الاشتىڭ كوسەمى ءھام الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ اتىلار الدىنداعى سۋرەتى. بۋتىركا تۇرمەسى، ماسكەۋ، 1937 جىل. سسرو كگب-سىنىڭ مۇراعاتىنداعى سۋرەت.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باسقارعان ءاليحان بوكەيحان 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ماسكەۋدە سوتتالىپ، سول جەردە اتىلعان. بىراق تا، سسرو نكۆد-كگب-سىنىڭ قۇقىقتىق ميراسقورى بولىپ تابىلاتىن رەسەيدىڭ ارناۋلى قىزمەتى ونىڭ جەرلەنگەن ورىنىن ايتپاي وتىر.

الاشتىڭ كوسەمى ءھام الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ اتىلار الدىنداعى سۋرەتى. بۋتىركا تۇرمەسى، ماسكەۋ، 1937 جىل. سسرو كگب-سىنىڭ مۇراعاتىنداعى سۋرەت.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باسقارعان ءاليحان بوكەيحان 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ماسكەۋدە سوتتالىپ، سول جەردە اتىلعان. بىراق تا، سسرو نكۆد-كگب-سىنىڭ قۇقىقتىق ميراسقورى بولىپ تابىلاتىن رەسەيدىڭ ارناۋلى قىزمەتى ونىڭ جەرلەنگەن ورىنىن ايتپاي وتىر.

مۇراعاتتان تابىلعان ولجا

سوڭعى ەكى عاسىرداعى قازاقستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىندا شوقتىعى بيىك ەكى تاريحي تۇلعا بار. ونىڭ ارقايسىسى ەكى ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدە قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باسقاردى جانە ەكەۋىنە دە تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرمادى.

ءبىرىنشىسى – كەنەسارى حان، ول تۋرالى ازاتتىق راديوسى ءتىلشىسىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگكە بارعان ساپارىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جازىلعان الدىڭعى ماقالادا اڭگىمەلەگەن بولاتىنبىز. ەكىنشىسى - ءاليحان بوكەيحان. كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى رەسەيدە جوعالعان، ال، ءاليحان بوكەيحاننىڭ رەسمي قۇجات بويىنشا ماسكەۋدە سوتتالىپ، سول جەردە اتىلعانى جانە سوندا جەرلەنگەنى، نە گۋلاگ-تىڭ كوپتەگەن مەكەمەلەرىنىڭ بىرىندە قالعانى بەيمالىم.

ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ سانكت-پەتەربۋرگكە بارعانداعى ماقساتىنىڭ ءبىرى – ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە جانە دە 1937 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەننەن كەيىنگى تاعدىرىنا قاتىستى مۇراعاتتىق جانە باسقا دا قۇجاتتاردى ىزدەۋ ەدى.

كۇتكەنىمىزدەي-اق، بۇرىنعى يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتىنىڭ، قازىرگى كيروۆ اتىنداعى سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك ورمان-تەحنيكالىق اكادەمياسىنىڭ مۇراعاتى ساقتالىپ وتىرعان ورتالىق مەملەكەتتىك تاريحي مۇراعاتتان (ومتم) ءاليحان بوكەيحاننىڭ وسى وقۋ ورنىندا وقىعانىنا قاتىستى بىرقاتار جاڭا قۇجاتتار تابىلدى.

ناقتى ايتقاندا، ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ س.-پەتەربۋرگ ورمان ينستيتۋتىنا ستۋدەنت ەتىپ قابىلداۋ تۋرالى 1890 جىلعى 20 شىلدەدە ءوز قولىمەن جازعان ءوتىنىشى. ءوتىنىشتىڭ استىنا «تەحنيك ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆ سۇلتان بوكەيحانوۆ» دەپ قول قويىلعان.

مۇستافا شوقايدىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارىندا تۇسكەن سۋرەتى تابىلعان ەدى، سول سەكىلدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ىسىنەن دە سۋرەتىن تابامىز با دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك، ءبىر دە ءبىر فوتوقۇجات جوق بولىپ شىقتى. ال، ءوزىنىڭ وتىنىشىندە ول باسقا دا قاجەتتى قۇجاتتارمەن بىرگە «ەكى فوتوگرافيالىق كارتىشكەسىن» قوسقانىن جازعان ەكەن.

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ پەتەربورداعى يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتىن 1894 جىلى تامامداعانى تۋرالى اتتەستات (ديپلوم). پەتەربوردىڭ مەملەكەتتىك تاريحي مۇراجايى. قىركۇيەك، 2009 جىل.
وسى ىستە ساقتالعان جاڭا ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ەكىنشىسى – قۇجاتتىڭ وزىندە جازىلعانداي «ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى سۇلتان بوكەي-حانوۆتىڭ» س.-پەتەربۋرگ ورمان ينستيتۋتىن ءبىتىرۋى جانە وعان ەكىنشى دارەجەلى عالىم-ورمانتانۋشى اتاعىنىڭ بەرىلۋى تۋرالى اتتەستات.

بۇل جەردە تۇسىندىرە كەتەر ءبىر جايت – «سۇلتان» دەگەن ءسوز ونىڭ اتىن نەمەسە اكەسىنىڭ اتىن بىلدىرمەيدى، ول ءسوز ونىڭ بيىك اتاعىن، قازاقتاعى تورە رۋى باستاۋىن سودان الاتىن شىڭعىسحاننىڭ تەگىنە، جوشىحاننىڭ تۇقىمىنان تارايتىندىعىن بىلدىرەدى.

ارى قاراي ءاليحان بوكەيحاننىڭ ىسىندە ونىڭ بيوگرافياسىن ايتارلىقتاي تولىقتىراتىن، قازاقتىڭ بولاشاق ۇلت كوسەمىنىڭ سيپاتى مەن مىنەز-قۇلقىن اشۋعا كومەكتەسەتىن تاعى بىرقاتار قۇجاتتار بار. بىراق، ءبىز ونىڭ ومىرىندەگى ودان دا ماڭىزىراق تۇسىنا توقتاعىمىز كەلەدى. ناقتى ايتقاندا، اڭگىمەمىزدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەننەن كەيىنگى ۋاقىتقا ارناماقپىز.

تۇڭعىش رەت ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىندا جارىق كورىپ وتىرعان قۇجاتتاردىڭ كوپشىلىگى كسرو نكۆد-كگب-سىنىڭ قۇقىقتىق ميراسقورى بولىپ تابىلاتىن رەسەي فەدەراتسياسى فەدەرالدى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ (فقق) مۇراعاتىنا تيەسىلى.

اۋتور وتان تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر قاندى كەزەڭدەرىنە قاتىستى وسى قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋگە سەپتەسكەنى ءۇشىن قازاقستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىنا العىس بىلدىرەدى. سونداي-اق اۋتور قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن تىكەلەي اكەپ تاپسىرعان قازاقستان ۇقك-ءنىڭ قىزمەتكەرى ۆاسيلي پولۋلياحقا العىس بىلدىرەدى.

دەي تۇرعانمەن، جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ەشكىمگە كورسەتىلمەي كەلگەن وسى قۇجاتتاردى (فقق جولداعان قۇجاتتاردىڭ بىرقاتارى تەك وقىپ-تانىسۋعا عانا بەرىلگەنىن ايتا كەتەيىن) ءوزىنىڭ مۇراعاتىنان سۋىرىپ بەرگەن رەسەيدىڭ ارناۋلى قىزمەتى ەڭ باستى دا سوڭعى قۇپيانى جاسىرىپ قالدى. بىراق، بۇرىنعى نكۆد-كگب-نىڭ بۇل قۇپياسىنا ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز.

تۇتقىنداۋ جانە ءتىنتۋ

تاريحقا كىرىسپەدەن باستايىن. 1922 جىلدىڭ قازانىنان 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىنە دەيىن الاش-وردا ۇلتتىق-اۋماقتىق اۋتونوميا ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى ءاليحان بوكەيحان (ول ءوزىنىڭ 1927 جىلى جارىق كورگەن سوڭعى عىلىمي ەڭبەگىندە اتى-ءجونىن ءدال وسىلاي كورسەتكەن) ماسكەۋدە تۇرعان جانە جۇمىس ىستەگەن.

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاندى تۇتقىنداۋ پاتەرىندە ءتىنتۋ جۇرگىزۋ تۋرالى بەرىلگەن وردەر. رەسەي فسب-نىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجات. ماسكەۋ، اقپان، 1995 جىل.
ول ماسكەۋگە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير لەنيننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋى بويىنشا ايداۋىلمەن الدىرىلعان. بىراق، ءبىر قىزىعى – ونى ماسكەۋدە اباقتى ەمەس، ۇلكەن كيسلوۆ قيىلىسىنداعى 4-ءشى ءۇي، 15-ءشى پاتەر دەگەن مەكەن-جايداعى جەتى بولمەلى پاتەر كۇتىپ تۇر ەدى.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، كەزىندە بۇل ءۇيدى گراف شەرەمەتەۆ ءوزىنىڭ باسقارۋشىسىنا تارتۋ ەتكەن ەكەن. بۇل ۇيدە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن سوناۋ 1930 جىلدارعا دەيىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى تۇرعان، كەيىنىرەك بارىپ ولار كرەملگە اۋىسقان. ءاليحان بوكەيحان تۇتقىندالعان كەزدە جەتى بولمەلى ول پاتەر جەكەلەگەن جەتى كوممۋنالدى پاتەرگە اينالىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ايتپاقشى، ولار قازىر دە بار.

ءاليحان بوكەيحان سوڭعى رەت تۇتقىندالىپ، 1937 جىلعى 26 شىلدەدە بۋتىركا تۇرمەسىنە جابىلعان، مۇنى فقق مۇراعاتىنىڭ ءبىرىنشى قۇجاتى – №3640 وردەر راستايدى. ونىڭ پاتەرى، ناقتىراق ايتقاندا، سول پاتەردەن قالعان بۇرىشتاعى بولمەگە ءتىنتۋ جۇرگىزىلگەن.

ونىڭ جان-جاقپەن، ياعني، الاش ۇلتتىق قوزعالىسىنداعى، ءسىبىر مەن قازاقستاندا زەمستۆو ەنگىزۋ جونىندەگى قوزعالىستاعى ادامدارمەن، سونداي-اق ارىپتەستەرىمەن، س. پ. شۆەتسوۆ، س. ف. ولدەنبۋرگ، س. ي. رۋدەنكو جانە باسقا دا ورىس-سوۆەت عالىمدارىمەن، ونىڭ ىشىندە «الەمدىك پرولەتاريات كوسەمىنىڭ» جاقىن دوسى ۆ. د. بونچ-برۋەۆيچپەن جازىسقان حاتتارىنىڭ بارلىعى ونىڭ «قىلمىستىق ارەكەتىنىڭ» دالەلدەمەسى رەتىندە الىنعان.

سونىمەن قاتار، بىرىنشىدەن، ونىڭ باي كىتاپحاناسى، ال، ەكىنشىدەن، ونىڭ ايتەۋىر ءبىر جارىق كورەر دەپ ۇمىتتەنگەن قازاق تاريحى، ادەبيەتى، ءتىلى بويىنشا جازعان جاڭا عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ، ادەبي جانە باسقا دا اۋدارمالارىنىڭ قولجازبالارى تاركىلەنگەن.

تاركىلەنگەن مۇلىكتى، ەڭ باستىسى – ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىتاپحاناسى مەن قولجازبالارىنىڭ ءىزىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. ول جىلدارى تۇتقىندالعان ادامنىڭ قۇندى زاتتارى مەن مۇلكىن نكۆد قىزمەتكەرلەرى ءبولىپ الاتىن، بۇل ولار ءۇشىن ادەتتەگى ءىس ەدى.

سوڭعى ءسوز

كەلەسى قۇجات – تۇتقىننىڭ انكەتاسى. ونداعى جازبالاردى جوعارىدا ايتىلعان وتىنىشتەگىمەن («سۇراۋداعىمەن») سالىستىرساق، وندا بۇل

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان 1937 جىلى شىلدە ايىندا تۇتقىندالعان كەزدە ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتا. رەسەي فسب-نىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجات. ماسكەۋ، اقپان، 1995 جىل.
قۇجاتتى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعانىنا ەش كۇمان قالمايدى. انكەتادان ءبىز ءاليحاننىڭ ءوزى جانە ونىڭ 1917 جىلدان بەرى قارايعى قىزمەتى، سونداي-اق، ونىڭ بالالارى تۋرالى ءبىرشاما اقپارات الا الامىز.

قازاقستان ۇقك ماقالا اۋتورىنا بارلىق قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن تۇگەلدەي بەرە قويمادى. جاۋاپ الۋ جانە سوتتىق تەرگەۋ حاتتامالارى سەكىلدى بىرنەشە ماڭىزدى قۇجاتتار ءبىر قاراۋعا عانا ۇسىنىلدى، راس، ودان قولمەن كوشىرىپ الۋعا بولار ەدى.

سوتتىق تەرگەۋ حاتتاماسىنان كورەتىنىمىز – ءاليحاننان 1937 جىلى بيلىكتە بولعان قازاقستان باسشىلارىمەن بايلانىسى تۋرالى اقپارات العىسى كەلگەن. ولارمەن بايلانىسى بولعانىن «مويىنداۋدىڭ» ارتى نە بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان 1937 جىلى شىلدە ايىندا تۇتقىندالعان كەزدە ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتا. رەسەي فسب-نىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجات. ماسكەۋ، اقپان، 1995 ج.

نكۆد تەرگەۋشىلەرىنىڭ ايلاپ جۇرگىزگەن ازاپتى تەرگەۋ-جاۋاپ الۋلارى دا، «ۇشتىكتىڭ» جۇيكە توزدىرار سوتتىق ءماجىلىسى دە، ەگدە تارتقان جاسى دا ءاليحان بوكەيحاننىڭ رۋحىن سىندىرا المادى. ول تەك ءبىر نارسەنى عانا شىنايى دا اشىق مويىندادى.

ۇكىم شىعارار الدىندا بەرىلەتىن سوڭعى سوزدە ءوزىن كىنالى ەتىپ، جازاعا كەسەتىندەرىنە كۇمانى بولماعان ءاليحان بوكەيحان ەشقانداي وكىنىشتى دە، اياۋشىلىق سۇراۋدى دا بىلدىرمەيتىن قىسقا، بىراق، ماعىناسى تەرەڭ اقتىق ءسوزىن ايتتى: «مەن سوۆەتتىك بيلىكتى جاقسى كورگەن ەمەسپىن، بىراق، مويىندادىم!» وسى ءسوزدى ايتقان ساتتە ول 72 جاستا ەدى.

اتۋ جازاسى

ءسويتىپ، ناقاقتان ناقاق تالايدىڭ كوز جاسىن توككەن سسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنداعى اتىشۋلى «ۇشتىك» 1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتە ابدەن ۇيرەنشىكتى، جاتتاندى بولعان ۇكىمدەرىنىڭ ءبىرىن شىعارىپ، ءاليحان بوكەيحاندى «ەڭ جوعارعى قىلمىستىق جازالاۋ شاراسى – اتۋ جازاسىنا» كەستى.

«سوۆەتشە ادىلەتتى سوتتاۋدىڭ» سول اكتىسىنە ۇڭىلسەك، ءبىر نارسەنى بايقاۋ قيىن ەمەس – ماسكەۋدە وتكەن جابىق سوت ماجىلىسىندە توراعالىق ەتۋشى «ديۆيزيالىق اسكەري زاڭگەر گوليكوۆ جولداستىڭ، سوت مۇشەلەرى: بريگادالىق اسكەري زاڭگەر جدان جولداستىڭ جانە 1-ءىنشى دارەجەلى اسكەري زاڭگەر كاندىبين جولداستىڭ، جانە دە حاتشى،

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاندى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى سسرو جوعارى سوتى اسكەري القاسىنىڭ 1937 جىلى قىركۇيەكتىڭ 27-ءسى كۇنى شىعارعان ۇكىمىنىڭ كوشىرمەسى. سوت ۇكىمى سول كۇنى ورىندالعان. رەسەي فسب-نىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجات. ماسكەۋ، اقپان، 1995 ج.
2-ءىنشى دارەجەلى اسكەري زاڭگەر كۋدرياۆتسەۆ جولداستىڭ»، سونداي-اق سوتتالۋشى بوكەيحاننىڭ اتى-جوندەرى ماشينكادا باسىلعان، ال، ۇكىمنىڭ مازمۇنى قولمەن جازىلعان: ايداق-سايداق شيمايلاي سالعان.

وسىدان كورەتىنىمىز – قۇلاققا جاۋىر بولعان «حالىق جاۋى» دەگەن 58-باپ بويىنشا اتۋ جازاسىنا سوتتاۋ ناۋقاندى كۇندەلىكتى ىسكە اينالعانىن دالەلدەيدى.

بىراق، ستاليندىك رەجيم ىستەگەن سوراقىلىقتار مۇنىمەن دە بىتپەيدى. ەندى فقق مۇراعاتىنداعى سوڭعى قۇجاتقا ءمان بەرەيىك.

«قۇپيا» بەلگىسى قويىلعان انىقتامادا بىلاي دەلىنگەن: «بوكەيحانوۆ ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى ۇكىم 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە ماسكەۋ قالاسىندا ورىندالعان. ۇكىمدى ورىنداۋ تۋرالى اكت سسرو نكۆد-سى 1-ءىنشى ارناۋلى بولىمىندە ساقتاۋلى: № 2 توم، № 283 بەت. سسرو نكۆد-سى 1-ءىنشى ارناۋلى ءبولىمنىڭ 12-ءىنشى بولىمشەسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك لەيتەنانتى شەۆەلەۆ. قولى».

ءاليحان بوكەيحاندى اتۋ جازاسىنا كەسكەن ۇكىم 1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتە شىعارىلعان جانە تۋرا سول كۇنى – 1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتە ورىندالعان. ءتىپتى، قاي جەردە، قاي قورىمدا نەمەسە قاي ورتاق زيراتتا جاتقانى بەيمالىم. رەسەيدىڭ فقق بۇل سۇراققا بايلانىستى ەشقانداي مالىمەت بەرمەيدى.

وسىلايشا قازاق ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ تاعى ءبىر كوسەمىنىڭ سۇيەگى ءىزىم-عايىم جوق بولدى. دەسە دەگەندەي، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن مىڭداعان قازاقستاندىقتىڭ باسىن جۇتتى. ادامى تۇتقىندالماعان، جەر اۋدارىلماعان جانە اباقتىنىڭ ادام توزگىسىز كۇيىن كورمەگەن ءبىر دە ءبىر وتباسى قالمادى دەسە دە بولادى. مىڭداعان ادامنىڭ سۇيەگى قايدا قالعانى بەلگىسىز. تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاندا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ شىندىقتارىن ىزدەۋ جەكەلەگەن عالىمدار مەن ىنتالىلاردىڭ باستاماسىمەن عانا شەكتەلۋدە. كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ اشىقتان اشىق جاساعان قىلمىسى جازاسىن العان جوق.

www.azattyq.org سايتىنان الىندى