ادەبيەت الەمى – ادام رۋحىنىڭ ايناسى. ءار ءداۋىردىڭ ءوز شىندىعى، ءوز قاھارمانى بار. ال سول شىندىقتى اشۋدىڭ ەڭ قىزىقتى، ەڭ جۇمباق جولدارىنىڭ ءبىرى – دەتەكتيۆ جانرى.

دەتەكتيۆ – تەك قىلمىستى اشۋ ەمەس، ول ادامنىڭ جان دۇنيەسىن، قوعامداعى ادىلدىك پەن زۇلىمدىقتىڭ كۇرەسىن بەينەلەيتىن ەرەكشە كوركەم الەم. وسى الەمنىڭ بيىك شىڭىندا تۇرعان قوس تۇلعا بار: ءبىرى – اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ پاتشايىمى اگاتا كريستي, ەكىنشىسى – قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇڭعىش كاسىبي دەتەكتيۆشىسى كەمەل توقاەۆ.

دەتەكتيۆ جانرىنىڭ تابيعاتى

دەتەكتيۆ ادەبيەتى XIX عاسىردا باتىس ەۋروپادا قالىپتاسقان. ەدگار اللان پونىڭ اتاقتى «مورگ كوشەسىندەگى قىلمىسى» العاشقى دەتەكتيۆتىك اڭگىمە رەتىندە تاريحقا ەندى. ال حح عاسىردا بۇل جانر گۇلدەنىپ، الەم وقىرماندارىنىڭ سۇيىكتى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. دەتەكتيۆ – لوگيكالىق ويلاۋ، پسيحولوگيالىق تالداۋ، ادام مىنەزىنىڭ تىلسىم سىرلارىن اشاتىن ينتەللەكتۋالدى ادەبيەت. وندا وقيعا شىنايى ومىردەن الىنادى، بىراق بايانداۋ ءتاسىلى – ەرەكشە. ءاربىر بولشەك، ءاربىر دەتال ءوز ءرولىن اتقارادى.

دەتەكتيۆ وقىرماندى ويلانۋعا، بايىپپەن تالداۋعا، ادىلدىك ىزدەۋگە ۇيرەتەدى. سول سەبەپتى بۇل جانر تەك كوڭىل كوتەرۋ ەمەس، تاربيەلىك ماعىناسى بار ادەبي باعىت رەتىندە باعالانادى. ءدال وسى قاسيەتتەرى ءۇشىن دە اگاتا كريستي مەن كەمەل توقاەۆ شىعارمالارى عاسىرلار بويى وزەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلەدى.

اگاتا كريستي – ماڭگى جۇمباقتىڭ يەسى

اگاتا كريستي – دەتەكتيۆ جانرىنىڭ سيمۆولى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ تارالىمى الەم بويىنشا بيبليا مەن شەكسپيردەن كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا. جازۋشىنىڭ قىرىقتان استام رومانى، جۇزدەگەن اڭگىمەسى، درامالارى بار. الەم وقىرمانى ونى پۋارو مەن ميسس مارپلدىڭ اۆتورى رەتىندە تانيدى.

كريستيدىڭ تۋىندىلارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – پسيحولوگيالىق تەرەڭدىك پەن لوگيكالىق دالدىك. ول قىلمىستى تەك وقيعا رەتىندە ەمەس، ادام تابيعاتىنىڭ كولەڭكەلى جاعىن اشۋدىڭ قۇرالى رەتىندە سۋرەتتەيدى. ءار كەيىپكەردىڭ ارەكەتىندە ومىرلىك سەبەپ بار: قىزعانىش، كەك، بيلىككە ۇمتىلۋ نەمەسە ماحاببات.

مىسالى، «ون كىشكەنتاي نەگر» رومانىندا (قازىرگى اتاۋى — «ال ون كەيىن ەشكىم قالمادى») جازۋشى ادام بويىنداعى قورقىنىش پەن كىنا سەزىمىن شەبەر بەينەلەپ، وقىرماندى سوڭىنا دەيىن ۇستاپ تۇرادى. ال «شىعىس ەكسپرەسىندەگى كىسى ءولىمى» شىعارماسىندا ادىلدىك پەن زاڭ اراسىنداعى كۇردەلى مورالدىق سۇراقتار قوزعالادى.

اگاتا كريستي شىعارمالارىندا ايەل ينتۋيتسياسى مەن اناليتيكالىق ويدىڭ ۇيلەسىمى ەرەكشە بايقالادى. ول قىلمىستى ەرلەردىڭ كۇشىمەن ەمەس، اقىل مەن سابىر ارقىلى اشۋدىڭ مۇمكىن ەكەنىن دالەلدەدى. سوندىقتان دا ونى «دەتەكتيۆ پاتشايىمى» دەپ اتاۋ ورىندى.

كەمەل توقاەۆ – قازاق دەتەكتيۆىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى

قازاق ادەبيەتىندە دەتەكتيۆ جانرى حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دامي باستادى. وسى جولدىڭ باستاۋشىسى – كەمەل توقاەۆ. ول تەك جازۋشى ەمەس، مايدانگەر، جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى بولعان تۇلعا. سوعىس جىلدارىنداعى تاجىريبەسى مەن جۋرناليستىك ىزدەنىسى ونىڭ شىعارمالارىنا ەرەكشە شىنايىلىق دارىتتى.

كەمەل توقاەۆتىڭ شىعارمالارى قازاق وقىرمانى ءۇشىن مۇلدە جاڭا باعىتتىڭ ەسىگىن اشتى. ونىڭ «سوڭعى سوققى»، «تۇندە اتىلعان وق»، «سارعاباندا بولعان وقيعا»، «كوشپەندىلەردىڭ ىزىمەن» سىندى تۋىندىلارى كەڭەستىك كەزەڭدەگى تەرگەۋ، ءىز كەسۋ، ادىلەت پەن قىلمىستىڭ تارتىسىن سۋرەتتەيدى.

جازۋشىنىڭ شىعارمالارىندا ۇلتتىق بوياۋ ەرەكشە. ول وقيعالاردى قازاق قوعامىنىڭ شىندىعىمەن بايلانىستىرىپ، ميليتسيا مەن تەرگەۋشى وبرازدارىن ۇلتتىق سيپاتتا بەينەلەي الدى. مىسالى، ونىڭ كەيىپكەرلەرى تەك زاڭ قىزمەتكەرلەرى ەمەس – ولار ادام تاعدىرىنا الاڭدايتىن، ار-وجدان مەن ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسەتىن تۇلعالار.

كەمەل توقاەۆ دەتەكتيۆ جانرىن قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن، داستۇرىمەن، تىلدىك مادەنيەتىمەن ۇشتاستىردى. بۇل – ونىڭ باستى جاڭالىعى ەدى. سوندىقتان دا ول قازاق ادەبيەتىندە ۇلتتىق دەتەكتيۆ مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اتاندى.

اگاتا كريستي مەن كەمەل توقاەۆ – ءار ءداۋىردىڭ، ءار مادەنيەتتىڭ وكىلدەرى. ءبىرى سوناۋ بريتان يمپەرياسىنىڭ وتارلىق كەزەڭىندە ءومىر سۇرسە، ەكىنشىسى كەڭەس وداعى داۋىرىندە جازدى. بىراق ەكەۋىن بىرىكتىرەتىن ورتاق قاسيەت – شىندىقتى ىزدەۋ.

كريستيدىڭ كەيىپكەرلەرى – اريستوكراتيالىق قوعامنىڭ مۇشەلەرى. ولار سالقىنقاندى، ەسەپشىل، بىراق ىشتەي قاراما-قايشىلىققا تولى ادامدار. ال توقاەۆ كەيىپكەرلەرى – كەڭەستىك قوعامنىڭ ەڭبەك ادامدارى، ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى، اۋىل تۇرعىندارى. بىراق ەكى جازۋشى دا ادام جانىنداعى جارىق پەن كولەڭكەنى اشۋعا ۇمتىلادى.

اگاتا كريستي لوگيكالىق تالداۋعا، پسيحولوگيالىق ينتريگاعا سۇيەنسە، كەمەل توقاەۆ شىنايى ومىرگە، تەرگەۋ پروتسەسىنىڭ دالدىگىنە ءمان بەردى. كريستي ءۇشىن قىلمىس – فيلوسوفيالىق جۇمباق، ال توقاەۆ ءۇشىن – قوعامداعى ادىلەتسىزدىك پەن ادامگەرشىلىك سىناعى.

دەگەنمەن ەكى اۆتوردىڭ دا شىعارمالارى وقىرماندى ويلانۋعا، ادىلدىككە سەنۋگە شاقىرادى. بۇل – دەتەكتيۆتىڭ باستى ميسسياسى.

اگاتا كريستيدىڭ شىعارمالارى بۇگىنگە دەيىن وقىرماندى تاڭعالدىرىپ كەلەدى. ونىڭ تۋىندىلارى 100-دەن استام تىلگە اۋدارىلعان، پەسالارى الەم تەاترلارىندا ساحنالانۋدا. 1952 جىلى قويىلعان «تىشقانقاقپان» پەساسى – تاريحتاعى ەڭ ۇزاق ۋاقىت ساحنالانىپ كەلە جاتقان سپەكتاكل.

جازۋشىنىڭ مۇراسى تەك ادەبيەتپەن شەكتەلمەيدى. كريستي ارقىلى الەم دەتەكتيۆ جانرىن مادەني قۇبىلىس رەتىندە تانىدى. ول ايەل جازۋشى رەتىندە ەرلەر ۇستەمدىك ەتكەن سالادا ءوز ورنىن ايقىنداپ، بۇكىل الەمگە «اقىل مەن پاراسات – ەڭ كۇشتى قارۋ» ەكەنىن دالەلدەدى.

قازىرگى زامان – اقپارات پەن قىلمىس قاتار جۇرەتىن كۇردەلى ءداۋىر. سول سەبەپتى دەتەكتيۆ جانرىنىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. قازاق وقىرمانى دا ينتەللەكتۋالدى ادەبيەتكە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. بۇگىندە وتاندىق جازۋشىلار تەك كلاسسيكالىق تەرگەۋ ەمەس، كيبەرقىلمىس، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك، ەكولوگيالىق قىلمىس سياقتى جاڭا تاقىرىپتاردى كوتەرىپ كەلەدى.

دەمەك، كەمەل توقاەۆ باستاعان سوقپاق – ءالى دە جالعاسىپ جاتقان جول. قازاق دەتەكتيۆى الەمدىك دەڭگەيگە شىعۋى ءۇشىن اگاتا كريستيدىڭ ينتەللەكتۋالدى ءتاسىلى مەن توقاەۆتىڭ ۇلتتىق شىنايىلىعىن ۇشتاستىرۋ قاجەت.

اگاتا كريستي مەن كەمەل توقاەۆ – ەكى حالىقتىڭ رۋحاني الەمىندەگى جارىق جۇلدىزدار. ءبىرى – سوناۋ باتىستىڭ لوگيكالىق ويلاۋ مەكتەبىنىڭ وكىلى، ەكىنشىسى – شىعىستىڭ ادامگەرشىلىك پەن ادىلدىك فيلوسوفياسىن جەتكىزگەن قالامگەر. بىراق ەكەۋىن بىرىكتىرەتىن تەك قانا ءبىر-اق نارسە بار – ادام جانىنىڭ جۇمباعىن اشۋعا دەگەن ۇمتىلىس.

دەتەكتيۆ جانرى ارقىلى ولار قوعامداعى مورالدىق ولشەمدى، ار مەن ۇياتتىڭ، ادىلدىك پەن زۇلىمدىقتىڭ شەكاراسىن كورسەتتى. كريستي مەن توقاەۆتىڭ شىعارمالارى بىزگە تەك شىندىقتى ۇيرەتەدى: قىلمىستى اشۋ – ادامنىڭ ىشكى الەمىن ءتۇسىنۋ ارقىلى عانا مۇمكىن.

سوندىقتان دا بۇل ەكى قالامگەردىڭ مۇراسى – تەك ادەبيەت ەمەس، رۋحاني مەكتەپ. ولار بىزگە ويلانۋدى، بايىپپەن شەشىم قابىلداۋدى، ادىلدىككە سەنۋدى ۇيرەتتى. ۋاقىت وتسە دە، ولاردىڭ كەيىپكەرلەرى مەن يدەيالارى ماڭگى جاساي بەرەدى. سەبەبى دەتەكتيۆ الەمىندە ەڭ باستى جۇمباق – ادامنىڭ ءوزى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz