ءبىز ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرمۇرات باپيمەن تاعدىرلاس ادامبىز: ول ءومىرىنىڭ كوپ  بولىگىن «دات» گازەتى ارقىلى ەلىمىزدە تامىرىن تەرەڭ جايعان اۆتوريتارلىق‑كوررۋپتسيالىق  جۇيەمەن كۇرەسكە ارناسا، وسى گازەتتىڭ تۇراقتى اۆتورى رەتىندە مەن دە وعان ۇنەمى قولداۋ ءبىلدىرىپ، جۇيەگە سىني ماقالالار جازۋمەن بولدىم... ول ءۇشىن ەشكىم دە ءبىزدى باستان سيپامادى... مىنە، قازىر قوعامدا دەپۋتات ە.باپيدىڭ اقپاراتتىق جەلىلەردە جاريالانعان «ەسكى دە، جاڭا ەل تۋرالى قيسىنسىز ميفتەر» اتتى ماقالاسى قىزۋ تالقىلانۋدا ‑ ءۇنسىز قالا المادىق...

باپي كەنەتتەن «پرەزيدەنتشىل» بولعان جوق!

ەلىمىزدە، ۇزاق ۋاقىت وتە كەلە ءاۆتوريتاريزمنىڭ بىردەن‑بىر تىرەگى «سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى» كەنەتتەن ءوز ورنىن بوساتىپ، ەل بيلىگىنە ق.ك.توقاەۆتى ۇسىندى. ءسويتىپ، قوعامدا ءبىز كۇتكەن «رەۆوليۋتسيا» جۇزەگە اسپاي قالدى...

سول كەزدەرى، قوعام «بيلىك ترانسفورماتسياسى» وقيعاسىن قىزۋ تالقىلاپ جاتتى... وسى ماسەلەدە ءبىزدىڭ ەرەكەڭمەن ويلارىمىز ءبىر ارنادا توعىستى. ول – ءال ءفارابيدىڭ «ەل باسقارۋشى تۇلعاعا بەرگەن سيپاتى» جانە «جاڭا پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆتىڭ سول سيپاتتارعا مەيلىنشە سايكەستىگى» تۋرالى سۇراقتار بولاتىن. وعان سەبەپ، اۋەلى، ءبىزدىڭ «ءجۇزى جاقسىدان تۇڭىلمە» دەگەن قاراپايىم  قازاقى ۇستانىمدا بولۋىمىز بولسا، ەكىنشىسى، جاڭا پەرزيدەنتتىڭ العان ءبىلىمى مەن ءومىر تاجىريبەسى ءال ءفارابيدىڭ ەل باسقارۋشىعا ايتقان تالاپتارمەن ۇيلەسىپ تۇرۋى ەدى...

(شىنىندا دا، قازاقتىڭ نەبىر اتاقتى زيالىسىن جاستاي  كورىپ وسكەن، ودان قالدى ءوز زامانىنىڭ وزىق وقۋ ورنىندا ءتالىم العان ادامنىڭ جابايى دۇنيەقوڭىزدىق پەن اتاق‑داڭققۇمارلىقتىڭ جەتەگىندە كەتەدى دەۋ – ادامي دا، ءتاڭىري دە قيسىنعا كەلمەيتىن‑دى...).

قوعام دا وسى ويعا توقتالعان بولاتىن. ەرمۇرات تا وسى ويدى تۇيىندەۋمەن بولدى... سەبەبى، ول سىناعان «جابايى كاپيتاليزم» شىن مانىسىندە «ەلباسيزم» دەڭگەيىنە جەتىپ، ونىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنە  قاۋىپ توندىرە باستاعانى بەلگىلى بولدى... بۇل تۋرالى كانديدات ە.باپي ءوزىنىڭ سايلاۋالدى كەزدەسۋلەرىندە حالىققا اشىق ايتتى دا!

ە.باپي جانە ت.ب. ۇسىنعان «جاڭا قازاقستان» اتاۋىنا نەگە قارسى بولدىق؟

جاڭا پرەزيدەنت بيلىككە كەلە سالىسىمەن «جاڭا قازاقستان» كونتسەپتسياسىن ۇسىندى. سول كەزدە ءبارى  تۇسىنىكتى بولدى: ەندى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى مەن باسقارۋ جۇيەسى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى،  ياعني، ومىرگە بۇرىنعىدان وزگەشە مەملەكەتتىك مودەل پايدا بولاتىنى ايقىندالدى. بىراق، بۇل اتاۋدىڭ ءتۇپ نەگىزى بىرقاتار وپپوزيتسياشىل ازاماتتاردىڭ ءا.قاجگەلدينمەن ەۋروپاداعى كەزدەسۋىنەن كەيىن پايدا بولعانى  جاسىرىن ەمەس. بىراق بۇل اتاۋ (جاڭا قازاقستان) بىزگە (بىرقاتار ازاماتتارعا)  ۇنامادى. سونىڭ ىشىندە مەن دە بولدىم. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە سىني ماقالا جازۋعا تۋرا كەلدى. ونداعى ايتىلعان ويلار «جاڭا قازاقستان» اتاۋى قوعامدى وزگەرىستەرگە باستاۋعا قاۋقارسىز جانە ونىڭ دەكلوراتسيا كۇيدە قالاتىنى باسا ايتىلدى. ال، قوعامدى تالاپقا باستايتىن، ساياسي بەلسەندگىن ارتتىراتىن ۇران «ادىلەتتى قازاقستان» بولۋى ءتيىس. ويتكەنى، «ادىلەتتىلىك» ءسوزى مەملەكەت باسقارۋ  ءپرينتسيپى بولا الادى، ال «جاڭا» دەگەندە ونداي ماعىنا انىقتالماعان. بۇنىڭ تەك «ەسكى‑جاڭا» دەگەن قولدانىستا عانا ءوز ورنى بار. حالىق، ءسويتىپ، «جاڭانىڭ» نە ەكەنىن تۇسىنبەي، ءارى‑سارى كۇيدە قالا بەرەدى دەدىك.

ادىلەتتى ءسوزى شە؟ ول حالىقتى وياتادى، بارلىق دەڭگەيدە  حالىق ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتە باستايدى. ياعني بۇل، ءسويتىپ، ۇلتتىق ساپانى ارتتىرادى، حالىق وسى تالاپتى قويا وتىرىپ، ەسكى جۇيە قالدىرعان «ادىلەتسىزدىكتى» قيراتا باستايدى دەدىك. ءسوزىمىز جەتىپ، كوپ ۇزاماي مەملەكەتتىك دامۋ ءپرينتسيپى رەتىندە «ادىلەتتى قازاقستان» تەرمينى ايتىلا باستادى. بىراق، وسىنىڭ قولدانىسقا ەنۋىنە ەرمۇرات باپيدىڭ جانە وزگەلەردىڭ «جاڭا قازاقستاندى» ومىرگە اكەلۋى قاجەت ەدى. ونسىز، وتىز جىلدىق اۆتوريتارلىق ەزگىدەن ابدەن بەيساياساتتانعان حالىقتىڭ ءوز بەتىمەن ويانا قويۋى ەكىتالاي بولاتىن...

دەپۋتات ە.باپي كىمنىڭ مۇڭىن مۇڭدايدى؟

جوعارىدا اتالعان ماقالادا ەرمۇرات باپي قوعامداعى ىرگەلى ماسەلەلەردى كوتەردى. كەيبىر «اۆتورلار» مۇنى «وپپوزيتسيادان اينۋ» دەپ تە باعالاپ جاتىر. شىندىعىندا، ەرەكەڭ ءوزىنىڭ «حالىقشىل‑مەملەكەتشىل» پوزيتسياسىنان اۋىتقىدى ما؟ جوق، ولاي دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. نەگە دەسەڭىز، ەرەكەڭ ءۇشىن بۇگىنگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ جەكە باسىنا تىرەلىپ تۇرعان جوق. ول ءۇشىن ەل بيلەۋشىنىڭ وزىنەن دە ونىڭ حالىقتى مەملەكەتتىك دامۋدىڭ «ساياسي سۋبەكتىسىنە» اينالدىرۋعا ۇندەيتىن ءۇنى ماڭىزدى. مەيلى، پرەزيدەنت ەرتەڭ اۋىسسىن، الايدا، سودان كەيىن پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ «حالىقتى تىڭدايتىن بيلىك بولسىن» دەگەن تالابى ەشكىمگە كەرەك بولماي قالا ما؟ قالمايدى، ارينە. ەندەشە، ەرەكەڭ دە پرەزيدەنت ءۇشىن ەمەس، «تىڭدايتىن ۇكىمەت بولسا» دەپ كۇرەسۋدە! ال، بۇل، شىن مانىسىندە ادىلەتتىلىكتى اڭساعان حالقىمىزدىڭ كوكەيكەستى ارمانى ەمەس پە؟

سوندىقتان، مەن دەپۋتات ەرمۇرات باپيدىڭ كوزقاراسى ەش وزگەرگەن جوق، سول مەملەكەتشىل‑حالىقشىل باعىتتا قالدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىن. ال، ەندى، ول قاراپايىم ازامات رەتىندە بارلىق دەڭگەيدە مەملەكەتشىلدىكتى ورنىقتىرۋدى، ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرۋدى كوتەرىپ جۇرگەن پرەزيدەنتتى قولداسا – ونى قالاي تۇسىنەمىز؟ بۇرىنعىعا سالىپ، «جاعىمپازدىق» دەيمىز بە؟ دەمەيمىز، ولاي دەۋ ۇيات. الدە، بۇرىنعىنىڭ «تەك مەنى تىڭدا، مەن عانا جاقسىلىق جاسايمىن» دەگەنىن قاراما‑قارسى  باعىتقا بۇرىپ، «مەنىمەن بىرگە بولىڭدار، جاقسىلىققا بىرگە جەتەيىك» دەگەن ادامدى (پرەزيدەنت پە، باسقا ما – ماڭىزدى ەمەس) قارالاۋدى ادىلەتتىك دەيمىز بە؟

مىنە، ەرمۇرات باپيدىڭ ماقالاسىن وقي سالا، ويعا كەلگەن ەكسپرومت ويلار وسى بولدى. ارينە، ونىڭ كولەمدى ماقالاسىنىڭ ءاربىر پۋنكتىنە جەكە‑جەكە توقتالۋ قاجەت‑اق. ويتكەنى، ەرەكەڭ ءوزى ايتقانداي، حالقىمىزدىڭ جىگەرى ەزگىدەن ابدەن مۇقالىپ، جاسىپ قالعان دەگەن ءسوزدىڭ دە جانى  بار. سول سەبەپتەن، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، وسىنداي ماقالامەن حالىقتى مەملەكەتشىلدىككە شاقىرىپ قويۋدى ەرەكەڭ وسى جولى دا وزىنە ماقسات تۇتقان بولار دەپ ويىمدى اياقتايمىن. ءارى قاراي تالداۋ قاجەت بوپ جاتسا – ونى دا كورەرمىز...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف، «قازاق الەمى» قوعامى جەتەكشىسى

Abai.kz