سەمەي يادرولىق پوليگونى جابىلعانىنا 34 جىل!

(دەرەكتى حيكايا)

و جاقتان قايتقان ەشكىم جوق،
كىمنەن ونى سۇرارسىڭ؟
ومار حايام.

1991 جىل. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن يادرولىق سىناق الاڭى – سەمەي پوليگونى جابىلدى. زىمىراعان ۋاقىت-اي، سونان بەرى اتتاي 34 جىل وتە شىعىپتى. جارىلىستان قىرىق جىل كوز اشپاعان جەر-انا تىنىشتىق تاپتى، كۇنىنە قىرىق قۇبىلعان سارى ارقا جەلى اۋانى دا تازارتتى. بىراق راديونۋكلەيدتەر ءبىرجولا جويىلدى، بولدى، ءبىتتى دەۋگە ەرتەرەك.  سەمەي اتوم پوليگونى – جازىلماعان جارامىز. ءالى كۇنگە شەكتى كارى دە، جاس تا اجال تىرناعىنا ءىلىنىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ولكەنى دەندەگەن دەرتتىڭ كوبىسى، دياگنوزىن دارىگەرلەر نە دەپ قويسا دا، اينالىپ كەلگەندە، رادياتسيالىق ساۋلەگە تىرەلمەگى ءسوزسىز. مۇنى جاپونيا حالقى جاقسى بىلەدى. وسىدان ەكى-ءۇش اي عانا بۇرىن جاپوندار رادياتسيادان ساۋىقتىرۋعا قاجەتتى 4 ملرد. تەڭگەنىڭ  جابدىق، قوندىرعىلارىن بەرگەلى جاتىر دەپ ەستىدىك. مۇنداي كومەك، اسىرەسە، اناۋ «دۇرسىلدەك» جىلدارى كەلسە عوي، قانشاما ومىرگە اراشاشى بولار ەدى. اتتەڭ-ايى، «ولمەسەڭ، ورەم قاپ» دەگەندەي، ماسكەۋ بيلىگى، ماسەلەن، سارجال، بودەنەلى سياقتى پوليگونعا ىرگەلەس اۋىلدارعا ەڭ بولماسا فەلدشەرلىك پۋنكت سالىپ بەرۋگە جارامادى. شەت ەلدەن قارجى، كومەك كەلۋىنە دە جولدى جاپتى. قايتەيىك، قايسى ءبىرىن ايتايىق... وتكەنگە سالاۋات دەي وتىرىپ، يادرولىق پوليگون تاريحىنان ازدى-كوپتى سىر شەرتەيىك.  

ماسكەۋدىڭ قۇپيا جارلىعى

تومەندە شەكەسىندە «اسا قۇپيا، ەرەكشە پاپكا» دەگەن جازۋ بار ماسكەۋ جارلىعىن كەلتىرىپ وتىرمىز. بۇل قۇجات – سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى مەن كۋرچاتوۆ قالاسى 1946 جىلدان سالىنا باستاعانىنىڭ كۋاسى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىندى.

ەسكەرتپە: ستالين قول قويعان بۇل قۇجاتتا «گورنىي ستانتسيا» دەپ دەگەلەڭ تاۋىندا سالىنۋعا ءتيىس يادرولىق پوليگوندى، «پريبورى دليا سۆەتياششەگوسيا تەلا» دەپ اتوم بومباسىن جۇمباقتاپ ايتقان.

*  *  *

سىناق ءۇشىن سالىنعان كۋرچاتوۆ قالاسىنان 40 شاقىرىم جەردە، ەرتىس جيەگىندە بودەنەلى اۋىلى تۇر. وسى اۋىلدىڭ  مەكتەبىندە سوعىس جىلدارى كەلەشەك اكادەميك-سەناتور جابايحان ءابدىلدين اعامىز وقىعان. ونىڭ اكەسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا بودەنەلى اۋىلىنا باس مالدارىگەرى قىزمەتىنە ماي اۋدانىنان جىبەرىلگەن ەكەن.  جابايحان اعا كۋرچاتوۆ قالاسى سالىنا باستاعان شاقتى بىلاي دەپ ەسىنە الادى: «1946 جىلدىڭ قارا كۇزىندە اكەي ۇيگە كەشتەتىپ كەلىپ، جەرگىلىكتى ەمەس تۇرعىندار ەلىنە شۇعىل كوشىرىلسىن دەپ جاتىر، وسىنداي جارلىق كەپتى جوعارىدان، كوشىرمەي قويمايتىن ءتۇرى بار دەپ قاتتى كۇرسىنگەن ەدى. بۇل حابار بىزگە دە قايدان وڭاي ءتيسىن. باۋىر باسقان  جاڭاكۇش (بودەنەلىگە ىرگەلەس اۋىل) جەرىمەن قيماي قوشتاسىپ، ات-اربامەن مايسكي جاققا بەت الدىق. قاسىمىزدان جۇك تيەگەن امەريكاندىق «ستۋدەبەككەر» ماشينەسى ءدۇر-ءدۇر ءوتىپ جاتتى. كوپ-اق، قازداي تىزبەكتەلىپ وتەدى. ول كۇندە كونەچنايا دەگەن، قازىرگى كۋرچاتوۆ قالاسى جانىنان وتكەندە كوردىك، جيەكتە بارجى دەگەندەرىڭىز ءيىن تىرەسەدى، ءبىرى كەتسە، ەكىنشىسى تۇرا قالادى. يۋ-قيۋ قوزعالىس.  يەن دالادا قالا سالۋ وڭاي ما، ءبارىنىڭ تيەگەنى ءتۇرلى قۇرىلىس ماتەريالدارى بولاتىن. الگىندە بىزدەردى تىزىمدەپ تۇرىپ ەلگە قايتاردى دەدىم عوي، ول ول ما، بارلىق كولحوزداردى جابامىز دەگەن اڭگىمە تۋدى. جەردى تەگىس بوساتىپ الۋ كەرەك بولدى. بۇل قاتال بۇيرىق جارتىلاي عانا ورىندالدى، ايتەۋىر».

سونىمەن، ءۇش جىلدا پوليگون قالاسى مەن ونىڭ دەگەلەڭدەگى الاڭى سالىنىپ ءبىتتى. «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەمەكشى، 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قازاق جەرىندە العاشقى اتوم بومباسى سىنالدى.

العاشقى اتوم بومباسى جايىندا

1949 جىل، 29 تامىز،  ساعات تاڭعى جەتى. 30 مەتر بيىكتىكتە بەتون باقان ۇستىنە قويىلعان العاشقى بومبا جارىلدى! كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ۇلعايعان وتتى دوپ اۋەلى جەرگە قادالىپ، ونان قايتا اسپانعا كوتەرىلگەن. وتتى شاردان جەر قابىعىن ىستىق كۇلگە اينالدىرعان سۇراپىل قۋات شىققان. قايتەر ەكەن دەپ، بايلاپ قويعان جىلقى، تاعى باسقا مالداردىڭ ەسى كەتىپ، ءجۇنى، تەرىسى ءجيدىپ ءتۇسىپ قالىپتى. و، توبا! سونداعى بايلاۋلى تۇرعان ءيتتىڭ قورقىنىشتان جۇرەگى جارىلىپ ءولىپتى. اڭ-قۇستار ءجانتاسىلىم الدىندا جانتالاسىپ جاتىپتى. جاندى ماقۇلىقتار تۇگىلى، جەر-انا دا تىتىركەنگەن شىعار-اۋ. مىنە پوليگون سىناقتارى جەر ۇستىنە وسىنداي كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سۇمدىقتار اكەلدى. 1963 جىلدان سىناقتار جەر استىنا كوشىرىلدى. سونىڭ سالدارىنان وزەن، سۋدىڭ تابانى عانا قالدى، قۇدىقتار بىتەلدى. قۇتتى ءبىر جەر جارىقشاعىنا سارقىلىپ، جوعالىپ كەتكەن سياقتاندى. اتوم كولى پايدا بولدى.

ءسويتىپ، سەمەي ءوڭىرىنىڭ ءۇستى دە، استى دا ۋلاندى، لاستاندى. حالىق قىناداي قىرىلا باستادى. وعان قاراماستان سۋسلوۆ باستاتقان پارتيا يدەولوگتارى: «ءبارى دە بەيبىتشىلىك ءۇشىن، سول ءۇشىن يادرولىق قالقاندى جاسادىق!» دەپ ماسايراپ، ماستانۋمەن بولدى.  يادرولىق تاجالدى «اقىرزامان قارۋى» («ورۋجيە سۋدنوگو دنيا») دەپتى بىرەۋ، كىم دە بولسا، ءدال ايتقان. بىراق بومبانىڭ دا بومباسى بار، ولاردىڭ ەڭ ۋلىسى، ادام ورگانيزمى ءۇشىن زاردابى ەڭ زورى – سۋتەگى بومباسى. اندرەي ساحاروۆ دەگەن اكادەميكتىڭ ەسەبىنشە، اتوم ساۋلەسىن العان ادامداردىڭ جالپى سانى ميلليوننان  اسىپ جىعىلىپتى.    

سۋتەگى بومباسىنىڭ سويقانى 

جوعارىدا العاشقى اتوم بومباسى بەتون باعان ۇستىندە جارىلعانىن ايتتىق. كەلەسى جولى اۆياتسيالىق بومبا جاسالىپ، سىناقشى توپ ونى سامولەتتەن تاستاپ جاردى. اۆياتسيا بومباسى ءساتتى وتكەنىنە سىناقشى توپ شات-شادىمان بولعان شاماسى، جارىلىستار (شەشەلەرىمىز «دۇرسىلدەك» دەيتىن) ەندى جيىلەتتى. دەگەلەڭ تاۋى مەن بودەنەلى اۋىلى اراسى 70-80 شاقىرىمداي عانا. سوندىقتان اشىق اسپاندا جارق ەتكەن ءاربىر جارىلىس بارشا جۇرتتى «بۇل نە پالە؟» دەگىزىپ، اڭ-تاڭ قىلاتىن. ءاپ-ساتتە وت-شار ءدۇرس ەتىپ، قاراقوشقىل ساڭىراۋقۇلاق پىشىندەس بۇلتقا اينالىپ بارىپ، اسپانعا كوتەرىلەتىن وراسان ءپاراشيۋتتىڭ قۇبىجىق سۋرەتى، ول كۇندە بالا بولساق تا، ەسىمىزدە ماڭگى قالدى.

يادرولىق پوليگونعا قىزمەت جاسايتىن اسكەري-وندىرىستىك كەشەن (اوك) قالىپتاسىپ، وعان وراسان قارجى ءبولىندى. قىزىل كوز «قىرعيلاردىڭ» ارانىن اشقان، ءسىرا دا، وسى ءجايت. ويتكەنى، ەندى اتوم بومباسىن قويا تۇرىپ، سۋتەگى بومباسىن سىناۋعا بەيىلدەنەدى. فيزيك عالىمدارعا جاڭا تاپسىرىس بەرەدى.

نەگىزى، تەرمويادرولىق قارۋدىڭ قوس ءتۇرى بار: ءبىرى – اتوم بومباسى، ەكىنشىسى – سۋتەگى بومباسى. العاشقىسى جارىلىسى ميلليونداعان گرادۋسپەن ولشەنەتىن وتە جوعارى تەمپەراتۋرالى تولقىن كۇشىمەن قىرىپ-جويۋعا جانە قورشاعان ورتانى راديواكتيۆتىك زاتتارمەن لاستاۋعا ارنالعان. ال سۋتەگى بومباسى – يادرولىق قارۋدىڭ جەتىلدىرىلگەن ءتۇرى. ول –  رادياتسيا ساۋلەسىن كۇشەيتۋ ارقىلى تىرشىلىك يەلەرىن قۇرتۋ ءۇشىن جاسالعان قارۋ. ياعني ادام اعزاسىن بۇزۋعا باعىتتالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان وسى 1953 جىلى تۇرعىن حالىقتى قان قاقساتىپ، ابىرالى اۋدانى تاراتىلدى.

سونىمەن، 1953 جىلى 12 تامىزدا سەمەي يادرولىق پوليگونىندا العاش رەت سۋتەگى بومباسى سىنالسىن. قۋاتى – 480 كيلوتونن. سالىستىرساق، العاشقى بومبا قۋاتىنان 20 ەسە ارتىق. جارىلىستىڭ اسەرى قانداي؟ وسىنى تەكسەرۋ قامىندا اسكەريلەر كىلەڭ جاس جىگىتتەردى اۋىلدا قالدىرعان. بۇل تۋرالى ابرالى، اباي اۋداندارى تۇرعىندارى ايتقان ەستەلىكتەر بار. سۋتەگى بومباسى جالقى، ەكىنشى مارتە قايتالانبادى. ويتپەسە ەشبىر تىرشىلىك يەسى قالمايتىنى «قىرعيلار» ساناسىنا جەتتى، ايتەۋىر.

اتالمىش بومبانى دۇنيەگە اكەلگەن، ونى سىناقتان وتكىزگەن عالىمدار  اتاق پەن ماراپاتتىڭ (سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ستاليندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ت.ب.) استىندا قالدى. سولاردىڭ ىشىندە الەمگە ايگىلى اكادەميك اندرەي ساحاروۆ (1921-1989) ولە-ولگەنشە «يادرولىق سىناقتى توقتاتۋ قاجەت!» دەپ شىرىلداپ ءوتتى. نەگە؟ ويتكەنى، ول – سۋتەگى بومباسىنىڭ اتاسى. كارتايگەندە مىڭ-مىڭداعان ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپشى ەكەنىن سەزىنىپ، جان ازابىن مىقتاپ تارتتى.

وسى ايتىلعان سۋتەگى بومباسىنان سوڭ، سىناقتار جۇيەلى سيپات الىپ، اي سايىن كەمىندە ءبىر جارىلىس جاسالاتىن بولدى. سونىڭ ەڭ جويقىنى – تەرمويادرولىق ردس-37 بومباسى بولدى. جاڭادان جاسالعان، قۋاتى 1,7 مەگاتونن! ول 1955 جىلى 22 قاراشادا ءبىر جارىم شاقىرىم بيىكتىكتە جارىلدى. ۇلكەندەر بىلەدى، جانتۇرشىگەرلىك جارىلىس تولقىنىنان سەمەي قالاسىندا ءبىراز ۇيلەردىڭ قابىرعاسى قاقىراپ، تەرەزە شىنىلارى بىت-شىت سىندى.

قورىتىندى

الەمگە ايان سەمەي پوليگونىندا جيىنى 456 بومبا سىنالدى. ءبىز سونىڭ ەكەۋىن: ەڭ سويقاندىسى مەن ەڭ جويقىنىن عانا ءسوز ەتتىك.  1953 جىلدان بەرىدە ەل ىشىندە قىلتاماق (راك) اۋرۋى، جۇرەك دەرتى قاۋلادى.   «يادرولىق قالقان» دەگەن جەلەۋمەن قاراپايىم حالىقتى جاپپاي قىرىپ-جويۋ ىسكە استى (كەيبىر رەسمي دەرەك كوزدەرى 500 مىڭداي ادام ازاپ شەكتى دەيدى، بىراق ناقتىلى زەرتتەۋلەر جوقتىڭ قاسى).  ادامدىق تۇرعىدان كۋرچاتوۆ باستاتقان عالىمدار الدىمەن داۋىس كوتەرۋگە مىندەتكەر ەدى. بىراق ءلام-ميم دەمەدى شىركىندەر. وكىمەت پەن پارتيا وكىلدەرى، ولارعا مەرزىمدى باسپاسوزدەر قوسىلىپ، سىناق پوليگونىن اقتاپ، شاڭ جۋىتپاۋعا تىرىستى (جاسىرىپ-جابۋ جايلى بۇيرىق، نۇسقاۋلار، ارينە، ماسكەۋدەن ءتۇسىرىلىپ وتىردى). قاسقايىپ قارسى شىققان جالعىز ادام – مۇحامەتقالي سۋجيكوۆ بولدى (1957-1959 جج. سەمەي وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى). سول ءۇشىن قىزمەتىنەن قۋىلعان ەسىل ەر، باتىر ازامات مۇلدەم ۇمىت قالدى. كۋرچاتوۆ اتىندا بىلدەي قالا بار، سۋجيكوۆ اتىندا كوشە دە جوعى قالاي؟...

ءسويتىپ، يادرولىق پوليگون قىرعىنى، اسىرەسە، سۋتەگى بومباسىنىڭ سالدارى – مەملەكەتتىك قۇپيا بولىپ كەلدى، ءالى دە سولاي. پوليگون ەپيتسەنترى دەلىنەتىن بىرنەشە اۋداننىڭ ءار اۋىلى ىرگەسىندەگى بەيىت، مولا، زيرات، قورىمدار جازىقسىز قۇرباندارعا تولى. «و جاقتان قايتقان ەشكىم جوق، كىمنەن ونى سۇرارسىڭ؟» دەمەكشى، ولار، ارينە، ءۇنسىز... ولاردان تۋىپ-وسكەن ۇرپاقتار مەملەكەت قولداۋىنسىز، ۇكىمەت كومەگىنسىز قالماۋى كەرەك. ادىلەتتىلىك تالابى بۇل دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ

Abai.kz