سوعىس... وسى ءبىر ءسوز قاي زامان، قاي كەزەڭدە بولسىن، جالپى بۇقارانى بىلاي قويىپ، اناۋ-مىناۋ جوپشەندى كىسىنىڭ ءوزىن سەلك ەتكىزىپ، ۇرەيىن الارى داۋسىز. سانالى عۇمىر كەشۋدى باستاعان كەزىنەن بەرگى ۋاقىت ىشىندە ادامزات بالاسىنىڭ باسىنان قانشاما قانتوگىستى شايقاستار وتكەنىن سانامالاپ شىعۋ دا وڭاي،.. جوق، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس.

ال ءوزىمىزدىڭ «فاشيستەر مەن قىزىلدار» دەپ اتاپ العان ويىندى بالا كۇنىمىزدە تالاي مارتە ويناعانىمىز دا راس. بالا قيالدىڭ رەجيسسۋراسىنان تۋعان ستسەناريدىڭ نەمەن اياقتالارىن دا ەشكىم بولجاپ بولمايتىن. سول سياقتى ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان سوعىس باستالعان جىلى تۋعان ءسابي بۇل كۇندە اتا ساقالى اۋزىنا تۇسكەن اقساقال جاسىندا. 1941-45 جىلدار ارالىعىنداعى ۇلى وتان نەمەسە دالىرەك ايتقاندا، 1939-دان باستالعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردىڭ ارداگەرلەرى - اكەلەرىمىز، اتالارىمىز سول قان مايدانداردىڭ كوسەمدەرى گيتلەر مەن ستالين ەسىمدەرى اتالعاندا العاشقىسىنان شوشقاداي جيرەنسە، سوڭعىسىن اۋليە تۇتا اسپانعا اسقاقتاتاتىن. ءفاشيزمدى جەڭگەنىمىزدى (بۇرىنعى كسرو-نىڭ بۇكىل حالىقتارى) كەرەمەت ابىروي ساناپ كەلگەنىمىز، كەلە جاتقانىمىز دا وتىرىك ەمەس. قازىرگى تاڭدا ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بولىپ قالعان كوزى ءتىرى قارتتارىمىزدىڭ ايبىنىنان سەسكەنگەندىگىمىز بە، الدە كۇمىستەي جارقىراعان اپپاق ساقالدارىن سىيلاعاندىعىمىز با ء(بىزدىڭ قازاقستانداعى), ايتەۋىر، سول ۇلى جەڭىس كۇنىن ەرەكشە قۇرمەتپەن اتاپ وتەتىنىمىز تاعى دا اقيقات.

سوعىس... وسى ءبىر ءسوز قاي زامان، قاي كەزەڭدە بولسىن، جالپى بۇقارانى بىلاي قويىپ، اناۋ-مىناۋ جوپشەندى كىسىنىڭ ءوزىن سەلك ەتكىزىپ، ۇرەيىن الارى داۋسىز. سانالى عۇمىر كەشۋدى باستاعان كەزىنەن بەرگى ۋاقىت ىشىندە ادامزات بالاسىنىڭ باسىنان قانشاما قانتوگىستى شايقاستار وتكەنىن سانامالاپ شىعۋ دا وڭاي،.. جوق، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس.

ال ءوزىمىزدىڭ «فاشيستەر مەن قىزىلدار» دەپ اتاپ العان ويىندى بالا كۇنىمىزدە تالاي مارتە ويناعانىمىز دا راس. بالا قيالدىڭ رەجيسسۋراسىنان تۋعان ستسەناريدىڭ نەمەن اياقتالارىن دا ەشكىم بولجاپ بولمايتىن. سول سياقتى ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان سوعىس باستالعان جىلى تۋعان ءسابي بۇل كۇندە اتا ساقالى اۋزىنا تۇسكەن اقساقال جاسىندا. 1941-45 جىلدار ارالىعىنداعى ۇلى وتان نەمەسە دالىرەك ايتقاندا، 1939-دان باستالعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردىڭ ارداگەرلەرى - اكەلەرىمىز، اتالارىمىز سول قان مايدانداردىڭ كوسەمدەرى گيتلەر مەن ستالين ەسىمدەرى اتالعاندا العاشقىسىنان شوشقاداي جيرەنسە، سوڭعىسىن اۋليە تۇتا اسپانعا اسقاقتاتاتىن. ءفاشيزمدى جەڭگەنىمىزدى (بۇرىنعى كسرو-نىڭ بۇكىل حالىقتارى) كەرەمەت ابىروي ساناپ كەلگەنىمىز، كەلە جاتقانىمىز دا وتىرىك ەمەس. قازىرگى تاڭدا ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بولىپ قالعان كوزى ءتىرى قارتتارىمىزدىڭ ايبىنىنان سەسكەنگەندىگىمىز بە، الدە كۇمىستەي جارقىراعان اپپاق ساقالدارىن سىيلاعاندىعىمىز با ء(بىزدىڭ قازاقستانداعى), ايتەۋىر، سول ۇلى جەڭىس كۇنىن ەرەكشە قۇرمەتپەن اتاپ وتەتىنىمىز تاعى دا اقيقات.

ءبىز وسىلاي كىرشىكسىز رومانتيكالىق ويلارمەن، وتكەنگە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراپ جۇرگەنىمىزدە، تاريح اقساقال بىرتىندەپ ءوز تۇزەتۋلەرىن جىلناماسىنىڭ بەتتەرىنە ەنگىزىپ تە جاتىر. سول الاپات سوعىستىڭ باستالۋىنا كىم مۇددەلى بولدى، كىم قۇنىكەر، كىم ايىپكەر دەگەن دە ساۋالداردىڭ جاۋاپتارى تابىلىپ جاتقان سىڭايى بار ما، قالاي؟ ارينە، قاي كەزدە دە تاريحي قۇندىلىقتارىمىز بەن جادىگەرلەرىمىزگە قۇرمەتپەن قاراپ ۇيرەنگەن بىزدەر ءۇشىن بۇدان كەلىپ-كەتەر پايدا-زيان شامالى بولار؟ اق ساقالدى مايدانگەرلەرىمىزدىڭ دە ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارماق نيەتتە ەمەسپىز! نەگە دەسەڭىز، مەيلى الدەبىرەۋ تۇرتكى بولسىن، مەيلى باستايىق دەپ ءوزارا اۋىز جالاسقان دا بولسىن-اق، الايدا «وتاندى قورعاۋ» اتتى قاسيەتتى دە ۇلى ۇعىمنىڭ جەتەلەۋىمەن اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ قان توگىپ، جان بەرىپ، سىرباي اعامىزشا ايتقاندا «قانشا ءۇيدىڭ ادامىن ۇرلاپ، قانشا ءۇيدىڭ وتىن وشىرگەن، قانشا اناعا ۇلدارىن مايداننان قايتقان سولداتتاردان سۇراتقان» سۇراپىل سوعىستىڭ قاسىرەتىن ءبىر عانا ەقىۇ-نىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى قابىلداعان «بولشەكتەلگەن ەۆروپانى بۇتىندەۋ» اتتى قارارىنا بولا سىزىپ تاستاۋ ەش مۇمكىن ەمەس جانە سىزىپ تاستاۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جۇرمەيتىن نارسە دەپ كەسىپ ايتقانىمىز ءجون بولار. سەبەبى - ستالين زامانى دەلىنگەنىمەن، ات قويىلىپ، ايدار تاعىلىپ وتىرعان كەزەڭدە جالعىز «بۇرگە مۇرتتى» گيتلەر مەن «تەمىر كيتەلدى» ستالين عانا ءومىر سۇرگەن جوق قوي. اتالعان ۇيىم الگى اتالعان قارارىندا كورسەتىلگەن ماسەلەلەر بويىنشا رەسەي وكىمەتىنە ستالين ءداۋىرى مەن ۇلتشىلدىق كەزەڭىندە جازىلعان تاريحقا قايتا قاراۋ كەرەكتىگىن تالاپ ەتتى.

دۇرىس-اق، ەقىۇ-نىڭ وسى جىلعى شىلدەنىڭ 2-كۇنى قابىلدانعان رەزوليۋتسياسىنا تەك وسى جەرىنەن كەلىسۋگە بولادى. الايدا ونداعى «قاسقاباستى ويشىل-سىماقتار» ماسەلەنىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قىرىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. تاعى ايتامىز، دۇرىس، سوعىسقا كىم مۇددەلى بولدى، نە ماقساتپەن وسىناۋ الاپات سۇراپىلدى ويلاپ تاپتى، كىم جەڭگىسى كەلدى - مىنە، سولاردى انىقتاپ، سولاردى تاريح جىلناماسىنان سىزىپ تاستاۋ جونىندە قاۋلى شىعارىپ، قارار قابىلداسىن. الايدا ميلليونداردىڭ جانىن جارالاپ، ميلليونداردىڭ قاسىرەتكە بوگۋىنە تۇتاستاي ءبىر حالىقتى - ول ورىس بولا ما، نەمىس بولا ما - ايىپتاۋ، ءبۇتىن ءبىر حالىق، ءبىر ەمەس-اۋ قانشاما ۇلتتاردىڭ تاريحتارىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ قالدىرىلعان جايتتاردى قارىنداشتى ءبىر تارتۋ ارقىلى وشىرە سالۋ تىم ارتىق، اسقان ورەسىزدىك ەكەنىن قاداپ ايتساق، ارتىقتىق ەتپەسى حاق. بالەنى وزدەرى باستاپ الىپ، ءىس بىتكەن سوڭ توڭىرەگىنەن كىنالىنى ىزدەي باستايتىن ەۋروپالىقتاردىڭ، جالپى باتىستىقتاردىڭ «كاتاليزاتورلىق» ارەكەتتەرىنە قالايشا كۇيىنبەيسىڭ؟ وسى جەردە ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك - ءبىزدىڭ قولىمىزداعى مالىمەتتەرگە سەنسەك: 1939 بەن 1945 جىلدار ارالىعىندا 61 مەملەكەتتىڭ 37 ۇلتىنىڭ 17 مەن 20 جاس ارالىعىنداعى 110 ميلليون جاس مۋنديرلەر مەن شينەلدەرگە ورانسا، سولاردىڭ 27 ميلليونى اتا-انا قۇشاعىنا قايتىپ ورالماعان. ال سول 61 مەملەكەتتىڭ 37-ءسى سوعىسقا تىكەلەي قاتىسقان. باسقا قۇرباندار تۋرالى ايتپاي-اق قويساق پا ەكەن؟

ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ تابان تىرەپ، شاشتارىن ءۇرپيتىپ وتىرعان ماسەلە - مولوتوۆ-ريببەنتروپ كەلىسىم-شارتى. بىراق بۇل ۇيىم جانە وعان وسىنداي وي سالىپ وتىرعاندار «مارشالل جوسپارىن» الدە قاساقانا، الدە تاريحي ساۋاتسىزدىقپەن نازاردان تىس قالدىرىپ وتىر. نەگە؟ باستاماشىنىڭ، ياعني پەردە سىرتىندا تۇرعاننىڭ اقش ەكەنى كوزى قاراقتى جانعا ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سەبەپ - بۇل ەشقانداي دا كورىپكەلدىك ەمەس - ۇلى قازان توڭكەرىسى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك، سودان كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار - بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ تۇپكى ماقساتى - الەمدىك يمپەريا قۇرۋ، ءسويتىپ، دۇنيەجۇزىنە ءامىرىن جۇرگىزۋ بولاتىن. الايدا مۇنداي مۇمكىندىك ءۇشىنشى رەيحقا دا، كوممۋنيستىك پارتياعا دا تيە قويمادى. ۇرىس تاكتيكاسىنا ساياسات ارالاسقانىنا وي جۇگىرتسەڭىز - ءبارى دە تۇسىنىكتى بولا قالادى. قالاي دەيسىز عوي، ءۇشىنشى رەيح پەن كەڭەستەر وداعى ءوزارا قىرىلىسىپ، قاندى بەلۋاردان كەشىپ جاتقاندا انگلوساكسوندار، دالىرەك ايتساق، قۇراما شتاتتىڭ باسشىلىعى الاقانىن ىسقىلاپ، «قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى» دەپ وتىردى. ناتيجەسىندە دەگەنىنە كوپ قينالماي-اق جەتتى. اۋەلى 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گەرمانيانى تىراپاي اسىردى. كسرو-نىڭ ء(بىزدىڭ اتا-اكەلەرىمىزدىڭ كۇشىمەن، قانىمەن). اقىر سوڭىندا ىشتەن شىرىگەن كەڭەستەر وداعى وزدىگىنەن وپىرىلىپ ءتۇستى. ءبىر تاڭ قالارلىعى - ورىستىڭ بەلگىلى عالىمى ۆلاديمير يۆانوۆيچ ۆەرنادسكيدىڭ وسى سوعىستىڭ ناتيجەسى جونىندەگى ساياسي «كورىپكەلدىگى». ول «1939-1945 جىلدارداعى سوعىس اقش-تىڭ جەڭىسىمەن، ياعني اقش ۇسىنعان دامۋ جولىنىڭ سالتانات قۇرۋىمەن اياقتالادى» دەگەن ەكەن. سويتە كەلىپ، 1945 جىلى الەم بۇدان ءارى قاراي ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەرەجەسىن تاڭداپ الدى. اتالعان ەرەجەنىڭ نەگىزىنە الىنعان جايتتاردى ءتىزىپ وتسەك، ولار:

1. پوتسدامدىق ساياسي جۇيە. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جەڭىمپازدارى بەلگىلەگەن شەكارالار. بۇۇ تۇرىندەگى فيكتسيالار.

2. الەمدەگى دوللاردىڭ ۇستەمدىگى.

3. اۋماقتىق جاعىنان شەكتەۋلى كوممۋنيستىك يمپەريا.

1945 پەن 1991 جىل ارالىعىندا بۇل جۇيە كوپشىلىككككە تۇراقسىز بولىپ كورىندى. ەندى، ءسال-پالدەن كەيىن - ءۇشىنشى، يادرولىق سوعىس ءورتى لاپ ەتە قالاتىنداي بولىپ كورىندى. بىراق ولاي بولماي شىقتى. جۇيەنىڭ تۇعىرى بەرىك ەكەن. ول جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى مىزعىعان جوق.

اڭگىمە مۇنىمەن ءبىتتى دەۋگە بولمايدى...

بەيبىت تولەگەنۇلى