1980-جىلداردىڭ ورتاسىندا «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى ماسكەۋ تۇرعىنى، جۋكوۆسكي اتىنداعى اۋە-اسكەري اكادەمياسىنىڭ تۇلەگى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، پولكوۆنيك راۋناق ەسەنبەرلينگە ءوز ومىرىنە اسەر ەتكەن تۇلعا جايلى ەستەلىك جازىپ بەرۋدى ءوتىنىپتى. راۋناق كوكەمىز ءارى-بەرى ويلانىپ «مەن ءۇشىن ەرەكشە ادام» دەگەن تاقىرىپپەن جالعىز اعاسى، تاۋ تۇلعالى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين جايلى قالام تارتقان ەكەن.

بيىل ەسەنبەرليننىڭ تۋعانىنا 105 جىل تولدى. مىڭق ەتكەن جان بالاسىن كورمەدىك. ءومىردىڭ نە ءبىر اۋىر تاۋقىمەتىن باستان وتكەرە ءجۇرىپ، كىسىلىكتىڭ تۋىن جىقپاعان، ءبىرى – قازاق تاريحىنىڭ ادەبي-كوركەم نۇسقاسىن جاساپ، ۇزاق جىل وتارلانۋ سالدارىنان تالقاندالىپ، جويداسىز تاپتالعان ۇلت ساناسىن قايتا تىرىلتسە، ەكىنشىسى – تەحنيكا سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە ونەرتاپقىشتىعىمەن تاريحتا قالدى.

اعاسى جايلى جازعان قۇندى ەستەلىگىندە راۋناق: «ءبىز ەرتە جەتىم قالدىق. 1920 جىلى اكەمىز، 1924 جىلى انامىز دۇنيەدەن ءوتتى... جەتىم قالعان ءبىزدى الداندىرۋ ءۇشىن ءىلياس ەرتەگى ايتاتىن. ەرتەگىلەرى وتە قىزىق جəنە بىتپەيتىن. مەن ونىڭ وسىنشاما كوپ ەرتەگى بىلەتىنىنە تاڭ قالاتىن ەدىم. كەيىن تۇسىنگەنىم: ول ەرتەگىلەردى ءوزى ويلاپ تابادى ەكەن. بولاشاق جازۋشىنىڭ تابيعي دارىنى سول بالالىق شاقتا قالىپتى» دەپتى.

راسىندا، «ارمانىڭ قانشالىق اسقاق بولسا، استىڭداعى ارعىماعىڭ دا سونشالىق شابىستى كەلەدى» دەپ ۇلى قاعان شىڭعىس ايتقانداي، ءىلياستىڭ بالا كەزىندە ارمانى اسقاق، قيالى جۇيرىك، تانىمى تۇڭعيىق، زەردەسى تەرەڭ بولعانىن ءىنى سوزىنەن اڭعارامىز. ولاي بولماعاندا، جەتى عاسىرلىق جابىق تاريحقا تىڭنان تۇرەن سالماس ەدى.

ونىڭ سىرتىندا ءىلياس ەس بىلگەلى ەل ىشىندەگى ەستى ادامداردىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ، كونە ەپوستىق جىرلاردىڭ رۋحاني نارىنە سۋسىنى قانىپ، حالقىمىزدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالاسقان ارىستار جايلى جاقسى قانىققان. بۇل تۋرالى ءىنى ەستەلىگىندە: «اتباساردان 40 شاقىرىم جەردە «بالۋان كول» دەيتىن اۋىل بولدى. وسىندا كوپ جىر ايتاتىن قاقباي دەگەن ادام تۇردى. ءىلياس العاش رەت اسان قايعى، بۇقار جىراۋ، ەدىگە، قوبىلاندى، ابىلاي، كەنەسارى ت.ب. «التىن وردا» مەن «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ كەيىپكەرلەرىن قاقبايدىڭ اۋزىنان ەستىدى» دەيدى.

شىن مانىندە، ءىلياس ەسەنبەرلين وزىنە دەيىن جان بالاسىنىڭ ءتىسى باتىپ، جازۋعا قۋاتى جەتپەگەن تىڭ تاقىرىپقا بويلاۋ ارقىلى ءوزى دە زور تۇلعاعا اينالدى. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ: «الىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلداردا تاريحي روماندار كوشىن باستاعان ەسەنبەرلين ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا، تاريحي زەردەنىڭ جاڭعىرۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. كەيدە وسى كىسى ماعان كەشەگى احمەت پەن ءاليحاننىڭ سارقىتى سياقتى كورىنەتىن» دەسە، ءىنىسى راۋناق، كوزىن اشقالى ءوز حالقىنىڭ قاسىرەتتى تۇرمىسىن كورگەن ول جۇرتىنىڭ جەتى عاسىرلىق الاساپىرانعا تولى تاريحىن قوپارۋى تەگىن ەمەس. ءىلياس ءوز ماماندىعى تاۋ-كەن ينجەنەرىن اتقارىپ، جانىن باعىپ جۇرە بەرسە كىم كىنالار ەدى. وعان ءداتى بارمادى. ويتكەنى، بىرەۋدىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسۋ – ءىلياستىڭ ەرەكشەلىگى بولاتىن، دەپ تولعايدى.

ۋاقىت ءوتىپ، زامان وزگەرسە دە ادامنىڭ ساناسىنا وشپەس ءىز تاستاعان ءبازبىر وقيعانىڭ تابى كەتە قويمايدى-اۋ. مىسالى راۋناقتىڭ ەستەلىگىندە: «وقۋ جىلى باستالدى. كۇزدىڭ قارا سۋىعى. مەن مەكتەپكە جالاڭاياق كەلدىم. ساباق اياقتالعاندا دالادا قار جاۋدى... اعام مەنى ارقاسىنا وتىرعىزدى دا ءجۇرىپ كەتتى. جولدىڭ ۇشتەن ءبىرىن وتتىك. ءۇي ءالى الىس. اعام شارشادى. ول ازداي قاتتى سۋىق اياعىمدى قارىپ شىداتپادى. اعاما مەنى جەرگە ءتۇسىرۋىن ءوتىندىم. ول كوندى، مەن جۇگىرە جونەلدىم. ودان ءارى نە بولعانى ەسىمدە جوق. ءۇشىنشى كۇنى ەسىمدى جيدىم...». قانداي قيىن كۇندەر!

اسىرەسە اشتىق جىلدارى 16 جاستاعى ءىلياس شەتكى قازاق اۋىلدارىنان قارساقپايعا اعىلعان اش حالىققا جانى اشىپ، حالىقتى اشتىقتان قۇتقارۋدى ءوتىنىپ اۋداندىق پارتيا حاتشىسى تەلياەۆقا حات جازىپ، شىرىلدايدى. – ءبىر كۇنى – دەيدى راۋناق ەستەلىگىندە: «ءىلياس ۇيگە 5-6 جاستا بالاسى بار ءبىر ادامدى ەرتىپ كەلدى. ول كىسى «بارلىق تۋىستارىم اشتان ءولدى. مىنا بالا ولسە اۋلەتتىڭ تۇقىمى قۇرىعالى تۇر» دە كۇڭىرەندى. وعان قول ۇشىن بەرمەۋگە ءداتىمىز بارمادى. ونى امان الىپ قالدىق».

قوس عارىپ وسىلاي ەر جەتىپتى. راۋناق اعاسىنان كەم سوقپاعان ۇلكەن عالىم. اتاقتى «كيروۆەتس» تراكتورىن جاساپ شىعارعانداردىڭ ءبىرى جانە «بوران» اتتى عارىش كەمەسى كوككە كوتەرىلگەندە ونىڭ ورتكە شىدامدى سىرتقى قابىرشىق قاباتى راۋناق ويلاپ تاپقان قۇپيا ماتەريال ەكەنىن ەل بىلە بەرمەيدى…

بەكەن قايراتۇلى

Abai.kz