重绘中国文学地图 – 杨义学术讲演集), قىتاي قوعامدىق عىلىمدار باسپاسى، 2003ج، 89ب.
35. ۋاڭ-چيڭ: «باتىس ءوڭىر مادەنيەتىنىڭ اسەرىندەگى ورتا زامان حيكايالارى» (قىتايشا:西域文化影响下的中古小说), قىتاي قوعامدىق عىلىمدار باسپاسى، 2006 ج، 94-96ب.
36. ليۋ-جىن-ۋي: «باتىس ءوڭىر ميفولوگياسىن زەرتتەۋدىڭ جاعدايى جانە ماڭىزى» (قىتايشا: 西域神话研究之现状及其意义), باتىس ءوڭىردى تانۋ جۋرنالى، 2006 ج، №1, 135-ب.
37. «الاش» جۋرنالى. 2007 ج، №3, 80-ب.

ياسيىن قۇمارۇلى ء(ۇرىمشى)

«تۇركولوگيا» جۋرنالى، № 1-2, 2008 جىل.