جانۇزاق اكىم. ماڭگى قازاق ەلى
استانادا «قازاق ەلى» مونۋمەنتى اشىلعاندا، ەل ىشىندە «قازاق ەلىنىڭ ءمانى نەدە، قازاق ەلى باستاۋىن قاي كەزدەن الادى، قازاق مەملەكەتى قاشان قۇرىلدى، «قازاق» ەتنونيمى قاي ۋاقىتتا شىققان جانە ونىڭ ماعىناسى قانداي، «قازاق ەلى» مەن «قازاقستان» ەتنونيمىنىڭ ماعىناسى ءبىر مە، الدە ءارتۇرلى مە؟» دەگەن سۇراقتار تۋدى. بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى وڭاي بوپ كورىنگەنىمەن، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تەرميندەرىنىڭ عىلىمي نەگىزى تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم تولىققاندى جاۋاپ قاتپادى.
قازاقستان - پارسى سوزىنەن اۋدارعاندا «قازاق ەلى» دەگەندى بىلدىرەدى. رەسپۋبليكاداعى نەگىزگى تۇرعىلىقتى قازاق حالقىنىڭ انا ءتىلى تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق توبىنا جاتادى. قازاقتار - نەگىزىنەن، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ سۋنيتتىك تارماعىن ۇستاناتىن، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باي مادەنيەتى بار حالىق. قازاق حالقىنىڭ ءتىلى، ءداستۇرى مەن ءدىلى (مەنتاليتەتى) - شىعىستىق. قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن بارلىق ۇلت وكىلدەرى تاتۋلىعىنىڭ سىرى نەگىزگى حالىقتىڭ كەڭ پەيىلدى قوناقجاي، تابيعي بولمىسىندا، ۇستانعان دىنىندە جاتسا كەرەك. سەبەبى مۇسىلمان ءدىنى - ادام بالاسىن ءدىنى مەن تىلىنە، ناسىلىنە بولمەي، بارلىعىن باۋىرىم دەپ باعالايتىن بىردەن-ءبىر الەمدىك ءدىن.
استانادا «قازاق ەلى» مونۋمەنتى اشىلعاندا، ەل ىشىندە «قازاق ەلىنىڭ ءمانى نەدە، قازاق ەلى باستاۋىن قاي كەزدەن الادى، قازاق مەملەكەتى قاشان قۇرىلدى، «قازاق» ەتنونيمى قاي ۋاقىتتا شىققان جانە ونىڭ ماعىناسى قانداي، «قازاق ەلى» مەن «قازاقستان» ەتنونيمىنىڭ ماعىناسى ءبىر مە، الدە ءارتۇرلى مە؟» دەگەن سۇراقتار تۋدى. بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى وڭاي بوپ كورىنگەنىمەن، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تەرميندەرىنىڭ عىلىمي نەگىزى تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم تولىققاندى جاۋاپ قاتپادى.
قازاقستان - پارسى سوزىنەن اۋدارعاندا «قازاق ەلى» دەگەندى بىلدىرەدى. رەسپۋبليكاداعى نەگىزگى تۇرعىلىقتى قازاق حالقىنىڭ انا ءتىلى تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق توبىنا جاتادى. قازاقتار - نەگىزىنەن، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ سۋنيتتىك تارماعىن ۇستاناتىن، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باي مادەنيەتى بار حالىق. قازاق حالقىنىڭ ءتىلى، ءداستۇرى مەن ءدىلى (مەنتاليتەتى) - شىعىستىق. قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن بارلىق ۇلت وكىلدەرى تاتۋلىعىنىڭ سىرى نەگىزگى حالىقتىڭ كەڭ پەيىلدى قوناقجاي، تابيعي بولمىسىندا، ۇستانعان دىنىندە جاتسا كەرەك. سەبەبى مۇسىلمان ءدىنى - ادام بالاسىن ءدىنى مەن تىلىنە، ناسىلىنە بولمەي، بارلىعىن باۋىرىم دەپ باعالايتىن بىردەن-ءبىر الەمدىك ءدىن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت-پارلامەنت باسقاراتىن زايىرلى جانە ازاماتتىق قوعام رەتىندە قالىپتاسۋدا. ول رەسەيدەگى سەكىلدى فەدەراتيۆتىك نەمەسە شۆەيتسارياداعىداي كونفەدەراتيۆتىك ەمەس، ۇلتتىق مەملەكەت. ەل تۇرعىندارىنىڭ دەنى رەسمي تىركەلگەن مۇسىلمان جانە پراۆوسلاۆيەلىك حريستيان ءدىنىن ۇستانادى. جاس مەملەكەتتىڭ قوعام تۇگەل مويىنداعان، ەلدىڭ جان-جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن نەگىزگى ۇستانىمدارى، ونىڭ دامۋىنىڭ تۇعىرى جانە ۇلتتىق - قازاق يدەياسىن ىسكە اسىراتىن دامۋ ستراتەگياسىنىڭ بازالىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. وسى ۇستانىمدار، ەلدەگى ۇلت جانە ۇلتارالىق قاتىناس، ولاردىڭ مۇددەسى، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قالىپتاسۋى، قوعام دامۋىنىڭ بارلىق ماسەلەسى نەگىزىنەن قازاق يدەياسىنىڭ اياسىندا جۇرەدى. ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى ماقساتى - ونداعان جىلدان كەيىن ەلدىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاۋدا ەمەس، وركەنيەتتى قوعام نەگىزىن سالۋعا جول كورسەتۋ. عيماراتتىڭ ساپالىلىعى ىرگەتاسىن بەرىك قالاۋدان باستالاتىنى سياقتى، قوعام بولاشاعى دا نەگىزگى ۇستانىمىنا بايلانىستى.
گەوگرافيالىق جاعىنان ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان قازاقستان جەر كولەمى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىن الادى. قازاق ۇلتى مەن ونىڭ تاريحي اتامەكەنىن حاندار كەزىندە كورشى مەملەكەتتەر، ودان كەيىن وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى مەن كەڭەستەر وداعى، ەندى بۇگىن بۇكىل الەم مويىندادى. وسىنداي ۇلان-عايىر جەرى، تاريحى مەن مادەنيەتى باي قازاق ۇلتى كەشە عانا پايدا بولىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىر ساتتە قالىپتاسا سالعان جوق. قازاق حالقى - وسى سايىن دالانى ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن كونە تۇركىلەر مەن قازاقستان جەرىندە بۇرىن سالتانات قۇرعان ءارتۇرلى تۇرك مەملەكەتتەرىنىڭ ەنشىلەس ۇرپاعى.
قازاقتىڭ العاشقى حانى بولىپ كەرەي جاريالاندى (1458-1473 جج.). ودان كەيىن قازاق حانى بولىپ جانىبەك سايلاندى (1473-1480 جج.). سول كۇردەلى زاماندا وزبەك، ءسىبىر، نوعاي حاندىقتارىنىڭ قۇرامىنداعى ءارتۇرلى كوشپەندى رۋ-تايپالاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋدا وسى ۇلى حانداردىڭ ءرولى زور. قازاق حاندىعىن قۇرۋدا كەرەي جانە جانىبەك حاندارمەن قاتار، ەلدى بىرلىككە شاقىرىپ، جاڭا ەتنوستىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ نەگىزىن سالعان اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت سياقتى رۋحاني جەتەكشىلەر بولدى. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى - قازاق مەملەكەتىن قۇرۋشىلار.
قازاق مەملەكەتى تاريحىنداعى وزدەرىنىڭ ەرەكشە ورىندارى بار بىزگە بەلگىلى 28 حان بولدى. ولاردىڭ سوڭعىلارى - جاڭگىر مەن كەنەسارى. 1852 جىلى ومبىدان ىستىقكولگە ساپارىنداعى سەمەنوۆ-تيانشانسكي «... قازاقتار تىلدەرى ورتاق ءبىر حالىق»، - دەپ جازادى. قازاق حاندىعى داۋىرىندە قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى ايقىندالىپ، قازىرگى قازاقستانعا باسقا مونعۇلدىڭ بايانولگەي ايماعى مەن شىعىس تۇركىستان، سولتۇستىگىندە قۇلىندى دالاسىنان ورىنبوردى قوسا، ودان ارمەن ەدىلدىڭ شىعىسىنداعى سارىتاۋ مەن استراحان جەرىنە ورنالاستى. بۇل قىپشاقتار كەزىنەن قالعان كونە جىردا بىلاي سيپاتتالادى: «...تەگىندە، نوعاي، قازاق ءتۇبىمىز ءبىر، التاي، ەرتىس، ورالدا قالعان ءدۇبىر». بۇل - قازاقتىڭ كونە تۇركىدەن قالعان ب.د.د. V مىڭىنشى جىلداردان كەلە جاتقان تاريحي اتامەكەنى.
ال بۇگىنگى ەسكەرتكىش ماسەلەسىنە كەلسەك، مورالدىق تۇرعىدان ايدالادا يەسىز قالعان ۇلى حانداردىڭ ەسكەرتكىشى ەمەس، بۇل جەردىڭ يەسىز، ەلدىڭ كيەسىز، ياعني قاسيەتتەن جۇرداي قوعامنىڭ كەلبەتىن كورسەتەدى. ەندى ءبارىمىز بەلشەمىزدەن باتىپ سودان قالاي شىعۋدىڭ امالىن ىزدەستىرۋدەمىز. ويشا ءوزىمىزدى جۇباتقان بولامىز. وسى جاعدايدى بۇگىن بالالارىمىزعا، ەرتەڭ نەمەرەلەرىمىزگە قالاي تۇسىندىرەمىز؟ ءبىز اقتالىپ، ءوزىمىزدى قانشا جۇباتقانىمىزبەن، بۇل كەزىندە نكۆد-ءنىڭ شۆوندەرلەرىنە ەرىپ «باسقانىڭ حاندارى جاقسى بولعاندا، قازاقتىڭ حاندارىن جامان قىلعان» كەرى زامانداعى ءۆانداليزمنىڭ ءبىر ءتۇرى بولدى. بۇگىن وگىزگە تۋعان كۇن ەرتەڭ بۇزاۋعا تۋاتىنىن ۇمىتپاعان ءجون.
تۇركىمەندەر نيازوۆتىڭ كۇنى كەشە التىننان تۇرعىزعان ەسكەرتكىشىن بۇگىن بىرەۋلەر الىپ تاستادى دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر قالاي الۋدىڭ امالىن قاراستىرۋدا دەيدى. ءوز ۋاقىتى مەن ءوز ورنىندا تۇرعىزىلماعان ەسكەرتكىشتىڭ ءتۇبى قۇلايتىنى بەلگىلى. 1917 جىلى عۇمار قاراش: «ەرتە اتقان تاڭنان قورقام...»، - دەگەن ەدى. شىنىندا دا، ول بولاشاققا ءبىر كۇدىك پەن ۇرەي تۋعىزاتىن جاعداي.
بۇگىن ۇلى حانداردىڭ ەسكەرتكىشىن لاقتىرىپ تاستاعاندار ەرتەڭ بۇگىنگى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىن الىپ تاستاۋعا جول اشىپ، كەرى ءۇردىستى مەملەكەتتىك ساناعا ءسىڭدىرىپ وتىرعان جوق پا؟ ونداي ءۇردىس بيلىكتىڭ داستۇرىنە اينالاتىن بولسا، وندا ەلدەن بەرەكە كەتكەنى.
كىتاپتاردى ورتەپ، بۇرىنعىنىڭ بارلىعىن قيراتاتىن، ۇلتىمىزدىڭ ساناسىنا جات فاشيستەر مەن بولشەۆيكتەردەن قالعان جابايىلىق ۇردىستەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. ەگەر ولاردان الشاقتاماساق، وندا سوندايلاردىڭ ءبىر ءتۇرى بولامىز. بولامىز ەمەس، وسى بولىپ تا قالعان جوقپىز با؟
ورتا عاسىرداعى فرانتسۋزدىڭ ءبىر كورولى «تاريح مەنەن باستالادى» دەگەنىندەي، ءبىزدىڭ كەيبىر «دانىشپاندار» قازاق مەملەكەتى باستاۋىن 1991 جىلدان الادى دەگەندى قولدان جاساپ دالەلدەۋگە تىرىسۋدا. سۇيەككە تالاسقان ونداي قاندەندەردىڭ بىرەۋىنە وردەن، ەكىنشىسىنە پاتەر... كەرەك ەكەنى بەلگىلى. ار-نامىستان جۇرداي سوندايلاردىڭ بار مۇرات-ماقساتتارى وسى. وندايلارعا اكەسىن اتىپ، باتىر اتانعان پاۆليك موروزوۆىڭ ۇلگى سياقتى. بۇگىن مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان، كەشەگى ۇلى حانداردى كەرەك قىلعىسى كەلمەگەندەر، ەرتەڭ بيلىك وزگەرسە، بۇگىنگى بيلىكتى ساتىپ كەتۋدەن تايىنبايدى.
تاريح ماسەلەسىنە كەلسەك، وتكەن جىلى تمد-ءنىڭ 14 ەلىندە جۇرگىزىلگەن ساۋالنامادا قازاقستانداعى سوڭعى 20 جىلداعى تاريحي وقيعا رەتىندە 1986-نىڭ جەلتوقسانىن عانا اتاپتى. ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى، كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋى ت.ب. وقيعالاردى رەسپوندەنتتەر وزدەرى ىشىندە ارالاسىپ جۇرگەن قۇبىلىس دەپ قاراعان. شىندىعىندا ناعىز تاريح بەلگىلى وقيعادان 50 جىلدان كەيىن باستالادى. ارحيۆتەردەگى قۇپيا دوكۋمەنتتەر دە سول كەزدە اشىلادى. ول حالىقارالىق نورما. ال ءبىزدىڭ كەيبىر «تاريحشىلاردىڭ» ويدان تاريح جاساعىلارى كەلىپ جۇرگەنى اسان قايعى بابامىزدىڭ «قۇدىقتاعى كولباقا، ەل قادىرىن نە ءبىلسىن» دەگەنى بولسا كەرەك. سوندىقتان الدىمەن قازاقتىڭ تاريحى مەن بۇگىنگىسىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ - ول وپاسىز كورسوقىردىڭ تىرلىگى. وسىنداي ءۇردىستى قوعامدا ءۇنسىز قابىلداۋ - ول بولاشاقتا ەلدىڭ بۇگىنگى تاريحى استانانىڭ قوقىسىندا قالۋىنا جول اشۋ بولادى. ەلدىڭ تاريحى مەن مەملەكەتتىك تۇلعالارعا ىستەلىپ جاتقان وسىنداي كەرەعار تىرلىكتەرگە تويتارىس بەرمەي، ۇندەمەي قالۋدان اسقان قىلمىس بولمايدى. تاريحتاعى قىلمىستىڭ بارلىعى وسىنداي ۇندەمەستەردىڭ قاتىسۋىمەن بولادى. سوندىقتان، ولار دا قىلمىسقا قاتىسۋشى قىلمىسكەرلەر.
بىزدە بولماعان ءىستى باستالماي جاتىپ بىتىرگەندەي قىلىپ ماقتانۋ، ورتا ازياداعى ليدەرمىز دەپ اعايىندارمەن ارازداتاتىن ارزانقول داراقىلىق، بولمايتىن ىستەرگە بەرىلەتىن تاپسىرمالار... كوپتەپ كەزدەسەدى. ارينە وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەردى دە جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى. پرەزيدەنت ساياساتىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇلكەن بەدەلگە يە بولىپ، قازاقستاننىڭ تۇركسوي-داعى توراعالىعى مەن تۇركى حالقىن بىرىكتىرۋدە ۇلكەن ىستەردى باستاۋى، بولاشاقتا ەقىۇ-عا، يسلام كونفەرەنتسياسىنا، شىۇ-نا ت.ب. بەدەلدى ۇيىمدارعا توراعالىق ەتۋى - ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ جەتىستىگى. بىراق تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەكونوميكادا جەتكەن تابىستار نەگىزىنەن شەتەلدىك كومپانيالارعا بەرىلگەن شيكىزاتتان تۇسكەن پايدادان تۇرادى. وسى ۋاقىتتا حالىقارالىق باسەكەگە ساي وتاندىق جاڭا تەحنولوگيانىڭ نەگىزىندە ءبىر دە ءبىر تاۋار شىعارىلعان جوق. وتكەن جىلعى ەكسپورتتىڭ 100%-ى - شيكىزات. تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ 50-70% شەتتەن كەلەدى. جاڭا ءوندىرىستى دامىتۋعا بيۋدجەتتەن بولىنگەن نەسيەنىڭ 4-5% عانا ءوز ماقساتىنا جۇمسالادى. كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ دەڭگەيى ءجىو-ءنىڭ 35-40%-ىن قۇرايدى. سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ دەڭگەيىنەن جانە شەتتەن نەسيە الۋدان الەمدە الدىڭعى قاتارلاردىڭ بىرىندەمىز. داعدارىس كەزىندە الىنعان سوڭعى 10 ملرد دوللار نەسيە ەكونوميكاعا كەرى اسەر ەتىپ، ەل قاۋىپسىزدىگىنە نۇسقان كەلتىرىپ جۇرمەسىن. «قۇنىققاننان اشىققان جاقسى» دەمەكشى، تۇبىندە بىزدەن گورى كورشى قىرعىز بەن وزبەكتىڭ جاعدايلارى الدەقايدا جاقسى بولۋى مۇمكىن. ولاردىڭ جاعدايلارى جاقسارسا، ءبىز قۋانامىز. ولار ءبىز سياقتى ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم ەمەس، ۋايىم-قايعىسىز كۇندەرىن كەشىپ جاتىر. ولار بىزگە باسەكەلەس ەمەس، «مازارى دا، بازارى دا ءبىر» اعايىن.
مەملەكەتتىڭ قارىزى تۋرالى توماس دجەففەرسوننىڭ: «مەملەكەتتىڭ قارىزى ءتۇپتىڭ تۇبىندە
گوسۋدارستۆەننىي دولگ نەيزبەجنو ۆەدەت ك رازورەنيۋ، ۋگنەتەنيۋ، نيششەتە ي زاگنيۆانيۋ»، - دەگەنىن ءبىر ءسات ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. ماگاتە-ءنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 2013 جىلدان باستاپ الەمدە ەنەرگەتيكالىق داعدارىس باستالادى ەكەن. قازاق «جۇت جەتى اعايىندى» دەيدى. قارىزبەن كۇن كورەتىن ەكونوميكا ەلدى دامىتۋعا ەمەس، قارىزدى قايتارۋعا قىزمەت ەتەدى. مىسالى، وتكەن جىلعى ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ شەتەلدىك قارجى ينستيتۋتتارىنا 15,0 ملرد دوللار قارىزىن قايتارۋعا ۇلتتىق قوردان جۇمسالعان قارجى سونىڭ دالەلى. قالاي بولعاندا دا داعدارىستان قارىزدانباي ءوز كۇشىمىزبەن شىعىپ، ەكونوميكانى قارىزسىز دامىتقاندا عانا، تاۋەلسىزدىك باياندى بولماق.
جالپى، بۇل جەرگە كاپىر مەن ءشۇرشىتتىڭ كوز الارتۋى توقتاماي، ەل مۇددەسى ساقتالىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋى ەكىتالاي. سوندىقتان اينالاعا جالتاقتاپ كولدەنەڭ كوك اتتىعا جەم بولماي، الدىمەن وزىمىزگە سەنىپ انا ءتىل مەن اتا ءداستۇردى جالعاستىرۋ ارقىلى قوعامدى دامىتقاندا عانا وركەنيەت جولىنا تۇسەمىز.
سوڭعى كەزدە قوعامدا ادىلەتتىلىكتى قابىلداي المايتىن جاعدايعا جەتىپ، قاراڭعى بولمەدەن قارا مىسىق ىزدەيتىن «دومالاق ارىز» جازۋشى «جارماق باستى» جالاقورلار مەن سولاردى قولدايتىن شەنەۋنىكتەر كوبەيىپ، ەندى زيالىلارى - زياندى، ۇستازداردى - بەيشارا، وپپوزيتسياسى - حالىق جاۋى، سوپىلار - سورلىعا ... اينالىپ، زار زامان كەزىندەگى ابۋباكىر ايتقان:
«زامانىم تۇگىل، ەل ازدى،
ەل ىشىندە ەر ازدى...
بۇرىنعىنىڭ ءبىرى جوق،
جاقسىلاردىڭ كۇنى جوق...
اتانىڭ سالعان اق جولى،
توقتاپ قالدى كىدىرىپ...
قارتتاردان كەتتى اۋىرلىق،
سوپىدان كەتتى سابىرلىق.
تومەن باستى زاماندى،
ءبىز زامانعا ناعىلدىق؟! -
دەگەن جاعدايعا جەتكەن جوقپىز با؟ سوندا ءبىز قايدا بارامىز؟
مۇمكىن بۇل دۇرىس پىكىر بولماس. ەگەر ءبىز قاتەلەسسەك قۋانار ەدىك. ءبىز ونداي توزاقتان ەندى عانا شىعىپ جاتقان جوقپىز با؟ ونى نەگە سونشا ساعىنامىز؟ ول تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق، ازاتتىق، ەركىندىكتەردەن گورى وتارلىق كەزدە داعدىلانعان قۇلدىق پسيحولوگياعا جاقىن ەمەس پە؟
بيلىكتى قۋىرشاق، زاڭداردى جەل قايدا تۇرسا، سونىڭ ىعىمەن كەتە باراتىن قاڭباققا اينالدىرۋ سوڭعى كەزدە «سانگە»، ءتىپتى الامان بايگەگە اينالىپ بارادى. ول ەل تاعدىرىن جەزوكشەلەردىڭ تاعدىرىنان ايىرا المايتىنداردىڭ تىرلىگى بولسا كەرەك. ال وعان ەلدىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ەلدە تۇراقتىلىق، بيلىكتە پاراسات، اقساقالداردا سالماقتىلىق، زاڭداردا ادىلەتتىك بولماعان جەر جىن-شايتاننىڭ ويناعىنا اينالادى. كەيدە وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى كورگەندە، ءى پەتر «جەڭىلتەك دالا» دەپ دۇرىس ايتقان با دەپ ويلايسىڭ. جەڭىلتەكتىڭ زاردابىن وسى دالا تالاي تارتقان جوق پا؟ ەندى، بولماي جاتىپ تەك كەڭ دالاعا عانا ەمەس، ۇزاق ۋاقىتقا دا سىيمايتىن جاعدايعا جەتتىك پە؟
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قابىلدانعانىنا 20 جىل بولدى. ول كونستيتۋتسيا مەن بىرنەشە زاڭدا بەكىتىلگەنىمەن، ەندى «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ءۇش باستى ايداھاردى ستراتەگياعا ەنگىزدى. بىرەۋلەر قازاق حالقىنىڭ ورنىنا چەرچيللدىڭ بابۋيندەرىنىڭ وزدەرى وزگەرتۋگە بارا الماعان «قازاقستاندىق حالىق» دەگەندى قوعام ساناسىنا سىڭدىرۋگە تىرىسۋدا. ودان كەيىن تولقۇجاتقا ۇلتتى جازباۋ كەرەك دەپ ەلدى ءبىر دۇرلىكتىردى. وسىنداي، عىلىمي تۇرعىدان نەگىزسىز، مورالدىق تۇرعىدان ارسىز، ەلدىك تۇرعىدان ءبىر قايناۋى ىشىندەگى قويىرتپاق، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ساۋاتسىز قالايماقاندى قانداي كاللا ويلاپ تابادى دەپ تاڭ قالاسىڭ. ا.ەينشتەيننىڭ «ناداندىققا داۋا جوق» دەگەنى وسى بولار. داۋا جوق بولعاندىقتان دا، قوعام ابايدىڭ «ناداندارعا دەس بەرمە» دەگەن وسيەتىمەن قارۋلانعاندا عانا تۇزەلەر.
ۇلى حانداردىڭ ەسكەرتكىشىنە بايلانىستى وقيعا ۇلت ساناسىن وياتۋدا 86-نىڭ جەلتوقسانىنان كەيىنگى قوعامدى بىرىكتىرەتىن ءىرى سىلكىنىس بولدى. بيلىك پەن جاستاردىڭ، بيلىك پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى ۋاقىتشا تۇسىنىسپەستىكتى ءبىز قوعامدى بىرىكتىرۋگە پايدالانۋىمىز كەرەك. سەبەبى كەرەي مەن جانىبەك حاندار ءومىر بويى قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، قازاق حالقىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كۇرەسىپ ءوتتى. ولاردىڭ يگى ىستەرىن جالعاستىرۋ - بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ مىندەتى.
تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋى ۇلتتى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرۋ ارقىلى وسى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن سالىپ، جەردى ۇلعايتىپ جانە كەرەك كەزىندە ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇرەسكەن ۇلى حاندار مەن باتىرلاردى قۇرمەتتەۋدەن باستالادى. ەلدىڭ تاريحى مەن اتا داستۇرىنە ء(تىل، ءدىن، ءدىل...) بەرىكتىك - مەملەكەتتىڭ ماڭگى جاساۋىنىڭ كەپىلى.
مەملەكەت تەڭىزدە قالباڭداعان قايىق نەمەسە اققۋ، شايان، شورتان سۇيرەگەن اربا ەمەس. قازاق مەملەكەتى دەگەن - التى الاشتىڭ باسىن قوسىپ ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستى ساقتاي بىلگەن ءتورت قۇبىلاسى تەڭ قوعام.
ۇلت پەن مەملەكەت ونداعان-جۇزدەگەن قابات كىرپىشتەن قالانعان عيمارات سياقتى. كىرپىشتىڭ ءار قاباتى - ول ءبىر ۇرپاق. ولاردىڭ ءاربىر قاباتىنىڭ عيمارات تۇرعىزۋداعى ۇلەسى بىردەي. بۇل مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى - ءتۇبى ءبىر تۇركىدە جاتىر. ەگەر مەملەكەتتىڭ ىرگەسى مەن قابىرعاسى بەرىك بولسا، وندا عيمارات ماڭگى تۇرادى. سول سياقتى حاندار مەن قازىرگى بيلىك اراسىنا ىرىتكى سالىپ، كەيبىرەۋلەردىڭ تاريحتى قولدان جاساۋعا تىرىسۋى - وسى عيماراتتى قۇلاتۋعا تالپىنعانداردىڭ ارەكەتى. مەن ءوزىم قانداستارىمىزدىڭ قاي-قايسىسىن دا ەل ىشىندە ىرىتكى سالادى دەپ ايتۋعا قيمايمىن. قازاقتىڭ جالپى بارلىق ۋاقىتتاعى حاندارى (كەشەگى، بۇگىنگى، ەرتەڭگى) جاقسى بولعاندا، قوعام وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلادى.
قازاق - ول تۇركىنىڭ ۇرپاعى. تۇركىلىك - قازاقتىڭ جانى، ال يسلام ونىڭ يمانى. تۇركىستان - تۇركى ەلى ("تۇركى" ءسوزى - ول كونە تۇركىلەر مەن بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ انىقتاماسى. "تۇرك" - ول كوك تۇركتەردى نەمەسە تۇرك قاعاناتىنىڭ انىقتاماسى (م.جولداسبەكوۆ ت.ب.), ال "تۇرىك" - ول وسمان مەملەكەتىندەگى تۇرىكتەردىڭ اتى). ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قازاقتىڭ زيالىلارىن قۇرتىپ، رۋحىن تاپتاۋ ماقساتىندا «پانتيۋركيزم»، «پانيسلاميزم» دەگەندەر پايدالانۋى سوندىقتان. سوڭعى كەزدە بىرەۋلەر ءبىز اريلەردىڭ (ياعني پارسىلاردىڭ) ۇرپاعىمىز دەگەندى جازىپ ءجۇر. جالپى، كىمنىڭ قايدان شىققانىندا شارۋامىز جوق. ال ولار كونە تۇركىلەردەن باستالاتىن بىزگە بەلگىلى جەتى مىڭ جىلدان استام تاريحىمىزدى بۇرمالاماسا ەكەن. قىتايدىڭ ب.د.د. 2614 جىلى قۇرىلعان العاشقى مەملەكەتى مەن وركەنيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان حۋاندي باستاعان كونە تۇركىلەر ەكەنىن فرانتسۋزدىڭ ۇلى عالىمى تەر دە-شاردان، جاپون، فين عالىمدارى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن دالەلدەسە، ءۇندىستاننىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىندا تۇركىلەردىڭ شەشۋشى ءرول اتقارعانىن دج.نەرۋ مويىندادى (قاراڭىز: اكىم ج. تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى. الماتى، 2007. www.massagan.com). سونىمەن قاتار تۇركىلەر رەسەي، بولگاريا، ەگيپەت، ۋكراينا ت.ب. مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىندا بەلگىلى ءرول اتقاردى. تۇركىلەر، ونىڭ ىشىندە قازاقتار تەگىنە بەرىك ۇلتتار قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان دا ولار تەك جەتى اتاسىن ءبىلىپ قانا قويماي، كونە داۋىردەن كەلە جاتقان رۋلارىن دا جاقسى بىلەدى. سوندا كەڭ دۇنيەنى تارىلتىپ، باي تاريحتى كىشىرەيتكەندەگى ماقسات قانداي؟
ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ەل بولامىز دەسەك، وسىنداي جالعان عالىمسىماقتاردىڭ «ەڭبەكتەرىن» عىلىمي سارالاپ باعاسىن بەرەتىن جانە تاريحىمىزدى جۇيەلەيتىن عىلىمي ورتالىق قاجەت.
تاريحي تۇرعىدان قاراساق تاۋەلسىز قازاقستان - مەملەكەت رەتىندە الدىمەن ۇلى تۇرك قاعاناتىنىڭ، ودان كەيىن كەشەگى قازاق حاندىعى مەن قازاق كسر-ءنىڭ ءىزباسارى. ەۋروپالىقتار جوقتان بار جاساي الماي جۇرگەندە، ءبىزدىڭ باي تاريحىمىزدى جوق قىلۋعا تالپىنۋىمىز - تۇسىنىكسىز اپەندىلىك.
تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قادىرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريحى بىزدەن الدەقايدا كونە، سانى قازاقتان بىرنەشە ەسە كوپ كۇرت جانە ۇيعىر اعايىنداردىڭ تاعدىرىنا ۇڭىلەيىك. ول كەزىندە ەلدى بىرىكتىرىپ، ۇلتتى ۇيىتىپ، ۇلان-عايىر جەردى اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ، ىرگەلى مەملەكەت قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك سياقتى ۇلى حاندارى مەن باتىرلارى بولماعان حالىقتىڭ تاعدىرى. وركەنيەتتى ەلدەردە مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعالارعا ەل استاناسىنىڭ اتتارىن بەرىپ جاتادى. مىسالى، دج.ۆاشينگتون اتىنداعى اقش استاناسى ۆاشينگتون قالاسى. سوندىقتان ءبىز دە تاۋەلسىز ەل، ىرگەلى مەملەكەت بولامىز دەسەك، دوسقا كۇلكى دۇشپانعا تابا بولاتىن تىرلىكتەن ويىمىزدى دا، بويىمىزدى دا اۋلاق ۇستاپ قولدان كەلگەنشە وسى ەلدىڭ قالىپتاسىپ كەتۋى ءۇشىن ءبىر جاعادان باس... شىعارىپ ەڭبەكتەنۋ قاجەت.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قىسقا ۋاقىت ىشىندەگى جەتىستىگىن حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن مويىنداعىسى كەلمەيتىن ەلدەردىڭ وزدەرى مويىنداپ وتىر. ەگەر مەملەكەت عۇمىرىن 24 ساعاتقا تەڭەيتىن بولساق، وندا تاۋەلسىز ەلدىڭ وتكەن 18 جىلى - سول تاۋلىكتەگى ۋاقىتتىڭ 18 سەكۋندىنا تەڭ. الداعى ۇزاق جولدا اتقارىلاتىن ۇلكەن مىندەت كۇتىپ تۇر. بۇل - بولماي جاتىپ ماسايرايتىن ەمەس، بولاشاق ءۇشىن كۇرەسەتىن كەز. دوسپامبەت جىراۋدىڭ «بەتەگەلى سارىارقانىڭ بويىندا، سوعىسىپ ولگەندە ارمان جوق» دەگەندەي، بۇل قاسيەتتى جولدا بار كۇش-جىگەر، قايرات، ءومىر سارپ ەتىلسە، ارمان بار ما؟ ماحامبەتتەر سياقتى:
...تەبىنگىنى تەرگە ءشىرىتىپ،
تەرلىگىن مايداي ەرىتىپ،
... ات ۇستىندە كۇن كورىپ،
اشارشىلىق ءشول كورىپ،
... نايزاسىنان قان تامىپ،
... قاندى كوبىك تۇكىرىپ،
... جولبارىسشا جورىتىپ،
... بورىدەيىن جول جاتىپ،
جاۋىرىنىنا مۇز قاتىپ...
بىرنەشە ۇرپاق كۇرەسكەندە عانا، بۇل ەلدىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى. سەبەبى قازىرگى جانە الداعى ۇرپاقتاردىڭ الدىندا ەڭسەلى ەل بولىپ، ماۋەلى مەملەكەت قۇرۋدا ءۇش عاسىر بويى تۇرالاپ قالعان كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ مىندەتى تۇر.
ءاربىر زامان ۇرپاقتى، ۇلتتى، مەملەكەتتى، جالپى ادامزاتتى بەلگىلى كەزەڭدە سىناپ، ەلەكتەن وتكىزىپ وتىرادى. وسى ۇلى كۇرەستە جەڭىپ، ۋاقىت سىنىنان ابىرويمەن وتكەندەر عانا ماڭگى جاسايدى. بۇل - ماڭگىلىك ءومىر زاڭى.
باسى باردى ءيدىرىپ، تىزەسى باردى بۇكتىرىپ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بيلەپ، «ماڭگى تۇرىك ەلى» ءۇشىن كۇرەسكەن بابالارىمىز زامانىنىڭ سونداي الىپتارى بولدى.
حالقىمىز «بيىك تاۋعا الىستان قارا» دەيدى. تاۋەلسىز ەلدى الاسارعان توبە قىلىپ اياقاستى ەتۋگە تىرىسپاي، ونىڭ يگىلىكتى ىستەرى مەن سولاردى اتقارعان بيىك تاۋداي تۇلعالارعا الىستان قاراپ، بەلگىلى ۋاقىتتان كەيىن ءوز كەزىندە حالىقتىڭ بەرگەن تاريحي باعاسى دۇرىس بولادى. سەبەبى اقيقاتقا جاقىنى - ۋاقىتىندا ءوز ورنىمەن بەرىلگەن باعا.
قازىرگى قازاقستان - تۇركتىڭ قاراشاڭىراعى. باتىس تۇرك قاعاناتىنىڭ استاناسى قاراتاۋدا بولعانى بەلگىلى. وسىدان XV عاسىر بۇرىن تۇرك قاعاناتىن قۇراعان تايپالاردىڭ بارلىعىنا جۋىق قازىرگى قازاق رۋلارىندا كەزدەسەدى. قازاقستان - تۋىستاس تۇركى رەسپۋبليكالارىمەن بىرگە ۇلى تۇرك قاعاناتى كەزىنەن كەلە جاتقان «ماڭگى تۇركى ەلى» يدەياسىن ىسكە اسىراتىن مەملەكەت. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مۇرات-ماقساتى مەن مەملەكەتتىك يدەياسى دا - وسى. تۇركى تۋىنىڭ استىندا بىرىككەندە عانا قازاقستان ماڭگى جاسايتىن ەل بولادى. وسىعان ەڭبەك ەتۋ - بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ مىندەتى.
جانۇزاق اكىم،
ەۋروپا عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى
"اباي-اقپارات"
