وتكەنگە سالاۋات.

وسى عيبراتتى ءتامسiل ەستە جۇرسە كەرەك-تi. بiزدiڭ وتكەنiمiزدە وراسان قازىنا جاتىر. بiر عانا ماعجاندى جەتiك بiلۋ - تاۋەلسiز ەلدiڭ iرگەسiن بەكiتۋگە ۇلەس قوسام دەگەن ۇلاننىڭ ساناسىندا قانشالىقتى سiلكiنiس، رۋحاني ويانۋ تۋدىرار ەدi. سوندىقتان بۇگiنگi ۇلتتىڭ جابىلانعان جادىنا، وراسان شابۋىلعا ۇشىراعان ساناسىنا قارسى تۇرارلىق نەمەسە شيپا بولار ەم نە بولۋى مۇمكiن؟..

بiز وتكەنگە جيi ورالىپ تۇرۋىمىز قاجەت. بiزدiڭ وتكەنiمiزدە ءبارi بار... ۇلى دالادا قۇرىلعان قاعانات، سۇراپىل سوعىس، التىن كۇمبەزدi شارلەر (شاھارلار), بوسقىن بولعان جۇرت، اشتىق، بوداندىق، گەنوتسيد...

وسىنىڭ ءبارi بۇگiنگi جاس ۇرپاق ساناسىنان بەرiك ورىن الۋعا تيiس.

قازاق سوسىن «ءولi ريزا بولماي، تiرi بايىماس» دەگەندi دە اۋىزعا جيi الادى.

زامانىمىز جاقىن عوي، قازiرگi مەملەكەتتiك ۇلتتىق يدەولوگيانى سiڭiرۋدە بiر عاسىر بۇرىنعى اباي مەن سونىڭ اقىندىق ءھام ازاماتتىق مەكتەبiنەن ءتالiم العان، الاش ورداعا كوسەم بولعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ءومiرi مەن iسiنiڭ ءوزi ۇلكەن ۇلگi.

جۋىردا «اباي» مەملەكەتتiك مۇراجاي كەشەنiنiڭ ديرەكتورى توكەن يبراگيموۆ اقساقال شاكارiمنiڭ ەلسiزدەگi سايات قورادا ءسابيت مۇقانوۆقا جازعان حاتىمەن تانىستىرعان بولاتىن.

حات - بiر كەزدەگi ساياسي-الەۋمەتتiك ومiردەن، ۇلت تۇلعالارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان سىر شەرتەدi. شىرعالاڭعا تۇسكەن شاكارiم عۇمىرىنىڭ بiر ۇزiگi كوز الدىڭا كەلەدi. بiرگە وقيىق.

ارداقتى ءسابيت باۋىرىم!

وتكەنگە سالاۋات.

وسى عيبراتتى ءتامسiل ەستە جۇرسە كەرەك-تi. بiزدiڭ وتكەنiمiزدە وراسان قازىنا جاتىر. بiر عانا ماعجاندى جەتiك بiلۋ - تاۋەلسiز ەلدiڭ iرگەسiن بەكiتۋگە ۇلەس قوسام دەگەن ۇلاننىڭ ساناسىندا قانشالىقتى سiلكiنiس، رۋحاني ويانۋ تۋدىرار ەدi. سوندىقتان بۇگiنگi ۇلتتىڭ جابىلانعان جادىنا، وراسان شابۋىلعا ۇشىراعان ساناسىنا قارسى تۇرارلىق نەمەسە شيپا بولار ەم نە بولۋى مۇمكiن؟..

بiز وتكەنگە جيi ورالىپ تۇرۋىمىز قاجەت. بiزدiڭ وتكەنiمiزدە ءبارi بار... ۇلى دالادا قۇرىلعان قاعانات، سۇراپىل سوعىس، التىن كۇمبەزدi شارلەر (شاھارلار), بوسقىن بولعان جۇرت، اشتىق، بوداندىق، گەنوتسيد...

وسىنىڭ ءبارi بۇگiنگi جاس ۇرپاق ساناسىنان بەرiك ورىن الۋعا تيiس.

قازاق سوسىن «ءولi ريزا بولماي، تiرi بايىماس» دەگەندi دە اۋىزعا جيi الادى.

زامانىمىز جاقىن عوي، قازiرگi مەملەكەتتiك ۇلتتىق يدەولوگيانى سiڭiرۋدە بiر عاسىر بۇرىنعى اباي مەن سونىڭ اقىندىق ءھام ازاماتتىق مەكتەبiنەن ءتالiم العان، الاش ورداعا كوسەم بولعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ءومiرi مەن iسiنiڭ ءوزi ۇلكەن ۇلگi.

جۋىردا «اباي» مەملەكەتتiك مۇراجاي كەشەنiنiڭ ديرەكتورى توكەن يبراگيموۆ اقساقال شاكارiمنiڭ ەلسiزدەگi سايات قورادا ءسابيت مۇقانوۆقا جازعان حاتىمەن تانىستىرعان بولاتىن.

حات - بiر كەزدەگi ساياسي-الەۋمەتتiك ومiردەن، ۇلت تۇلعالارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان سىر شەرتەدi. شىرعالاڭعا تۇسكەن شاكارiم عۇمىرىنىڭ بiر ۇزiگi كوز الدىڭا كەلەدi. بiرگە وقيىق.

ارداقتى ءسابيت باۋىرىم!

31 جىلى 3-فەۆرالدا ەلسiزدەگi سايات قورادا جازىلدى.

II.حII - جازعان حاتىڭىزدى جاڭادا عانا الدىم. بۇگiنگi اياگوزگە جۇرمەك ادامنان وسى حاتىمدى اسىعىس جازدىم. قولىمدا بارىنان از عانا جازبامدى جiبەردiم. ولار: «بايشەشەك باقشاسى»، «نارتايدىڭ اڭگiمەسi»، «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» (25 جاسىمدا جازعام), «بوزبالا مەن كارiلiك» (32 جاسىمدا جازعام), «بالامەن ايتىسىپ جەڭiلگەنiم». قولىمدا قاراجاتتىق اقشا جوقتىعىنان بۇلاردى ءوزiڭiز پوچتا قاراجاتىن تولەپ الار دەپ دوپلاتنوي قىلدىم. بۇرىن باسىلعان «قازاق ايناسى»، «ەڭلiك-كەبەك»، «قالقامان-مامىر» دەگەن ولەڭدەرiمدi اربiرiنەن ءوز قاراجاتىممەن 1000 (ەكزەمپليار) دانا باستىرىپ ەلگە تاراتىپ ەدiم. «قازاق، قىرعىز، قالماق، تۇرiك» شەجiرەسiن دە بiر مىڭ باستىرىپ تاراتىم ەدiم. سولاردى بالالارعا iزدەتiپ، شەجiرەنiڭ بiر جىرتىلىپ قالعانى تابىلىپ، بۇرىنعى باسىلعانىندا قاتە بار، ءام قوسىلماعان سوزدەر بار بولعاندىقتان كوشiرiپ، تۇزەتiپ جاتىرمىن. «ءادiل-ءماريا» دەگەن رومانىمنىڭ كوشiرمەسi الماتىداعى وسىنان بارىپ قىزمەتكە تۇرعان باعداۋلەت قۇدايبەردiۇلىندا شىعار. ونىڭ تۇراعى الماتىدا لەنينسكي كوشەدە № 63. سول بالادا امەريكانىڭ بيچەر ستوۋ دەگەن ايەلi جازعان قۇلدار تۇرمىسى جايىنان «توم اعاي بالاعانى» دەگەن قازاقشاعا اۋدارعانىم بار شىعار. بiراق ولاردى باستىرام دەپ رۇحسات الىپ ەدi. تابىلسا مەنiڭ سوزشە جازعانىمدى باستىرعانىڭىز ماقۇل. ولەڭشەسiن ءوزiڭiز بiلەسiز.

قولىمدا «شىن باق اڭگiمەسi» دەگەن پەساعا اۋدارۋعا لايىقتى بiر رومانىم بار. بار بولسا دا باسقا كiسi وقي الماستىق چەرنوۆوي بولعاندىقتان كوشiرمەي جiبەرۋگە بولمايدى. جانە پۋشكيننiڭ «دۋبروۆسكي» دەگەن رومانىن قازاقشا ولەڭگە اۋدارىپ انا بiر جىلى سەمەيدە باستىرىپ ەدi. ول ۇيدە بار ەدi, مىنا ادامنان جiبەرۋگە بولمادى. بۇلاردان باسقا دا اۋدارمالارىم، ولەڭ سوزدەرiم بار. بiرiنشi ۋاقىت تىعىز بولىپ، ەكiنشi 45 جاسىمنان بەرگi ولەڭ سوزدەرiم فيلوسوفيا جاعىنا سالىنىپ، وب ۋۆلەچەننوگو ۆوپروسا وبەكتيۆنايا راسسۋجدەنيە بولعاندىقتان ۇكiمەت باسۋعا رۇقسات قىلماس جانە بۇل كەزدە حالىققا تاراتۋ دا لايىقسىز با دەپ جiبەرمەي قالدىم. سەبەبi: جان سىرى، جاراتىلىس سىرى، دۇنيەدەگi ءتامام جاتاق، دiندەر تۋرالى جازىلعان. قىرىقتان اسا بەرگەنiمدە: جان نە؟ دiن نە؟ بارشا عالام قالاي جارالعان؟ ادام جاراتۋشى جاعىنان نە ءوزiنiڭ، ار-ىنسابى جاعىنان سالىنعان مiندەت بار ما؟ دەگەن سياقتى ىلعي دەنە سەزiمiمەن سەزiلمەي iش جاققا، ادەتiنە، دiنiنە، تانىعانىنا، قۇمارىنا بۇرىلماي ويلايتىن نۇكتەسi - تازا اقىلمەن عانا بiلەتiن iستەر تۋرالى: دiن، عىلىم - عالىم ويشىل فيلوسوفتاردىڭ بۇل تۋرالى جازعان كiتاپ، ايتقان سوزدەرiن وزiمشە سىنعا الىپ، دۇرىس الىپ تەرiس تاستانىپ شىعارعان قورىتىندىلارىمەن مەن: پالەن پايعامبار، تۇلەن فيلوسوف، پروفەسسور ايتتى دەگەنگە توقتاپ قالمايىم. ءوز اقىلىم قابىل الماعاندى كiم ايتسا دا تەرiس كورەم. بiراق، اقىل قابىل الارلىق دالەل ايتسا، ول كiم بولسا دا باس ۇرام. ماقتانىپ كەتتiم دەيدi - ماقتان ەمەس، iزدەگەنiم ءتامام ادام پايداسى بولعاندىقتان اقىلىم ايتقان اقيقاتتى ايتپاي تۇرا المايىم. ەرiكسiزبiن.

مەن وسىنى ايتىپ وتىرعانىمدا ادامشىلىق ارىم بارشا ادام بالاسىنا پايدالى دەپ وتىز جىل ينەمەن قۇدىق قازىپ تاپقان اقيقاتتى نەگە جiبەرiپ، الدىمەن وسىنى باسۋىن نەگە تiلەنبەيسiڭ دەپ ەركiمدi بيلەپ، جان سىرى، جاراتىلىس سىرى دەگەن قىسقاشا قورىتىندىمدى تاعى جiبەردiم. اتتەڭ دۇنيە، وسىنى قۇرى قازاقشا عانا باسىپ قويماي ورىسشاعا جاقسى پەرەۆودپەن سمىسلىي پەرەۆودتاپ، عىلىمدى ازاماتتىڭ بiرi ەڭبەك ەتiپ پەرەۆودىن وزiمە كورسەتەر مە ەدi? قازاقشا تەز باسىلىپ شىعار ما ەدi? تiرi كۇنiمدە نە قارسى ايتىلعان دالەلدi سىندارىن، نە بiلiمدi ويشىلداردىڭ قابىل العانىن بiلiپ ولسەم ارمانسىز بولار ەدiم. بۇل جان سىرى، جاراتىلىس سىرى باسىلمايتىن بولسا تەز قايتارعانىڭىزدى وتiنەم. لاجى بولسا قولجازبالارىمنىڭ ءبارiن قايتارىپ وتىرارسىز.

تاعى بiر تiلەگiم، مەنiڭ قاي جازبام بولسا دا باسىلىسىمەن باسپاحانا قاراجاتىمەن ماعان ارقايسىسىنان ەلۋ داناسىن جiبەرسەڭiز ەكەن. بالالارىما، دوستارىما مۇرا iستەپ بەرۋ ءۇشiن. قايسىسى باسىلسا دا «مۇتىلعان» دەگەن اتىممەن باسىلعانى ءجون بولار ەدi. بiر ءسوزiم، مەنiڭ كەيبiر ولەڭدەرiم قازاقتىڭ بۇرىنعى ولەڭ جىرلارىنىڭ انiمەن ايتىلمايدى. ارقايسىسىنىڭ ءوزiم شىعارعان ءانi (موتيۆi) بار. ءاندi حاتپەن ۇعىندىرۋعا بولمايدى. ءوزiم بارىپ ۇعىندىرۋعا، جەرگiلiكتi ۇكiمەت باسىنداعى كەيبiرەۋلەردiڭ قاراڭعىلىعىنان، قولدا قاراجات، باستا بوستاندىق قالماي تۇر.

قوش! قوش! باقىتتى بولىڭىز!

مۇتىلعان.

(شاكارiم قۇدايبەردiۇلى)

1931 جىل.

(تۇپنۇسقادان كوشiرگەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرi: ءا.نارىمبەتوۆ; ق.مۇحامەتحانوۆ. 5.1. - 1970 ج.)

ادiلعازى قايىربەكوۆ، س.مۇقانوۆ پەن ع.مۇسiرەپوۆتiڭ مەملەكەتتiك ادەبي-مەموريالدىق مۇراجاي كەشەنiنiڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

بiزگە شاكارiمنiڭ ءوزi حات ارقىلى تiل قاتىپ تۇر...

- شاكارiم قاجىنىڭ ءسابيت مۇقانوۆقا جازعان حاتى - شاكارiمنiڭ قولتاڭباسى قالعان جالعىز حات بولىپ سانالادى. ويتكەنi, بۇعان دەيiن شاكارiمنiڭ قولتاڭباسىنىڭ قانداي بولعاندىعى بiزگە بەلگiسiز بولىپ كەلدi. تەك وسى حات ارقىلى عانا جۇرت شاكارiمنiڭ قولتاڭباسىن تانىدى. مۇنىڭ تابىلۋىنا، حاتتىڭ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جەكە مۇراعاتىندا ۇزاق جىلدار بويى ساقتالىپ جاتۋى سەپتiگiن تيگiزدi.

ءسابيت مۇقانوۆ «حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتi» دەگەن كiتاپ جازعان. بۇل كiتاپ 1932 جىلى جارىق كوردi دە، ودان كەيiن ادەبي قولدانىستان مۇلدە شەتتەتiلiپ، جابىق كۇيiندە قالعان بولاتىن. سابەڭنiڭ بۇل كiتابى اراعا كوپ جىلدار سالىپ، 2008 جىلى قايتادان جارىق كوردi. بۇل كiتاپتا حح عاسىر باسىنداعى بۇكiل قازاق زيالىلارى، ادەبيەتتەگi مىقتىلاردىڭ ءبارiنiڭ اتى اتالادى. بiراق، كiتاپتا شاكارiمنiڭ اتى عانا اتالمايدى. شاكارiمنiڭ اتى كiتاپتا نەگە جوق؟ سەبەبi, 1930 جىلى ءسابيت ماسكەۋدەگi تiل بiلiمi ينستيتۋتىندا وقىپ، سونىڭ اسپيرانتى بولىپ، كۇزگە قاراي الماتىعا كەلەدi. كەلگەننەن كەيiن ءسابيتتiڭ شاكارiمگە حات جازعاندىعى شاكارiمنiڭ حاتىنان بiلiنiپ تۇر. «سiزدiڭ 11-جەلتوقساندا جازعان حاتىڭىزدى الدىم» دەيدi شاكارiم. ياعني، الدىندا سابەڭنiڭ شاكارiمگە جازعان حاتى بولعان. ال مىناۋ حات شاكارiمنiڭ سابەڭە جاۋاپ حاتى iسپەتتi. شاكارiمنەن ءسابيت مۇقانوۆ بiراز كiتاپتار سۇراتقان. ونىڭ ولەڭدەرiن، شىعارماشىلىق ءومiربايانىن سۇراتقان. وسىنىڭ بارلىعىنا شاكارiم جاۋاپ بەرگەن. الايدا، ءسابيتتiڭ كiتابىنا شاكارiم نەگە كiرمەي قالدى؟ ويتكەنi, وسى 1931 جىلى اقپان ايىندا شاكارiم حات جازىپ وتىر. ال، كۇزدە شاكارiم قازا بولادى. سول كەزدەگi بiزدiڭ چەكيستەردiڭ «اسا قىراعىلىعىنىڭ» ناتيجەسiندە شاكارiم وققا ۇشىپ، دەنەسi قۇرقۇدىققا تاستالادى. وسى وقيعادان كەيiن، ياعني، شاكارiمدi ولتiرگەننەن كەيiن «ول قىتايعا قاشپاقشى بولدى، كەڭەس ۇكiمەتiنە قارسى ەدi, قاجى بولاتىن» دەگەن سىندى جالا جاۋىپ، اتىن مۇلدە وشiرۋگە تىرىستى. كەڭەس ۇكiمەتiنە قارسى ەكەن دەگەن اڭگiمە تۋعىزدى.

مiنە، وسىنداي جايتتەن كەيiن حاتتىڭ عايىپتان تايىپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالۋى ۇلكەن ولجا بولدى. ويتكەنi, بiزگە شاكارiمنiڭ ءوزi حات ارقىلى تiل قاتىپ تۇر. ءوزiنiڭ قانداي شىعارمالارى بار ەكەندiگiن ايتىپ وتىر. تولستويمەن حات جازىسقانىن ايتىپ وتىر. ءوزiن تولعاندىرىپ جۇرگەن ساۋالداردى قويىپ وتىر. مiنە، وسىنىڭ ءبارi حاتتىڭ سالماعىن، قۇندىلىعىن ارتتىرادى. ونىڭ ۇستiنە تiكەلەي ءوزiنiڭ قولتاڭباسىمەن قالۋى دا بiز ءۇشiن قىمبات.

جالپى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۇراعاتى قورىندا شاكارiمنiڭ 1912 جىلى سەمەيدەگi «جاردەم» باسپاسىنان شىققان «ەڭلiك-كەبەك» اتتى اتاقتى كiتابى بار. سونان كەيiن وسى حاتىن اتاۋعا بولادى. بۇل حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى ورتالىق مۇراعاتتا ساقتاۋلى. بiزدە كوشiرمەسi تۇر. سونداي-اق شاكارiمنiڭ فوتوسۋرەتi بار. بۇل فوتوسۋرەتتە تۇراعۇلعا (ابايدىڭ ۇلى) جازىپ بەرگەن تاعى بiر قولتاڭباسىن كورۋگە بولادى. بۇل كەيiنiرەك تابىلدى. سوندىقتان ەكi ماتiندەگi قولتاڭبانى سالىستىرا قاراعاندا، جازۋدىڭ شاكارiمنiڭ قولىمەن جازىلعانىنا ەشكiمنiڭ كۇمانi تۋمايدى. بۇل سۋرەت اناۋ-مىناۋ رەتۋشقا تۇسپەگەن، سۋرەتشiلەردiڭ قىلقالامى بوياماعان، تازا ساقتالعان سۋرەت بولىپ تابىلادى. سۋرەتتi شاكارiم بiرنەشە دانا ەتiپ شىعارعان بولۋى مۇمكiن. گازەت-جۋرنالداردا كوپتەپ باسىلىپ جۇرگەن سۋرەتiنە قاراعاندا، بۇل سۋرەت بiزگە تازا ساقتالىپ جەتكەن سۋرەت ەكەنiن ايتقىم كەلەدi.

- جالپى، وسى حاتقا قاراپ وتىرساق، شاكارiمنiڭ سول كەزەڭدە قارجى جاعىنان قينالعاندىعى ايقىن اڭعارىلادى. «...ءوزiڭiز پوچتا قاراجاتىن تولەپ الار دەپ دوپلاتنوي قىلدىم»، «...قولدا قاراجات، باستا بوستاندىق قالماي تۇر» دەگەن سوزدەرi وسىعان دالەل. بۇل تۋراسىندا نە ايتار ەدiڭiز؟

- شاكارiمنiڭ ءومiربايانىن زەرتتەۋشiلەردiڭ بارلىعى سول كەزەڭدە شاكارiم ءومiرiنiڭ وتە بiر قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندىعىن ايتادى. جەرگiلiكتi گپۋ ورگاندارىنىڭ اۋداندىق بولiمشەسi شاكارiمدi كادiمگiدەي باقىلاۋعا العان. ەشقايدا كەتپەۋگە، كەلiپ ەسەپ بەرiپ تۇرۋعا مiندەتتەگەن. سوڭىنا ءتۇسiپ العاننان كەيiن شاكارiم ەلسiزدەگi سايات قوراعا، وڭاشالىققا كەتەدi. جازعان-سىزعاندارىن قايتا قاراپ، وڭدەپ، تۇزەپ دەگەندەي وزiمەن-ءوزi تازا شىعارماشىلىق جۇمىسىنا دەن قويادى. بiراق ءبارiبiر شاكارiمگە مازا بەرمەيدi. گپۋ ادامدارى كiسi جiبەرiپ وتىرادى، سوڭىنا ادامدار سالىپ قويادى. قايتا-قايتا سۇراۋعا شاقىرادى. وسىنىڭ ءبارi شاكارiمدi قاتتى قۇلازىتادى. وسىدان كەيiن شاكارiمنiڭ اينالاسىنداعى كەيبiر ادامدار وعان قىتايعا كەتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. شاكارiمنiڭ «قاجى» دەگەن اتى بار، قاجى باستاپ بارسا، ول جاقتا جاقسى قارسى الادى، جاعدايىمىز تۇزەلەدi دەپ جانىنداعى ادامدار ونى ەلدەن كەتۋگە كوندiرەدi. كونگەننەن كەيiن قىتايعا كەتۋگە جينالعان ساپارىندا سوڭىنا قۋعىن ءتۇسiپ، وققا ۇشتى. شاكارiمنiڭ قازاسى تۋرالى اڭگiمە وسىلاي دەيدi.

نەگiزi, شاكارiمنiڭ ماتەريالدىق جاعدايى قيىن بولدى دەۋگە كەلمەيدi. ول دا ۇلكەن تەكتi تۇقىمنىڭ وكiلi بولدى. و كەزدە بايلىق مال، ءتورت تۇلiك ەدi. جۇرت الدىنداعى مالىن بازارعا ساۋدالاپ، اقشا قىلىپ، كۇن كورگەن. سوندىقتان شاكارiمنiڭ جولىن شەكتەۋ، جان-جاقتان قىسىم جاساۋ ۇلكەن قيىندىققا الىپ كەلدi.

- جالپى، وسى حاتتا ايتىلعان شىعارمالارىنىڭ بارلىعى ساقتالدى ما؟

- مۇنى شاكارiمتانۋشىلار ايتۋى تيiس. حاتتا رومان دەپ ايتىپ وتىرعان شىعارمالارى قولجازبا كۇيiندە جوعالىپ كەتۋi دە عاجاپ ەمەس. ءسابيت مۇقانوۆ وسى حاتتى كيريلل قارپiنە كوشiرiپ باستىرىپ، 1952 جىلى حاتقا تۇسiنiكتەمە جازادى. «كوپياسى دۇرىس، بۇل حاتتىڭ شاكارiم قۇدايبەردiۇلىنiكi ەكەنiن بiرiنشiدەن، اتالعان كiتاپتاردان بiلەمiن، ەكiنشiدەن، حاتتا اتالعان باعداۋلەت دەگەن ادام كەلiپ ايتتى. پوشتاما سالدىم دەگەن كiتاپتارى كەلگەن جوق، ادامى اكەلiپ بەرگەن جوق. حاتقا «مۇتىلعان» دەپ قانا قول قويىلعان»، - دەيدi سابەڭ.

«مۇتىلعان» - شاكارiمنiڭ جاسىرىن ەسiمi, «ۇمىتىلعان» دەگەندi بiلدiرەدi. كەيiنگi كەزدە ءوز شىعارمالارىن تەك «مۇتىلعان» اتىمەن شىعارۋ تۋرالى ويىن دا وسى حاتىندا ايتادى.

- شاكارiم سابەڭنەن باسۋىن وتiنگەن شىعارمالاردى ءسابيت مۇقانوۆ باسپادان شىعارا المادى عوي؟

- بۇل تۋرالى سابەڭ ءوزi ايتىپ وتىر عوي. «جiبەرگەن كiتاپتارى ماعان كەلگەن جوق. بەرiپ جiبەردiم دەگەن ادامى اكەلiپ بەرگەن جوق» دەيدi. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبi, بۇلار 1931 جىلدىڭ باسىندا حات جازىسىپ وتىرسا، سول جىلى كۇزدە شاكارiم اتىلىپ كەتتi. ياعني، جالا جاۋىپ، اتىلعان ادامدى اقتاپ، كiتابىن شىعارۋ سابيتكە وڭايعا سوقپاعان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ەگەر ءسابيت «بiر كەسiرi ماعان دا تيiپ كەتەر» دەپ حاتتى دا، فوتوسۋرەتتi دە قۇرتىپ جiبەرسە، بiز ءۇشiن ەشتەڭە دە جوق بولىپ قالار ەدi عوي. الايدا، ءسابيت مۇقانوۆ حاتتى ساقتاي بiلدi. كەيiن شاكارiم اقتالعان كەزدە بiرiنشi بولىپ، شاكارiمنiڭ حاتى بار دەپ جۇرتقا جاريا جاسادى. بۇل - 1969 جىلدىڭ 3-جەلتوقسانى بولاتىن.

- وسى حاتقا ءسابيت مۇقانوۆ جاۋاپ جازدى دەپ ويلايسىز با؟

- بۇل جاعى بەلگiسiز. بۇل حاتتىڭ الدىندا حات جازعانىن شاكارiم ايتىپ وتىر. «حاتىڭىزدى الدىم» دەيدi. ال بۇدان كەيiن ءسابيت وعان حات جازا الدى ما؟.. بۇل جاعى بەلگiسiز. بۇل جونiندە سابەڭ ءوزi دە ەشتەڭە ايتپاعان. ول ۋاقىتتا شاكارiم ءالi اقتالماي تۇرعان بولاتىن.

شاكارiم 1931 جىلدىڭ 2-قازانىندا دۇنيەدەن وزادى. حاتتا ايتقان تiلەك-وتiنiشتەرi ورىندالماي قالادى. «كەڭەس ۇكiمەتiن ورناتۋعا قارسى، باي-كۋلاك توبىنا قاتىسى بار جان رەتiندە» كiنا تاعىلادى. بۇل - ول كەزدە اۋىر كiنا بولاتىن...

بالتاباي ابدIعازيەۆ، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتi فيلولوگيا فاكۋلتەتiنiڭ دەكانى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، شاكارiمتانۋشى:

شاكارiم - بiراز ۋاقىت حالىقتىڭ ورتاسىنان ەسiمi الشاقتاپ قالاتىنىن سەزگەن...

- بiرiنشiدەن، بۇل حات ارقىلى شاكارiم مەن ءسابيت مۇقانوۆ ەكەۋiنiڭ اراسى وتە جاقىن بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. ويتكەنi, سابەڭە جازعان حاتىندا شاكارiمنiڭ: «مەن سiزگە شىعارمالارىمدى جiبەرiپ وتىرمىن. سونى جارىققا شىعارۋىڭىزدى وتiنەمiن» دەگەن وتiنiشتەرi بار. سوسىن تاعى دا «قولىمدا قاراجات بولماعاندىقتان، ءوز قاراجاتىڭىزبەن وسى كiتاپتاردى شىعارىپ، كەيiن بiرەر داناسىن سالىپ جiبەرۋiڭiزدi وتiنەمiن»، - دەيدi.

حاتتا شاكارiمنiڭ «توم اعايدىڭ بالاعانى» دەگەن امەريكاندىق گاريەل بيچەر ستوۋدان اۋدارعان شىعارماسى تۋرالى ايتىلعان. بۇل شىعارماسى بiزدiڭ قولىمىزعا جەتكەن جوق. بiراق وسىنداي دەرەكتi حاتتان كورۋگە بولادى. «روماندى الماتىدا تۇراتىن باعداۋلەت دەگەن ادامنان بەرiپ جiبەرگەن ەدiم. سودان حابار الا الماي وتىرمىن. مۇمكiن بولسا، سول روماندى دا الىپ، ءوزiڭiز باسپا بەتiنە شىعارساڭىز» دەيدi. ونىڭ ولەڭشە جازىلعانىن نەمەسە قارا سوزبەن جازىلعانىنىڭ قايسىسى دۇرىس دەپ ويلايسىز، ءوز ەركiڭiزدە دەگەندەي سوزدەر ايتادى. سوعان قاراعاندا «توم اعايدىڭ بالاعانى» ەكi ءتۇرلi نۇسقادا اۋدارىلعانىن بايقايسىز.

حاتتا نەگiزiنەن شىعارمالارىن سالىپ جiبەرگەنi تۋرالى، كەيiنگi ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالسا دەگەن نيەتiن بiلدiرگەنi جازىلعان.

سابەڭە جازعان حاتتا ايتىلاتىن «ءادiل-ءماريا» رومانى - 1929 جىلى جازىلعان رومان. ءماريا دەگەن قىز بەن ءادiل اتتى جiگiتتiڭ اراسىنداعى ماحاببات ارقاۋ بولعان شىعارما، سونداي-اق مۇندا سول قوعامداعى سايلاۋ ناۋقانى كورiنiس تاۋىپ، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ايەل تەڭسiزدiگi تاقىرىبى سۋرەتتەلەدi.

حاتتا ايتىلاتىن باعداۋلەت قۇدايبەردiۇلى تۋرالى دەرەكتi ەشقايدان كەزدەستiرە المادىم. مەن وسى حاتتان كەيiن باعداۋلەت جايىندا بiراز سۇراستىرىپ ەدiم. دەرەگi تابىلمادى. حاتتا ونىڭ تۇرعان مەكەنi, كوشەسiنە دەيiن جازىلعان. باسىندا شاكارiمنiڭ شىعارمالارى وسى باعداۋلەتتە ساقتالۋى مۇمكiن دەگەن ويمەن بiراز قاراستىرعانىمەن، ونان كەيiن iزiنە تۇسە قويمادىم. كوردiڭiز بە، شاكارiم ءوز شىعارمالارىن ەلدەن الماتىداعى باعداۋلەتكە جiبەرiپ وتىرعان.

سوندا، حاتتا ايتىلعان شىعارمالارىنان بiزدiڭ قولىمىزعا تۇسپەگەنi تەك «توم اعايدىڭ بالاعانى» عانا بولىپ تۇر.

«نارتايدىڭ اڭگiمەسi»، «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» دەگەن شىعارمالارى جارىق كوردi. «قازاق، تۇرiك، قىرعىز ءھام حاندار شەجiرەسi» دەگەن شىعارماسى 1911 جىلى ورىنبوردا باسىلعان. «قازاق ايناسى» - سەمەيدە شىققان ءۇش كiتابىنىڭ بiرi. «ءادiل-ءمارياسى» دا بار. «شىن باقتىڭ ايناسىندا» - ادامنىڭ ەڭ باقىتتى كەزەڭi قايسى دەپ وزiنە سۇراق قويىپ، سوسىن ادامنىڭ سابيلiك شاعىن، بوزبالا شاعىن، جiگiتتiك شاعىن الىپ قارايدى. سوڭىندا ەڭ باقىتتى كەزەڭ - بالالىق شاق دەپ وي تۇيەدi. پۋشكيننەن اۋدارعان «دۋبروۆسكيi»، حافيزدەن اۋدارعان ولەڭدەرi, «ەڭلiك-كەبەگi»، «ءلايلi-ءماجنۇنi» دە بار. سوسىن دiن تۋرالى «ءۇش انىق» كiتابى دا جارىق كوردi. مۇنىڭ ءبارi ەلiمiزگە بەلگiلi تۋىندىلار.

- جالپى، وسى حاتتان كەيiن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جازعان جاۋاپ حاتى بار ما؟

- جوق. مەن ونداي حاتتى كەزدەستiرمەدiم. سوندىقتان قانداي جاۋاپ جازعانىن بiلمەدiم. ەكەۋiنiڭ الدىندا جازىسقان حاتتارى تۋرالى دا ماعلۇمات جوق.

شاكارiمنiڭ تولستويعا حات جازعانى تۋرالى دەرەك بار. شاكارiم تولستويعا ءۇش سۇراق قويدىم دەيدi. بiرiنشiسi, ۇلكەن شىعارما جازۋى ءۇشiن جازۋشى قانداي دايىندىقتا بولۋى كەرەك دەگەن ساۋال. سودان كەيiن جازۋشى ءوزiنiڭ قاتەسiن قالاي تۇزەتۋi كەرەك دەيدi. ۇشiنشiسiندە، جالپى، ادامنىڭ ارىنا ەڭ اۋىر تيەتiن نارسە نە دەپ سۇرادىم دەيدi. تولستوي وسى ءۇش سۇراققا مۇقيات جاۋاپ بەرگەن ەكەن. «ادامنىڭ ارىنا ەڭ اۋىر تيەتiن نارسە - جانىڭداعى ادامعا كەلە جاتقان قاۋiپتi, زياندى بiلiپ تۇرىپ، سول ادامعا ەسكەرتپەسەڭ، اينالاڭداعى ادامدارعا ءتونiپ كەلە جاتقان قاۋiپتi ءوزiڭ بiلiپ تۇرىپ، الدىن الا ەسكەرتۋ جاساپ، امان الىپ قالۋعا ارەكەت جاساماساڭ، ارىڭا اۋىر تيەر نارسە سول»، - دەپ جاۋاپ بەرiپتi تولستوي. جازۋشى ءوز قاتەسiن قالاي تۇزەتۋi كەرەك دەگەن ساۋالعا - «بۇل ەكiنiڭ بiرiنiڭ قولىنان كەلمەيدi, دەگەنمەن، جازۋشى ءوزiنiڭ جازىپ-سىزعانىنىڭ ءبارiن سۇزگiدەن وتكiزiپ، قايتادان قاراپ، تۇزەتiپ وتىرۋى كەرەك» دەپ كەڭەس بەرگەن ەكەن. ال كۇردەلi شىعارما جازۋى ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك دەگەن ساۋالعا «كۇردەلi شىعارما جازاتىن جازۋشى ەڭ الدىمەن ءوزi سول وقيعانىڭ iشiندە جۇرگەندەي سەزiنۋi كەرەك» دەپتi. شاكارiمنiڭ «وسىنداي سۇراقتارىما جاۋاپ بەرگەن تولستويدى مەن ءومiر بويى ۇستازىم دەپ باعالاپ وتەمiن» دەگەن ءسوزi بار. بiراق بۇل حاتتىڭ ءماتiنi جوق. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ دەرەكتەرiندە كەزدەسەدi, وندا سۇراقتارى دا، جاۋاپتارى دا جازىلعان.

مەن تولستويدىڭ دا كوپتومدىقتارىن قاراپ شىقتىم. ول جەردەن بۇل تۋراسىندا ەش دەرەك كەزدەسپەدi. قالعان جەردە مۇنداي حاتتىڭ تۇپنۇسقاسى جوق. بiراق، بۇل قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ انىق جازىپ وتىرعان دەرەگi. مۇمكiن، سونىڭ جەكە مۇراعاتىندا بولۋى مۇمكiن.

قازiرگi ۋاقىتتا شاكارiمنiڭ بiرنەشە اندەرi ساقتالعان. «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» ءانi كەيiنگi كەزدە ورىندالىپ ءجۇر، «انادان العاش تۋعانىمدا» ءانiن كەزiندە جانiبەك كارمەنوۆ ايتقان بولاتىن. بۇل اندەردi جيناپ جۇرگەن ادام دا بار. ول - سەمەيدە تۇراتىن كەلدەنباي ولمەسەكوۆ دەگەن جiگiت. ءوزi - ءانشi. شاكارiم اندەرiن ەل iشiنەن جيناپ، ءوز رەپەرتۋارىنا ەنگiزiپ، بiردەن-بiر ناسيحاتتاپ جۇرگەن جان. كەلدەنباي - شاكارiمنiڭ ۇزىن-سانى 14-15 ءانiن ايتىپ ءجۇر.

شاكارiم تولستويعا قاتتى ەلiكتەگەن ادام عوي. تولستوي قارتايعان شاعىندا ەل iشiنە كەتiپ قالىپ، وزiمەن-ءوزi بولعان. شاكارiم دە 1910 جىلدان كەيiنگi ءومiرiن سولاي وتكiزگەن. 1909-10 جىلدارى مەككەگە قاجىلىققا بارىپ كەلگەننەن كەيiن سايات قوراعا كەتiپ قالادى. ول جەردە بiراز ۋاقىت بولادى، توڭكەرiستiڭ كەزiندە قايتادان قايتىپ كەلەدi. توڭكەرiستەن كەيiن قايتا كەتiپ قالادى. سونداي ءومiر سۇرگەن. ءوزiن ەلدەن جىراق ۇستاۋعا بوي الدىرعان. مۇمكiن ءوزiنiڭ بەلگiلi بiر ۋاقىت ارالىعىندا ۇمىتىلىپ كەتەتiنiن سەزگەن دە شىعار. «قۇداي سەزدiرەدi» دەيدi عوي. ءوز شىعارمالارىنا اتىن «مۇتىلعان» دەپ سونداي ويمەن قويۋى دا مۇمكiن. عاريفوللا ەسiمنiڭ ايتۋى بويىنشا، ول كiسi ءوزiنiڭ بiراز ۋاقىت حالىقتىڭ ورتاسىنان ەسiمi الشاقتاپ قالاتىنىن سەزگەن بولۋى دا مۇمكiن... 

«سايات قورادان جولدانعان ءۇشبۋ حات

نەمەسە شاكارiمنiڭ ءسابيت مۇقانوۆقا جازعان حاتى جونiندە»

«الماتى اقشامى»، №127, 31-قازان، 2009 جىل