گازەتىمىزدىڭ وتكەن («جاس قازاق»، 13 قاراشا 2009 جىل، №43 (251)) سانىندا «ءزومبيدىڭ» ورالۋى» دەگەن ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. ونداعى اڭگىمە -   ميحايل سىتنيك دەگەن الدەبىرەۋدىڭ regnum.ru اقپارات سايتىنا بەرگەن سۇحباتى، ودان سوڭ centrasia.ru سايتىندا جاريالانعان ماقالاسى توڭىرەگىندە.

وسىدان ون جىلداي بۇرىن  «ورىس ءتىلىنىڭ پىراعى جانە قازاق وركەنيەتەنىڭ وگىز ارباسى»  اتتى ماقالا جازعان م.سىتنيك قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى، مەملەكەتتىك ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحى تۋرالى شامعا تيەرلىك كەرتارتپا ويلارىن جاريالاپتى. وسىعان وراي ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا بەي-جاي قاراي المايتىن ۇلتجاندى ازاماتتار ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتىر. سولاردىڭ اراسىندا  قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى، ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ پىكىرى دە بار. وسى ماقالانى ىقشامداپ جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

گازەتىمىزدىڭ وتكەن («جاس قازاق»، 13 قاراشا 2009 جىل، №43 (251)) سانىندا «ءزومبيدىڭ» ورالۋى» دەگەن ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. ونداعى اڭگىمە -   ميحايل سىتنيك دەگەن الدەبىرەۋدىڭ regnum.ru اقپارات سايتىنا بەرگەن سۇحباتى، ودان سوڭ centrasia.ru سايتىندا جاريالانعان ماقالاسى توڭىرەگىندە.

وسىدان ون جىلداي بۇرىن  «ورىس ءتىلىنىڭ پىراعى جانە قازاق وركەنيەتەنىڭ وگىز ارباسى»  اتتى ماقالا جازعان م.سىتنيك قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى، مەملەكەتتىك ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحى تۋرالى شامعا تيەرلىك كەرتارتپا ويلارىن جاريالاپتى. وسىعان وراي ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا بەي-جاي قاراي المايتىن ۇلتجاندى ازاماتتار ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ جاتىر. سولاردىڭ اراسىندا  قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى، ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆتىڭ پىكىرى دە بار. وسى ماقالانى ىقشامداپ جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

ەڭ الدىمەن، سىتنيكتىڭ جۋىق اراداعى التى-جەتi جىلدا قازاقستاننان كەم دەگەندە 1,5 ميلليون سلاۆيان ۇدەرە كوشەدى دەگەنى كۇمان تۋدىرادى. سلاۆياندار نەگىزىنەن كسرو قۇلاعاننان كەيىن كەتكەن. سوڭعى ون جىلدا ولاردىڭ ەميگراتسياسى كەنەتتەن ازايدى جانە باسىم بولىگى قازاقستان ازاماتتىعىن الدى. قازاقستاننان كەتۋگە مەملەكەتتىك تىلمەن بايلانىستى ەشقانداي ماڭىزدى سەبەپ جوق دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل رەتتە، ورىستار وزدەرىن ۋكراينا، گرۋزيا نەمەسە بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردەگىگە قاراعاندا الدەقايدا جايلى سەزىنەتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. ءبارى دە سالىستىرۋ ارقىلى انىقتالادى.
سىتنيكتىڭ «قازاق ءتىلى كاسىبي جارامسىز جانە لينگۆيستيكالىق جاعىنان دارمەنسىز» دەگەنى - قۇر ساندىراق، نونسەنس جانە ميعا قونبايتىن اقىماقتىق. سىتنيك ءتىپتى ەڭ قاراپايىم نارسەنى دە بىلمەيدى: قازاق ءتىلى، ءبىر جاعىنان، حالىقارالىق ءتىل بولىپ تابىلادى. ءبىز قازاق تىلىندە قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، باشقۇرت، تاتار، ءازىربايجان، تۇرىك جانە باسقا دا حالىقپەن ەمىن-ەركىن سويلەسە الامىز. تۇرىكتىلدى لينگۆيستيكالىق قاۋىم 200 ميلليونداي. قازاقتار ەجەلدەن كوشىپ-قونىپ قانا جۇرگەن جوق، سونىمەن بىرگە قىتاي، رەسەي، ورتالىق ازيا حاندىقتارىمەن ساۋدا، ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق، ديپلوماتيالىق دەڭگەيدە قارىم-قاتىناس جاساعان. «قازاق ءتىلى جاڭا عىلىمي جانە كاسىبي تەرميندەردى بويىنا سىڭىرمەگەن» دەۋ - ونى ايتقان ادامنىڭ مۇرنىنا قازاق تاريحىنىڭ ءيسى دە بارمايدى دەگەن ءسوز. ارينە، يندۋستريالىق-اقپاراتتىق قوعام كەزەڭىندە، عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىس زامانىندا الەمدىك تىلدەر -  اعىلشىن، يسپان، اراب، قىتاي، ورىس جانە فرانتسۋز ءتىلى (بۇۇ جۇمىس ىستەيتىن تىلدەرى) سۋىرىلىپ العا شىقتى. الايدا ورىس ءتىلىن الساڭىز، ول دا قازىر جارتىلاي لاتىن جانە شەت تىلىندەگى سوزدەردەن قۇرالعان. لەۆ تولستوي مەن قازىرگى ۆيكتور پەلەۆيننىڭ ءتىلىن سالىستىرساڭىز، ورىس ءتىلى قانشالىقتى وزگەرگەنىن جانە دامىعانىن بايقايسىز. ەشتەڭە دە ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ءتىل دە داميدى.
قازاقستاندا ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى تارىلعانى تۋرالى كىم بايسالدى اڭگىمە ايتا الادى؟ پارلامەنتى مەن ۇكىمەتىنىڭ بارلىق وتىرىستارى تەك قانا ۋكراين تىلىندە وتەتىن ۋكراينا تۋرالى ءسوز قوزعالسا، وندا تۇسىنىكتى. ءسوزدىڭ قىسقاسى، وسىنىڭ بارىنە تۇسىنىك بەرۋ ماعان  تىپتەن قىزىق ەمەس. بۇل - جاي عانا كەزەكتى ساياسي ويىن.
سىتنيك جۇيەلى ويلاۋدان ادا. ول ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرىنا بويلامايدى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز. ول: «ءاربىر ەتنوستىڭ ءتىلى ەڭبەك جانە كاسىپتىك قىزمەتپەن، عىلىمي شىعارماشىلىقپەن بىرگە داميدى»، - دەپ جازادى. ءبارى دۇرىس. بىراق 1917-1991 جىلدار ارالىعىندا قازاقتار قايدا ەدى؟ اي شارلاپ ءجۇردى مە؟ توڭكەرىس، يندۋستريالاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ، مادەني توڭكەرىس جانە كەنەتتەن قوعامدى ۋربانيزاتسيالاۋ قازاقتاردى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ۇردىستەردىڭ مۇلدەم جاڭا اياسىنا تارتتى. سىتنيك  «بەيىمبەت مايلين، قانىش ساتباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ وزدەرىنىڭ ماڭگىلىك تۋىندىلارىن دۇنيەگە كەلتىرگەندە، الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي جاڭالىقتار اشقان كەزدە ورىس تىلىندە ويلاعان» دەپ پايىمدايتىن شىعار، بالكىم. ول قاتەلەسەدى. ولار انا تىلىندە ويلاپ، انا تىلىندە جازعان.
سىتنيكتىڭ شوپاندار مەن مالشىلار تۋرالى كەمسىتە ايتقان تۇسى كوڭىلگە كەلەدى. ول - ءبىزدىڭ اتا-بابامىز. ارۋاقتار، جاۋىنگەرلەر مەن باتىرلار ۇلتى.  شاعىن عانا قازاق حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن تەك جوڭعارلارمەن سوعىستا عانا ساقتاپ قالعان جوق. شاعىن عانا قازاق حالقى الەمدە كولەمى جاعىنان 9-ورىن الاتىن جەردى يگەردى.  سىتنيك قازاق تاريحىنا، ءبىزدىڭ اتا-بابامىزعا كىشىپەيىلدىك پەن ىقىلاس تانىتۋى ءتيىس. اتاقتى پولياك توڭكەرىسشىسى جانە جازۋشىسى ادولف يانۋشكەۆيچ 1931 جىلى رەسەيگە قارسى كوتەرىلىسكە قاتىستى. اقىرىندا تۇتقىندالىپ، قازاق دالاسىنا جەر اۋدارىلدى. ول ءوز ءومىرىنىڭ 25 جىلىن وسىندا وتكىزدى. قازاق دالاسى - ءوزى ءۇشىن جاڭا مەكتەپ جانە كوشپەندى ءومىرىنىڭ جاڭا جالعاسى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن بارىنەن ارتىق مەڭگەرىپ الدى. اعىلشىننىڭ گۋمانيست عالىمى ف.بەكوننىڭ (1561-1626) ايتۋىنشا، «ءتىلىن بىلمەگەن ەلگە ساياحاتقا اتتانعان ادام ساياحاتقا ەمەس، مەكتەپكە ساپار شەگەدى». ءبىز دە، جەر تۇرعىندارى  -  ۇلى كوشپەندىمىز. نەعۇرلىم كوپ سوقپاق پەن جول سالىپ الساق، ءبىر ورىننان ەكىنشىسىنە كوشۋىمىز، باسقا حالىقپەن تانىسۋىمىز، ولاردىڭ ءداستۇرى مەن ءومىر سالتىن قابىلداۋىمىز سوعۇرلىم جەڭىلدەي تۇسەدى. ءيا! ءدال وسى نومادتاردىڭ ۇلى مادەنيەتى قازاقتارعا تراگەديالى حح عاسىردى باستان كەشۋگە، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى جاڭا ۇردىستەردى مەڭگەرىپ، تەز ۇيرەنۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. مىنە، سول يانۋشكەۆيچتى اتاقتى ايتىستارداعى قازاق اقىندارى تامساندىرعان. ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا ول بىلاي دەپ جازعان:
«وسىنىڭ ءبارىن مەن بۇكىل الەم جابايى جانە تاعى دەپ سانايتىن حالىق اراسىندا، دالادا ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ تۇرمىن عوي دەپ ويلادىم! وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن مەن ءوزارا جاۋ پارتيالاردىڭ اراسىنداعى پىكىرتالاسىنا كۋاگەر بولدىم. سوندا مەن دەموسفەن مەن تسيتسەرون تۋرالى ءومىرى ەستىمەگەن شەشەندەردىڭ سوزىنە تاڭدانا قول شاپالاقتادىم. ال بۇگىن مەنىڭ الدىمدا نە وقۋ، نە جازۋ بىلمەيتىن، بىراق ءوز تالانتىمەن تامساندىراتىن اقىندار ولەڭ وقۋدا. اندەرىنىڭ جان-جۇرەگىمە ايتارى كوپ. بۇلار جابايى تاعىلار ما؟ بۇل عۇمىر باقي تۇككە تۇرعىسىز مالشى بولۋ ءۇشىن جاراتىلعان، بولاشاقتان ادا حالىق پا؟ جوق! اقيقاتىندا سولاي! جاراتۋشى وسىنداي قابىلەت بەرگەن حالىق وركەنيەتتەن جۇرداي بولىپ قالا المايدى: ونىڭ رۋحى ءشول دالاعا ەنەدى، مۇندا جارىق ساۋلەسىن تۇسىرەدى. ءۇندىستاننىڭ جوعارى جاقتاعى قوعامدىق توپتارى باقىتسىز پاريلەرگە قالاي قاراسا، كوشپەندىلەرگە ءدال سولاي جوعارىدان تومەن قاراعان حالىق اراسىندا كوشپەندى قۇرمەتتى ورىنعا يە بولاتىن كەز كەلەدى...» (ا.يانۋشكەۆيچ، «كۇندەلىكتەر مەن حاتتار»، الماتى، 2005 جىل، 96-بەت).
قانداي تاماشا جانە قانداي ساۋەگەي ءسوز! جاتەلدىك وسىدان 150 جىل بۇرىن قازاق دالاسىندا دەموسفەن مەن تسيتسەروندى، دارىنىمەن تاڭ قالدىرعان حالىقتى كورە ءبىلدى! قاراپايىم مالشىنىڭ ۇلى بولاشاعىن كورە ءبىلدى. ويتكەنى ولاردىڭ ءتىلىن مەڭگەردى، ولار ءۇشىن ءوز جۇرەگى مەن جان دۇنيەسىن اشا الدى. كوشپەندى مەن مالشى اتا-بابامىزدى جابايى تاعى دەۋ دۇرىس ەمەس. ءبىزدىڭ، قازاقتاردىڭ،  ۇلى تاريحى بار. ءبىزدىڭ شەتسىز-شەكسىز دالامىزعا جان-جۇرەگى اشىق بىرەۋ كەلسە، ءبىز دە ولارعا ءوز جان-جۇرەگىمىزدى اشقانبىز.
جالپى، ءوز قارا باسىم سىتنيككە جاۋاپ بەرگىم كەلمەيدى. ماقالاسى اسا دورەكى، ءۇستىرت جانە ساۋاتسىز. ۇلى كوشپەندى وركەنيەتىن جوققا شىعارۋ -  ناداندىقتىڭ شەگى. ورىس مەملەكەتىنىڭ باستاۋىندا ۆارياگتار (ۆيكينگتەر) تۇرعانىن، ورتالىقتاندىرىلعان ورىس مەملەكەتىن قۇرۋ نەگىزىندە التىن وردا حاندارىنىڭ قۇرىلىمى مەن تاجىريبەسى جاتقانىن سىتنيك بىلە مە ەكەن؟ رۋس پەن ۇلى دالا ءبىر-بىرىمەن شايقاسىپ قانا قويماي، مىڭداعان جىلدار بويى ءبىرىن-ءبىرى بايىتىپ كەلگەنىنەن حابارى بار ما؟ ەۋروپاعا جول اشقان ۇلى پەتر زامانىنان بەرى رەسەي جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە  نەمىستەردى، گوللاندتاردى، شەتەلىكتەردى تارتقانىن، باتىستىڭ ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق جانە وندىرىستىك تەحنولوگيالارىن سەرپىندى ەنگىزگەنىن بىلە مە؟ الدە ول بۇرىنعىسىنشا العاشقى پاروۆوزدى - اعايىندى چەرەپانوۆتار، العاشقى راديونى  - پوپوۆ، العاشقى ۇشاقتى موجايسكي ويلاپ تاپتى دەپ ەسەپتەي مە؟ بۇگىندە بۇل كىمدى قىزىقتىرادى؟ كومپيۋتەر، فاكس، ينتەرنەت، ۇيالى بايلانىستى كىم ويلاپ شىعارعانى كىمگە قىزىق؟
ورىس ءتىلىنىڭ ماڭىزى مەن ءرولىن ەشكىم ەشقاشان جوققا شىعارعان ەمەس. ۇلى ابىلاي عانا ەمەس، قاراپايىم شوپان دا ورىس ءبىلىمىنىڭ، ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن تۇسىنگەن. بىراق كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كۇرت ازايدى. بۇل - ناقتى دەرەك. 1964 جىلى قاراعاندى وبلىسىندا قازاقشا ءبىر عانا مەكتەپ-ينتەرنات بولدى. قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ساعات سانى دا كۇرت كەمىدى. ۋكراينادا ۋكراين ءتىلى بارىنشا تەز ۇيرەتىلىپ، قالپىنا كەلتىرىلۋىنىڭ سىرى نەدە؟  ۋكرايندەر انا تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىن ساقتاپ قالدى، ال ورىس مەكتەپتەرىندە ۋكراين ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ  ساعات سانى ەكى، ءتىپتى ءۇش ەسە ۇلعايتىلدى. سىتنيك: «جالپى، ورىس ءتىلى قازاق ءتىلىن ەشقاشان جويعان ەمەس، دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن جوق»، - دەيدى. بۇل تۋرالى ءسوز بولىپ تۇرعان جوق قوي! اڭگىمە ورىستاندىرۋ، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنە قۇرىلعان ساياسات تۋرالى. ەگەر 1991 جىلدان بيلينگۆيزمدى (قوستىلدىلىك) ەنگىزە باستاساق، قازاق ءتىلىنىڭ نەعۇرلىم كەڭىرەك قولدانىلۋىن قالپىنا كەلتىرىپ، قولداندىق. مۇندا تۇرعان نە بار؟ سىتنيك نەگە بۇعان سونشا قارسى؟ ايتا كەتەيىن، مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن بىرقاتار سلاۆيان جاستارىن بىلەمىن. ال كەيبىرەۋلەرى ونى ءبىر ادامداي مەڭگەرىپ تە الدى.
سىتنيكتىڭ   ماقالاسىنىڭ  باستى ماقساتى نە؟ باستى ماقسات - ەكى مەملەكەتتىك ءتىل بەكىتۋ - ورىس جانە قازاق ءتىلىن. ياعني كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىنە قايتىپ ورالۋ. سلاۆياندار جانە قالالىق قازاق جاستارىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىنتاسى جويىلۋى ءۇشىن. مەنى بۇل تاقىرىپ ەش قىزىقتىرمايدى. ويتكەنى وسىدان 20 جىل بۇرىن، مەن قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ تۇرعان كەزىمدە، وسى تاقىرىپقا ءجيى ءسوز جارىستىراتىنبىز. سول كەزدە بارلىعى - قازاقتار مەن ورىستار، 25-تەن استام ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرىلعان دەپۋتاتتار كورپۋسى دانا دا دۇرىس شەشىم قابىلدادى - مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاق ءتىلىن بەكىتتى. بۇل تاقىرىپ دوعارىلدى. 20 جىلدان سوڭ سىتنيك اياقاستىنان بۇل ماسەلەنى نەگە كوتەرىپ وتىرعانى تۇسىنىكسىز. نە ءۇشىن؟ سىتنيكتىڭ «قازاقتار ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە ءماجبۇر» دەگەن ءسوزى كۇلكىمدى كەلتىردى. قازاقتار ورىس ءتىلىن باياعىدا-اق ۇيرەنىپ العان. ورىس ءتىلىن تۇسىنبەيتىن بىردە-ءبىر قازاق جوق. نەگىزگى ماسەلە باسقا: بارلىق قازاقتار ءوز انا ءتىلىن مەڭگەرىپ، قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ الايدا سىتنيك مۇنى تۇسىنبەيدى نەمەسە تۇسىنگىسى كەلمەيدى. «قازاق ءتىلىن ەشكىم ۇيرەنگىسى كەلمەيدى» دەگەنى دە شىندىققا جاناسپايدى. كوبى ۇيرەنىپ ءجۇر، قالپىنا كەلتىرۋدە، سويلەيدى. بىلمەيتىندەر ازدى-كوپتى سويلەي باستادى. ناشار بىلەتىندەر قازىر ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ الدى. انا تىلىندە سويلەيتىن وتباسىلاردا بۇل ءۇردىس بۇرىنعىدان دا جىلدام. تاعى ءبىر قايتالايىن، جۇرەگى مەن جان دۇنيەسىن اشقان سلاۆياندار ءبىزدىڭ ءتىلدى ۇيرەنە باستادى. بۇل رەتتە قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى كوپ، بولاشاعى زور ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
سىتنيكتىڭ ءبىر دايەكسوزىن كەلتىرە كەتەيىن: «كسرو ىدىراعاننان كەيىن قازاقتار وزدەرىن مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتپىز دەپ جار سالدى. بىراق قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلى كەڭەس داۋىرىندە دە، كسرو قۇلاعاننان كەيىن دە مەملەكەتقۇرۋشى بولعان ەمەس. ويتكەنى كەڭەس وداعىنان كەيىنگى، ىمىراشىل مەملەكەتتىلىكتىڭ بارلىق جۇيەسى 1991 جىلدان ورىس تىلىندە، ورىس ءبىلىمى جانە كەڭەس (ياعني رەسەي) مەملەكەتتىلىگىنىڭ بارلىق دايىن جۇيەسى نەگىزىندە قۇرىلدى». ال قازاق ءتىلى كسرو تاراعاننان كەيىن تەك ەتنوستىق مادەنيەت پەن تۇرمىس قىزمەتىن اتقاردى. قازاقستاندا كاپيتاليستىك رومان-گەرماندىق قۇقىق بەكىتۋگە دە، فرانتسۋز ۇلگىسىمەن اتا زاڭ جاساۋعا دا، ىمىراشىل-مونەتارلى ەكونوميكا قالىپستاستىرۋدا قارجىلىق نەمەسە وندىرىستىك-تەحنيكالىق قىزمەت سالاسىنا دا ەش قاتىسى بولعان جوق».
بۇل - ۇلى دەرجاۆانى كوكسەيتىندەردىڭ باياعى ءانى. اعىلشىندار جۇزدەگەن جىل بويى يرلانديانى قانادى،  جويىپ تا جىبەرە جازدادى. الايدا يرلانديا 1921 جىلدان بەرى مەملەكەت رەتىندە كۇن كورىپ كەلەدى. ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن وعان كوپ جانە ۇزاق كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى. پولشانى رەسەي، گەرمانيا جانە اۆترو-ۆەنگريا سان مارتە بولىسكە سالدى. بىراق پولياك ءتىلى مەن مادەنيەتىن جويىپ جىبەرە المادى. وسمان يمپەرياسى سان عاسىر بويى بالقان تۇبەگىندە تايراڭدادى. دەگەنمەن گرەك، بولگار، رۋمىن، سەرب جانە باسقا دا حالىقتار ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ قالدى. كوپتەگەن ەلدەردە قۇلدىقتاعى حالىقتىڭ ءتىلى ۇزاق ۋاقىت بويى ەتنوستىق مادەنيەت پەن تۇرمىس قىزمەتىن اتقاردى. بىراق بوستاندىققا قۇشتارلىقتى تۇنشىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس. ۋاقىت وتە كەلە بۇل حالىقتار ەركىندىككە قول جەتكىزدى جانە ولاردىڭ انا ءتىلى ەتنوستىق قىزمەتتەن مەملەكەتقۇرۋشى قىزمەتكە اۋىستى. تاعى ءبىر ماسەلە، اۋدارما دەگەن بار، بىرنەشە ءتىل ءبىلۋ دەگەن بار. ەگەر اباي پۋشكيندى اۋدارسا، ال قاراپايىم شوپاندار «تاتيانانىڭ ونەگينگە حاتىن» جىرلاسا، نەگە سىتنيككە ومىرىندە ءبىر رەت بولسا دا ءبىر قازاق ماقالىن اۋدارىپ كورمەسكە؟ رومان-گەرمان قۇقىعى مەن فرانتسۋز ۇلگىسىندەگى اتا زاڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعالى قاي زامان؟ وسىنداي قاراپايىم نارسەلەردى سىتنيك ءبىلۋى ءتيىس. ونىڭ «قىتاي نەمەسە اعىلشىن ءتىلى ورىس ءتىلىن شەتتەتەدى» دەگەنى - شەكتەن شىققان اقىماقتىق. ورىس ءتىلى قازاقستاننان ەشقاشان جويىلمايدى. ەكى ءتىل ءبىلۋ - بۇل ءبىزدىڭ كۇشىمىز.
بىزدە ورىس جانە قازاق مادەنيەتى اراسىندا قانداي دا ءبىر تايتالاس بار دەگەندى ءۇزىلدى-كەسىلدى قابىلدامايمىن. وسى زامانعى مادەني ۇدەرىستىڭ سيپاتتاماسى -  مادەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىنە اسەر ەتۋى. مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردىڭ تايتالاسى توتاليتارلىق كەزەڭدە بولعان. ءسوز جۇزىندە ءبارى ءبىراۋىزدان «حالىقتار دوستىعىن» جىرلاعانىمەن، ءىس جۇزىندە ارقايسىسى ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ كوشىن كەرى بۇرىپ اكەتۋدى ارماندايتىن. سوڭعى 18 جىلدا، نارىقتىق ەكونوميكا مەن ەركىندىك داۋىرىندە، بۇل تايتالاس ەداۋىر ازايدى. سىتنيكتىڭ «تاۋەلسىزدىك جىلدارى مادەنيەتتەردىڭ تايتالاسى كۇشەيىپ كەتتى» دەگەنى ورىنسىز.  بۇل - بوس ءسوز.
تاعى ءبىر ماسەلە. سىتنيك ومىرىندە گلوبۋسقا، جاعىرافيالىق كارتاعا قارادى ما ەكەن؟ ىشكى موڭعوليا قاي جەردە ورنالاسقانىن بىلە مە؟ دۇرىس، 5-سىنىپ وقۋشىسى: «ىشكى موڭعوليا سولتۇستىك قىتايدا ورنالاسقان»، - دەپ تاق-تاق ەتەر. بۇل جەردە قازاقستاننىڭ وعان قانداي قاتىسى بار؟
سىتنيكتىڭ ءتۇرلى يدەيالاردى دايەكسىز پايدالانۋى مەن اشىق قۇراستىرماسى كوپ. اسىرەسە، قازاق مادەنيەتىن «مال باعۋشى»، ال ورىس مادەنيەتىن «يندۋستريالىق-وتىرىقشى» دەپ اتاعاندا. بۇل نە قىلعان بەيپىل ءسوز؟
ماعان سىتنيكتىڭ اشىقتىعى ۇنادى. ول كسرو قۇلاعانىنا وكىنىشىن اشىقتان-اشىق بىلدىرەدى. نەلىكتەن ۇلى دەرجاۆا بولۋعا ۇمتىلۋ كەرەك؟ قاشانعى وتكەن ءداۋىر تۇرعىسىنان ويلايمىز؟ رەسەي مەن قازاقستان 18 جىل بويى اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس تۇرىپ كەلە جاتىر عوي. گيتلەر ەۋروپانى كۇشتەپ گەرمانياعا باعىندىرعىسى كەلدى. ناتيجەسى قانداي بولدى؟ ناتيجەسىندە قازاق شوپانىنىڭ ۇلى قوشقارباەۆ 1945 جىلدىڭ 1 مامىرىندا بەرليندە رەيحستاگقا تۋ تىكتى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، سىتنيكتىڭ ماقالاسى توڭىرەگىندە شۋ كوتەرۋدىڭ قاجەتى جوق. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 20-بابىندا: «ءسوز جانە شىعارماشىلىق بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىلەدى» دەپ جازىلعان. سىتنيك بۇل تاقىرىپقا شىعارماشىلىق تۇرعىدان كەلگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ول قاتەلەسۋى، اشۋلانۋى، زىعىردانى قايناۋى مۇمكىن. ونى تۇسىنۋگە بولادى. ورىستاردىڭ ەۋروپانىڭ جارتىسىن جانە ازيانىڭ ءبىر بولىگىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان قۋاتتى دەرجاۆا بولعانى راس. سلاۆيانتەكتەس  قازاقستاندىقتاردىڭ ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، «ۇلى» حالىقتىڭ وكىلى رەتىندە تەرىسىنە سىيماي ءجۇرۋى دە زاڭدىلىق. دەگەنمەن سىتنيك ايتتى ەكەن دەپ، دابىرا قىلۋدىڭ قاجەتى جوق. اربىردەن كەيىن، ءبىر كەزدە سولجينيتسىن قازاقستاندى «وڭتۇستىك ءسىبىر» دەپ تە اتاعان جوق پا؟ ونىڭ قاسىندا سىتنيك دەگەن كىم؟
بارلىق قازاقتاردى شىدامدى، زيالى بولۋعا شاقىرامىن. باياعىدا-اق مادەنيەتتى ۇلتقا اينالعانىمىزدى جانە مادەنيەتتى ديالوگ جۇرگىزە الاتانىمىزدى كورسەتەيىك. مەن ءوزىمنىڭ ونىنشى اتاما دەيىن بىلەمىن. ولاردىڭ ءبارى مالشى مەن جاۋ­ىنگەر بولعان. سونىسىن ماقتان تۇتامىن!

"جاس قازاق" گازەتى