- تۇرسىن اعا، بۇگىنگى اڭگىمەنى تەك الاش ارىستارىنا ارنالعان «ۇرانىم - الاش» اتتى ءۇش تومدىق زەرتتەۋلەردەن تۇراتىن كىتابىڭىزعا ارناساق. ويتكەنى ءيىسى قازاق ءۇشىن «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ورنى ەرەك. سەبەبى «تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرساق، وزگە جۇرتپەن تەرەزەمىزدى تەڭ ەتسەك، جەرىمىزگە يە بولساق» دەپ سول ءۇشىن كۇرەسىپ، سول جولدا جانىن قۇربان ەتكەن ءبىرتۋار اياۋلى ۇلدار قازاق دەگەن حالىقتىڭ ماڭگىلىك جادىندا. شىنىن ايتساق، وسى ۋقىتقا دەيىن، ەشقانداي زەرتتەۋشى، تاريحشى ءتىسى باتىپ بارا الماعان، دۇرىسى قورقاقتاپ، اينالىپ وتكەن نە بولماسا مۇنداي قۇپيا قۇجاتتارعا قولى جەتپەگەن تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟

- تۇرسىن اعا، بۇگىنگى اڭگىمەنى تەك الاش ارىستارىنا ارنالعان «ۇرانىم - الاش» اتتى ءۇش تومدىق زەرتتەۋلەردەن تۇراتىن كىتابىڭىزعا ارناساق. ويتكەنى ءيىسى قازاق ءۇشىن «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ورنى ەرەك. سەبەبى «تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرساق، وزگە جۇرتپەن تەرەزەمىزدى تەڭ ەتسەك، جەرىمىزگە يە بولساق» دەپ سول ءۇشىن كۇرەسىپ، سول جولدا جانىن قۇربان ەتكەن ءبىرتۋار اياۋلى ۇلدار قازاق دەگەن حالىقتىڭ ماڭگىلىك جادىندا. شىنىن ايتساق، وسى ۋقىتقا دەيىن، ەشقانداي زەرتتەۋشى، تاريحشى ءتىسى باتىپ بارا الماعان، دۇرىسى قورقاقتاپ، اينالىپ وتكەن نە بولماسا مۇنداي قۇپيا قۇجاتتارعا قولى جەتپەگەن تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟
- تەرگەۋ ىسىمەن تانىسۋ، بارلىق ەلەۋلى وقيعالار سياقتى كەزدەيسوق ءارى تابيعي تۇردە باستالدى. «تابيعي بولۋىنىڭ» سەبەبى، الاش يدەياسى بالا جاسىمنان ماعان تانىس، ءتىپتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنداعى» ءازىمحان بەينەسى مەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندەگى» الاشوردا قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەكتەر مەن ۇلت كوسەمدەرىنىڭ جاعىمسىز بەينەسىن سالىستىرا ادەبي كەش وتكىزىپ، مەكتەپ قابىرعاسىنان ايعا جۋىق شەتتەپ قالعانىمىز دا بار بولاتىن. ۋنيۆەرسيتەتتە كۋرستىڭ تەڭ جارتىسى: «تاريحىمىزدى بىلگىمىز كەلەدى» دەگەن جەلەۋمەن شەت ءتىلى ءپانى رەتىندە اراب ءتىلىن وقىدىق. كۋرستاستار ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورلار بولىمىندە «ايقاپ» پەن «قازاق»، «سارىارقا»، «الاش»، «اق جول»، «قازاق ءتىلى»، «سانا»، «ايەل تەڭدىگى»، «قۇس جولى» باسىلىمدارى مەن سول جىلدارى شىققان سيرەك كىتاپتاردى الدىرىپ وقيتىنبىز. كەيىن بۇلاردىڭ ءبىرازى سىرت تارتىپ كەتتى.
ال ءبىزدىڭ ىنتامىز ۇدەي ءتۇستى. ۇستازىمىز رىمعالي نۇرعاليەۆ س.بەگاليننىڭ، س.ماشاقوۆتىڭ، ج.ەلەبەكوۆتىڭ ۇيىندەگى م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق»، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «جان جۇيەسى»، ماعجاننىڭ «ولەڭدەرى» سياقتى كىتاپتاردى الىپ كەلىپ، ۇيىنەن شىعارماي وقىتتى. سويتسەك، اياۋلى ۇستازىمىز بىزگە «ەن سالىپ» ءجۇر ەكەن. كۇزدە شاقىرىپ الىپ: «مەن ساعان ءبىر سىر ايتامىن. كەلىسسەڭ دە، كەلىسپەسەڭ دە تىسىڭنەن شىعارما. ءوزىڭ ماعان شاكىرت بولعىڭ كەلە مە؟ ەندەشە، مەن ءبىر سەنىمدى شاكىرت ىزدەپ ءجۇر ەدىم. ولەڭدى سىرباي مەن قاليجان دا جازادى. مەن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق قارىزدار مەنىڭ ۇستازدارىم بار ەدى. سولاردىڭ پارىزىن وتەيىن دەپ ءار جىلدارى ەكى شاكىرت دايىنداپ ەدىم. بىرەۋىنەن ەشتەڭە شىقپادى. ەكىنشىسى اۋىلعا كەتىپ قالدى. ەندى ساعان تاڭداۋىم ءتۇسىپ تۇر. سەن ولاردى ءبىلىپ ءجۇر. مەن ساعان ولاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن قايدان، قالاي تانىسۋدىڭ جولىن كورسەتەمىن»،- دەدى. ورەكپىگەن جۇرەگىمىزدى باسىپ ۇلگەرگەنشە، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سول كەزدەگى رەكتورى ومىربەك جولداسبەكوۆكە الىپ بارىپ، تابان استىندا ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا ىلەسپە حات جازدىردى. ودان ۇلتتىق كىتاپحاناعا جەتەكتەپ اپارىپ، سيرەك قوردىڭ ەمەس، ارنايى قۇپيا قوردا ىستەيتىن ساۋلە مۇساتايقىزى اقىنجانوۆا اپايمەن جەكە تانىستىردى. توعىز ايدان كەيىن ءوزى ەمتيحان الىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ: «ولاردىڭ زامانى كەلەدى. ءبىز كورەرمىز، كورمەسپىز، بىراق سول كەزدە سەن دايىن بول»،- دەپ باتاسىن بەرىپ ەدى.
1987 جىلى قاڭتار ايىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان قۇقىق كوميسسياسىن قۇرىپ، مەنى توراعالىققا بەكىتىپ، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەرەكتەردى جيىپ، حاباردار ەتىپ وتىرۋدى تاپسىرعان جانە جوعارىداعى جايدان ماعلۇمدار ولجاس سۇلەيمەنوۆ 1988 جىلى قاڭتار ايىندا ءبىزدى سول كەزدەگى جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى تاماز ايتمۇحامەدوۆكە جىبەرىپ: «مىنە، كۇنى تۋدى ولاردىڭ. ۇستازىڭنىڭ ءۇمىتىن اقتايتىن كەز كەلدى. الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋىمىز كەرەك. سەن سولاردىڭ تەرگەۋ ىسىمەن تانىسىپ شىعىپ، ادەبي ەكسپەرت بول»،- دەپ ەدى. كۇردەلى كەزدىڭ قيىن ۇكىمدەرىنە قول قويىپ جۇرگەن جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى: «ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا جانى اشىمايدى دەيسىڭدەر مە؟ دايىندالىپ كەلگەن ۇكىمگە قول قويامىز. ءبىز قويماساق، باسقاعا قويدىرتادى. ولجاس جىبەرسە - ساعان سەنەمىن. «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قاراپ جاتىرمىز. ونىمەن جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ اينالىسىپ وتىر. سونىمەن بىرىگىپ وزىڭە كەرەكتى دەرەكتەرمەن تانىس. بىزگە دە كەڭەس بەر»، - دەدى. قازىحان ەكەۋمىزدىڭ قاتار وقىعانىمىزدى جانە ونىڭ كەلىنشەگى گۇلنار سەيىتبەكقىزى مەن مەنىڭ ايەلىم ءامينا سەيىتقىزىنىڭ كلاستاس ەكەنىن بىلگەن سوڭ: «ەندەشە، كۇندە تاڭەرتەڭ ساعات وننان باستاپ كەلىپ مەنىڭ بولمەمە وتىر. ساعات ۇشتە بوسات. قالعانىن قازىحان ۇيىمداستىرادى»،- دەدى.
- دەرەكتەردى قالاي جيدىڭىز؟...
- ءسويتىپ، بۇل داپتەردەگى العاشقى كوشىرمەلەر جوعارعى سوتتىڭ كەڭسەسىندە ءتۇسىپ ەدى. 1988 جىلى كوكەك ايىندا «الاشوردانىڭ» 14 مۇشەسىنىڭ ازاماتتىعى اقتالىپ، و.سۇلەيمەنوۆتىڭ اتىنان گ.ۆ.كولبينگە ق.كەنجەباەۆ دايىنداعان ءبىر جارىم بەتتىك حات جولداندى. سول كەزدە وزبەكالى جانىبەكوۆ حاتشى بولىپ كەلە قالدى دا، 4 قاراشادا باس پروكۋروردىڭ رەسمي قارسىلىعى جاسالىپ، اكادەميك ج.ءابدىلدين باستاتقان ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلىپ، ءىس قايىرىمەن اياقتالدى. ءسويتىپ، اۋليە قايرەكەڭنىڭ - الاش ارداگەرلەرىنىڭ الدىنداعى، مەنىڭ - قايرەكەڭنىڭ الدىنداعى پارىزىم وتەلىپ، ۇلت كوسەمدەرى اقتالدى.
كەيىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى س.ق.ءابدىراحمانوۆتىڭ رۇقساتىمەن 1988-1992 جىلدارى ارالىعىندا جانە 1997 جىلى كوميتەتتىڭ ارحيۆىمەن بارىنشا ەركىن وتىرىپ تانىسۋعا مۇمكىندىك الدىم. ءسويتىپ، بۇل دەرەكتەر قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ الماتىداعى عيماراتىنىڭ سولتۇستىك قاناتىنداعى 2-قاباتتاعى 14-بولمەدە جازىلدى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پولكوۆنيگى قارابي مۇحامەتقاليەۆ پەن شىڭعىس سالىقباەۆ سىندى ازاماتتار بىزگە بارىنشا ەركىندىك بەردى. سول ءۇشىن دە ولارعا ءىلتيپات بىلدىرەمىن.
الاش يدەياسىنىڭ ساڭىلاۋىن سەزۋگە مۇمكىندىك بەرگەن مەكتەپتەگى ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى جاڭگىر يسايىنوۆاعا، تاريح ءپانىن ساناما سىڭىرگەن ساعىنتاي كەرىمقۇلوۆقا، سىنعا سالىپ سىناقتان وتكىزگەن يسابەك شىڭعىسباەۆقا، قۇپيا تۇردە ساناما سىڭىرگەن رىمعالي نۇرعاليەۆكە، مۇحتار ماعاۋينگە، قادىرمەندى الاشتىڭ «اق باس بۋرا» ارداگەرى قايىرجان بەكحوجينگە، سول ۇستازدىڭ پارىزىن وتەۋگە جاعداي جاساعان ولجاس سۇلەيمەنوۆكە شاكىرتتىك، ىنىلىك تاعزىم.
بۇل ءافسانانىڭ وسىنداي رۋحاني تاريحىن ەسكە الا وتىرىپ، ەندى داپتەردەگى سىپاتتامالارعا ورىن بەرەلىك.
تەرگەۋ: كونتررەۆوليۋتسيالىق-تەررورلىق، باسماشىلىق ۇيىمنىڭ (جەتەكشىسى دىنمۇحامەد ادىلەۆ); كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قۇرىلعان ورىنبورداعى استىرتىن ۇيىمنىڭ (جەتەكشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ); شەتەل ينتەرۆەنتسياسىنىڭ كۇشىنە سۇيەنگەن تاشكەنتتەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ (جەتەكشىسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ) «قىلمىستى ىستەرىن» ءوزارا بايلانىستىرىپ، دابىل قاعارلىقتاي اشكەرەلەۋ باعىتىندا جۇرگىزىلگەن. گولوششەكين تەرگەۋ ءۇردىسىن باقىلاپ وتىرعان. ودان الىنعان مالىمەتتەردى تەرگەۋ قورىتىندىسى شىقپاي تۇرىپ-اق باياندامالارىنا پايدالانعان.
- تەرگەۋ ءىسى قالاي جۇرگىزىلىپتى؟
- تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ مازمۇنىنان تۇتقىندالعان ادامداردىڭ ەركىندىكتە جۇرگەن كەزىندەگى ءوزارا قارىم-قاتىناسى، دەڭگەي-دارەجەسى انىق اڭعارىلادى. «الاشوردا» ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ، ياعني سامودەرجاۆيە تۇسىندا تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتىپ، سىناقتان وتكەن، العاشقى توپتا تۇتقىندالعان قايراتكەرلەردىڭ جاۋاپتارى ءبىر ىڭعايدا، ءبىر ماعىنادا، اۋماعى ولشەمدى ۇعىممەن بەرىلگەن. ولار ءسوز اراسىندا كەزدەيسوق ادامداردىڭ اتىن اتاماعان، جاناما وقيعالاردى كىرىكتىرمەگەن. يدەياسى، ماقساتى، كۇرەس جولى، سەنىمى مەن پايىمدارى دا ۇقساس ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ، ەلدەس وماروۆتىڭ جاۋاپتارى ءبىر جەردەن شىققان. ءبىر قىزىعى، تەرگەۋشىلەر ولاردى «جۇزدىك جاقىندىقتارىنا» قاراپ توپقا ءبولىپتى (مىسالى، ءبىرىنشى توپ - احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سەيدازىم قادىرباەۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ەلدەس وماروۆ; ەكىنشى توپ - حالەل مەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، يسا قاشقىنباەۆ، كارىم جالەنوۆ; ءۇشىنشى توپ - مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، جۇماقان كۇدەرين، ءبىلال سۇلەەۆ). «قازاقى قارعا تامىرلىق» بۇل ادامدارعا ءتان ەمەس ەكەنىن تەرگەۋشىلەر ەسكەرمەگەن سياقتى.
- تەرگەۋگە تارتىلعاندار وزدەرىن قالاي ۇستاپتى؟ ويتكەنى تۇرمە قىسىمىنا شىداماعاندار جالت بەرىپ، شىندىقتى جايىپ سالىپ، وزگەلەردىڭ وبالىنا قالىپ جاتاتىنى بەلگىلى...
- ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جاۋابى قىسقا دا نۇسقا. ويىن شىمىرلاتا قورىتىپ: «ماعان «الاشوردانى» بىلەسىز بە، - دەپ سۇراق قويما. مەن - «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» كەڭەسىنىڭ توراعاسىمىن، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىمىن. سوندىقتان دا ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە تولىق جاۋاپ بەرەمىن. ال «الاشوردا» كەڭەس وكىمەتىن مويىنداپ، ونىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ەشكىم دە، ەشقاشاندا جاۋاپقا تارتىلمايتىنى تۋرالى لەنين قول قويعان كەلىسىمنەن كەيىن، ول ۇكىمەت تاريحتان كەتتى. ەگەر دە لەنيننىڭ قولى ونىڭ ءوزى ولگەن سوڭ جۇرمەي قالسا، وندا ءۇشىنشى ادام بولىپ ستالين قول قويعان. ول كەلىسىم كۇشىن جويعان جوق. جويسا، كەلىسىم بويىنشا، ماعان حابارلار ەدى. مەن ستاليننەن ونداي حات العام جوق. الدە سەندەر ونى مويىندامايسىڭدار ما؟ وندا ماعان جازباشا جازىپ بەرىڭدەر. ال جازباساڭدار، دەمەك، ول كەلىسىم كۇشىندە، ودان دا كەلەسى سۇراعىڭا كوش»،- دەگەن مازمۇندا جاۋاپ بەرگەن.
بۇل كىسىنىڭ مىسى قاشاندا باسىم تۇراتىنىن كورگەن جاننىڭ ءبارى (الكەي مارعۇلان، قاليجان بەكحوجين، عالىم احمەدوۆ، ماريام مۇقانوۆا، ۆالەنتينا نيكولاەۆنا اۋەزوۆا) ايتىپ ەدى. ءتىپتى تۇتقىنداۋعا كەلگەن «جاندىالارلار» دا ونى باسىنا الماپتى. بۇعان ليزا اليحانقىزى بوكەيحانوۆانىڭ: «اكەمدى ۇستاۋعا ساۋىلداپ كىرىپ كەلگەن تەرگەۋشىلەردى كورگەندە ساسپاستان: «ليزا، شاي قوي. قوناقتار كەلدى. مادەنيەتتى كىسىلەر ءداستۇر اتتامايدى»،- دەدى. ولار ۇندەي الماي قالدى. سول پاۋزانى پايدالانىپ: «كەشىرىڭىزدەر، تەلەفون شالۋعا بولا ما؟» دەدى. ولار رۇقسات بەردى. كورشىسى، اسا بەلگىلى كەڭەس عالىمى ترۋبكانى العاندا: «ۆاسيا! مەن ۇزاق كومانديروۆكاعا كەتىپ بارامىن. ليزانى ساعان تاپسىردىم. امانات» دەدى دە ماعان قاراپ: «ليزا! سەن اندا-مۇندا جۇگىرمە. ودان ەشتەڭە شىقپايدى. بۇل «بارسا - كەلمەستىڭ» كومانديروۆكاسى» دەدى سابىرمەن. تەرگەۋشىلەر مۇنىڭ ءبارىن ءۇنسىز تىڭداپ تۇردى، ۇندەۋگە باتا المادى. مەن سوعان تاڭعالدىم» دەپ كەڭەس تۇسىندا الاش تاريحىنان جابىق تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تاريحشى جاقساليەۆكە ايتىپ بەرگەن وسى وقيعا تولىق دالەل. جاۋاپ الىنعان جەتپىس ادامنىڭ ءبارى دە: «ءبىز بوكەيحانوۆپەن ەركىن سويلەسە المايمىز. ونىڭ مىسى باسىپ تۇرادى جانە استارلاپ سويلەيدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ال ءوزى: «مەن تەك بايتۇرسىنوۆپەن، دۋلاتوۆپەن عانا ۇلت تۋرالى اشىق سويلەسە الامىن» دەپ جازىپتى.
احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دا جاۋاپتارى سونداي سوزگە ساراڭ، بايىپتى، تەك دىنشە ادىلەۆپەن بەتتەسكەندە عانا: «كىلتى ىشىنە سالىنعان شيفرلى حاتتى سەندەي پىسىقايلاردان گورى دۋلاتوۆ پەن بوكەيحانوۆقا سەنىپ تاپسىرعان بولار ەدىم» دەپ قاباعىن شىتقان. ماعجاندى: ول - اقىن عوي. اقىندار جەڭىلتەك كەلەدى. سوندىقتان دا ونىمەن پىكىر الىسپايمىن; تۇراردى: ول - بولشەۆيك قوي، ال مەن بولشەۆيكتەردى ۇناتپايمىن; سۇلتانبەكتى: ول - كوممۋنيست قوي، كوممۋنيستەر مەنى جەك كورەدى. جالپى، بۇل ەكەۋىمەن سويلەسەتىن ورتاق تاقىرىبىم جوق. ولار عىلىممەن اينالىسپايدى. ال مەن بوس سوزگە ابدەن تويعامىن، - دەپ وزىنەن اۋلاقتاتا جاۋاپ بەرگەن. سول ارقىلى ولاردى تەرگەۋ اياسىنان سىرت قالدىرىپ وتىر. ايتپەسە تۇرار مەن سۇلتانبەكتى ۋاقىتشا بولسا دا تاتۋلاستىرعانى - دەرەك ارقىلى دالەلدەنگەن شىندىق.
- ماتەريالداردى جاريالاۋ بارىسىندا قانداي توسىن وقيعالار كەزدەستى؟
- تاعدىردىڭ مىنا مازاعىن قاراڭىز، تەرگەۋ ىسىمەن تانىسىپ وتىرعاندا، احاڭدى ۇستاپ، تەرگەپ، اتۋ جازاسىنا كەسىپ، ۇكىم شىعارىپ، «ۇكىم ورىندالدى» دەپ جازعان ادامنىڭ اۋىل-ايماعىن، اعايىن-تۋىسىن جاقسى بىلەتىن بوپ شىقتىق. تالاي ادامعا، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ جان دوسىم جانىبەك كارمەنۇلىنا ىستەگەن جاقسىلىعى ءۇشىن ول ادامعا ءسۇيىنىپ تە جۇرەتىنمىن. ءتىپتى سوناۋ جەتپىسىنشى جىلى ماعان داستان دا جازدىرماق بولدى عوي دەيمىن. بالاسى حابارلاسىپ، وڭاشادا جاي-جاپساردى ءبىلىپ، ءۇنسىز قالعانى: «ەندى جاريا ەتەسىز بە؟» دەگەندەگى سۇراۋلى جانارى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى شىمىرلاتتى. وزگەنى قايدام، ءبىز ول كىسىنىڭ اتىن اتاماۋعا ىشتەي بەكىندىك. ول ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن. ال كۋا رەتىندە تارتىلعان، احاڭنىڭ اتىلۋىنا سەبەپكەر بولعان عاينيجامال قابداليەۆانىڭ ءوزى ءبىزدى ىزدەتتىرىپ، باسىنان كەشكەنىن ايتىپ بەرگەندە، توبە شاشىمىز تىك تۇردى (بۇل وقيعا ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە بەرىلدى. قايتالاپ ءبىر كوز قيىعىن سالساڭىز، ءسىزدىڭ دە جۇرەگىڭىزدى شىمىرلاتاتىنى انىق). ال احاڭنىڭ نۇرجانوۆ دەگەن تەرگەۋشى جەرلەسى: «مەن بايتۇرسىنوۆتان جاۋاپ الدىم. سوندا ءبىر اپتا دايىندالىپ بارعاندا، ءبىلىمىم ءۇش ساعاتقا قانا جەتەتىن»، - دەپ باسپاسوزدەردە ەستەلىك ايتىپ ءجۇردى. ءبىز ونى قاپەرگە ىلمەدىك، ويتكەنى 1928-1931 جانە 1937 جىلعى تەرگەۋ ىستەرىندە ونداي ەسىمدى كەزدەستىرمەدىك. مۇمكىن، ونىڭ تۋىستارى تەرگەۋگە قاتىسقان شىعار.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ - وجەت پىكىرىنەن تەرگەۋ بارىسىندا دا قايتپاپتى. تەرگەۋگە بارعاندا دا قىرىنىپ، كيىمىنىڭ قىرتىسىن جازىپ، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ بارادى ەكەن. تەك امانگەلدىنىڭ قازاسى تۇسىنداعى جاۋاپتارىندا ابدىراپ قالعاندىعى، «ەسىمدە جوق» دەپ كىبىرتىكتەگەنى بايقالادى. ال حالىق اۋىزىندا: امانگەلدىنىڭ قازاسىنا سەيدازىم قادىرباەۆتىڭ، باقىتجان قارالديننىڭ قاتىسى بارلىعى ايتىلىپ قالاتىن. ءبىز تانىسقان تەرگەۋ ىسىندە ونداي ماعلۇمات كەزدەسپەدى. كەرىسىنشە، قىزىل پارتيزانداردىڭ ءوز قولىنان وققا ۇشقانىنا كوزىمىز جەتە تۇسكەن سياقتى. ال گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا وسى ارحيۆ مۇراعاتتارىمەن تانىسۋ بارىسىندا ەڭ جاقىن تىلەۋشىمىز، كەڭەسشىمىز، سەنەرىمىز بولدى.

<!--pagebreak-->

- تەرگەۋ دەرەكتەرى جاريالانعاننان سوڭ ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىنان رەنىشتەر تۇسكەن جوق پا؟
- «ۇرانىم - الاشتىڭ!..» «جەگى» اتتى ءبىرىنشى ءبولىمى جاريالانعاننان كەيىنگى ەڭ بەلسەندى وقىرماندار - استانا قالاسىنا شوعىرلانا ورنالاسقان تورعايلىق زيالىلار بولدى. كىتاپتى سۇراتىپ تا، قولقالاپ تا الدى. الاش رۋحتى سەيىتبەك نۇرقانۇلى اعامىز عانا كەڭەسىن بەرىپ، كەڭىنەن پىكىر ءبىلدىردى. ءسويتىپ، ءتۇڭىلىپ جۇرگەندە كىتاپتا اتى اتالىپ، حاتى جاريالانعان قورعان امىرەحامزين دەگەن قارت ىزدەپ كەپ، كىتاپتى سۇرادى. ەكى كۇننەن كەيىن كەلىپ: «ءسىز دۇرىس جازباعانسىز. ءبىرىنشى: امانگەلدىنى ولتىرگەن - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ول اقتالۋعا ءتيىستى ەمەس ازامات. مەن ونى دالەلدەپ شىعامىن. ەكىنشىدەن، ءسىز ءالىبي جانگەلديندى، ياعني قىپشاقتاردى قورلاعانسىز. مەن مۇنىمەن توقتالمايمىن» دەپ ءزىل تاستاپ كەتتى. كەيىن تەلەفون ارقىلى دا ءبىراز «ايىپ» تاقتى. الاش ارداگەرلەرى اقتالار تۇستا وسى ادام ءبىراز جەرگە حات جازىپ، مىرجاقىپتىڭ اقتالۋىن كەشىكتىرىپ ەدى.
- تۇرمە پسيحولوگياسى دەگەن بار عوي. كىم ءوزىن قالاي ۇستاپتى؟ قىسقاشا مىنەزدەمە بەرە كەتسەڭىز.
- حالەل عابباسوۆ - تۇرمەنىڭ وزىندە دە شىندىق ءۇشىن كۇرەسىپ، پىكىرىن دالەلدەپ، زاڭدى تالاپتارىنان باس تارتپاعان. تەرگەۋشىلەر دە ەرەگەسىپ، ونى وزگەلەردەن بولەك جەكە كامەرادا ۇستاعان. ءسويتىپ، جۇيكەسىن جۇقارتقان. سوعان قاراعاندا: اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ۇكىمدى ەستىسىمەن، كەشىرىمدى كۇتپەي، ءوز ەركىمەن ومىردەن باس تارتقان-مىس - دەگەن قاۋەسەت تە بار. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ - شىعارماشىلىعى ارقىلى كوركەم كوزقاراسىن جەتكىزۋگە ۇمتىلعان. ءبىر وكىنىشتىسى، ءوزىنىڭ سوڭعى رومانى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى بەينەلەيتىنىن، ونداعى كەيىپكەر - كاپيتاليزمنىڭ ءتىلىن بىلەتىن، جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات تۇسىندا كاپيتال جيعان قازاقتىڭ بايى،- دەپ كورسەتەدى. سول قولجازبانى 1934 جىلى ەۆگەنيا ايماۋىتوۆا عابيت مۇسىرەپوۆكە امانات ەتىپ تاپسىرىپتى. ال ول قالامگەردىڭ تۋرا سول تاقىرىپتاعى اتاقتى شىعارماسىنان ج.ايماۋىتوۆتىڭ جازۋ مانەرى بىردەن بايقالادى. ءوزى: «مەنىڭ ۇستازىم - جۇسىپبەك. انا روماندى سوعان ەلىكتەپ جازدىم»، - دەپ بىزگە دە، باسقالارعا دا، باسپا جۇزىندە دە ايتىپ قالعانى بار. كۇماننان قۇداي ساقتاسىن. ايتەۋىر ايماۋىتوۆتىڭ سول رومانى جوعالىپ كەتتى. ەندى تابىلا قويۋى نەعايبىل. ماعجان جۇماباەۆ - ءوزىن تۇرمەدە دە اقىن رەتىندە ۇستاعان. ونىڭ كورسەتىندىلەرىندەگى سوزدەرىنەن كوركەم ويدىڭ تابى شارپىلىپ تۇرادى.
مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جاۋاپتارى ۇزاق ءارى شاشىراڭقى، اڭعال باياندالعان، ويىنىڭ ەتەك-جەڭى جينالماعان. ءسوزى دە، جازۋى دا سوزىلمالى، نەمكەتتىلىك باسىم. ونىڭ ساياساتكەرلىگىنە تۇرمەلەستەرىنىڭ ەشقايسىسى باعا بەرمەيدى. العاشقى كورسەتىندىلەرىندە وزىنە تاعىلعان بارلىق ايىپتاردى مويىندايدى. بىراق تا كەيىنگى جاۋاپتارىندا ودان باس تارتىپ: «مەنىڭ ول جولى دەنساۋلىعىم ناشارلاپ تۇر ەدى. نە ايتقانىمدى، نەگە قول قويعانىمدى تۇسىنبەدىم. ەندى ءبارى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر» دەگەن ءۋاج بىلدىرگەن. مۇحتار اۋەزوۆ باسىندا ءوزىن سىپايى ۇستاعان. تەرگەۋ سوڭىندا «ءجىبي باستاعانى» سەزىلەدى...
ەڭ كوپ سۇراق-جاۋاپقا الىنعاندار م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە ءا.ەرمەكوۆ. ولاردىڭ بۇل جاۋاپتارى كەيىن ايىپتاۋ ۇكىمىندە ءۇزىندى-ءۇزىندى رەتىندە پايدالانىلعان.
- الاشورداشىلار مەن كوممۋنيستەردىڭ اراسىنداعى كوزقاراس قايشىلىقتارى تەرگەۋدە قالاي باياندالعان؟
- ارينە، تۇرمەدەگى تۇتقىنداردىڭ جانىن جالداپ بەرگەن ايعاقتارىنىڭ شىندىعىنا تولىق سەنۋدىڭ قيسىنى جوق. دەگەنمەن دە جيىرما-وتىز ادامنىڭ پىكىرىنىڭ ورايلاس كەلۋىنە قاراپ، س.قوجانوۆ پەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ سەبەبى: قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ قوسىلۋى تۋراسىندا ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. تەرگەۋ ىسىندەگى سۇراقتار مەن كورسەتىندىلەردىڭ بەستەن ءبىرى وسى ءۇش قايراتكەر تۋرالى. الاشورداشىلار بۇل ءۇش ازاماتتى دا باعالاعان. ءىش تارتقان. ا.بايتۇرسىنوۆ ولاردى تاتۋلاستىرعان. بىراق كەيىننەن ارالارىنا ءستاليننىڭ ءوزى سىنا قاقتى. گولوششەكين ءوزىنىڭ رەسپۋبليكاداعى بەدەلىن نىعايتۋ ءۇشىن وسى ءۇش ازاماتتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويعان سياقتى. ت.رىسقۇلوۆ ورتاق تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى، ال س.قوجانوۆ سولتۇستىكتىڭ حالقىن وڭتۇستىككە قونىستاندىرىپ، تاشكەنتتى استانا ەتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى، س.سادۋاقاسوۆ وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى قوسىپ، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى دەربەس قازاقستان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇسىنعان.
ارينە، مۇنىڭ بارلىعى جەكە باستارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، ەلى ءۇشىن تۇسكەن ەرلەردىڭ ەرەگەسى ەدى. ۇشەۋىنىڭ دە مۇددەسى ءبىر، كۇرەس جولى، امالداۋ ءتاسىلى وزگە. بۇل ۇشەۋىنە قاراعاندا، مەڭدەشەۆتىڭ، سەيفۋلليننىڭ، نۇرماقوۆتىڭ كوزقاراستارى مۇلدەم باسقا. «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن اشكەرەلەيتىن «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» تۋرا سول تەرگەۋ ءىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە جازىلىپ، جاريالانۋى كەزدەيسوق ۇندەستىك دەۋگە جاتپايدى. ول دا ءوزىنىڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق مىندەتىن اتقاردى. ساياسي ساحناعا و.يساەۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، ءى.قابىلوۆ، ە.ەرنازاروۆ سياقتى قولجاۋلىقتار شىقتى.
- ح.عابباسوۆقا، ج.ايماۋىتوۆقا، ا.س.يۋسۋپوۆقا، ءا.بايدىلدينگە، د.ادىلەەۆكە قاراتا شىعارىلعان اتۋ جازاسىن ورىنداتىپ تىنۋعا كىم مۇددەلى ەدى جانە كىمنىڭ قۇزىرلى مۇمكىندىگى بولدى؟ ماسكەۋدە «الاشوردا» قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن بىلەتىن، وسى تەرگەۋ ىسىنە جاقسى جاعىنان بولسىن، مەيلى جازالاۋ تۇرعىسىندا بولسىن، «كەڭەس بەرە الاتىنداي» ادام بار ما ەدى؟
- ەڭ ءبىرىنشى «كەنە» - ەجوۆ ەسكە تۇسەدى. ول سەمەيدە گۋبكومدا جۇرگەندە - م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.اۋەزوۆ، ورىنبوردا قىزمەت ەتكەندە - ا.بايتۇرسىنوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، قىزىلوردادا - س.قوجانوۆ، س.مىڭباەۆ سياقتى قازاق قىزمەتكەرلەرى ونى «كوممۋنيست-كولونيزاتور» رەتىندە اشكەرەلەپ، يىقتارىمەن ىعىستىرعان ەدى. اسىرەسە، سەمەي گۋبكومىن تاراتقان س.سادۋاقاسوۆقا ەرەكشە ءتىسىن باسقان. ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ قاراماعىنا بارىپ، قۇقىق مەكەمەلەرى دارگەيىنە كوشكەن سوڭ «الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ءىسىن جەلەۋ ەتىپ «مايدانعا ەركىن ارالاسقان». وعان - «الاش ىسىنە» قاتىستىلار ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن سوتتالىپ جاتقان كەزدە دنەپروپەتروۆسكىدەن كرەملگە «قىزمەت بابىمەن» شاقىرىلىپ»، تاڭەرتەڭ امان-ەسەن كىرىپ، كەشكە تابىتقا سالىنىپ شىققان، «كاسىپتىك ۋلانۋ» دەپ دياگنوز قويىلعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ كۇدىكتى ءولىمى دالەل. جۇرتتى كۇدىكتەندىرمەس ءۇشىن م.ي.كالينين سياقتى «كرەملدىڭ قاڭباق شالىن» جەرلەۋ راسىمىنە قاتىستىرعان. بۇل تۋرالى س.مۇقانوۆتىڭ ەستەلىگىندە ناقتى شىندىق ايتىلعان. اسىرەسە، ن.ي.ەجوۆپەن ەجەلدەن ەرەگەسى بار ح.عابباسوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلەنىپ اتىلىپ كەتۋىنىڭ ءوزى سونداي كۇمان تۋدىرادى. 1924 -1925 جىلدارداعى جەر مەجەلەۋ كەزىندەگى كوميسسيا توراعاسى رەتىندە قاتىسىپ، سولتۇستىك وبلىستاردى ەكىنشى رەت رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋگە ۇمتىلىسىنىڭ الدىن كەسكەن س.سادۋاقاسوۆ پەن س.قوجانوۆ باستاعان قايراتكەرلەر ەجوۆ ءۇشىن «باسماشى» عانا بولاتىن. تەرگەۋدىڭ ۇكىمىنە ىقپال جاساي الاتىن ەكىنشى ادام تۇرار رىسقۇلوۆ ەدى. «ساياسي باعدارىن ءستاليننىڭ ىرقىنا ىقتاپ انىقتايتىن» ء(وز ءسوزى) ساياساتكەردىڭ ستالينگە قۇپيا تۇردە جازعان جاسىرىن مالىمدەمەلەرىندەگى: ا) الاشورداشىلاردىڭ سوڭىنا تىڭشى قويۋدى، ءا) ولاردىڭ ز.ۆاليدوۆپەن استاسقان جاسىرىن ۇيىمدارىن ء(وزىن اقتاي وتىرىپ) اشكەرەلەۋدى، ب) س.قوجانوۆ پەن س.سادۋاقاسوۆتى ساياسي ساحنادان شەتتەتۋدى، ۆ) بايلاردى تاركىلەۋ مەن كولحوزداستىرۋدى تەزدەتۋدى، گ) قازاقستانداعى پارتيا مۇشەلەرىن تازالاۋدى «جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتى ەسكەرە وتىرىپ قاتاڭ جۇرگىزۋدى»، د) ءوزىنىڭ ز.ۆاليدوۆپەن تانىس ەكەنىن، سۇلتانعاليەۆپەن حات الىسقانىن، قازاقستانداعى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلتشىلدىق ارەكەتتەرىن دەر كەزىندە «ورتالىق كوميتەتكە، ستالين جولداستىڭ جەكە وزىنە حابارلاماعانىنا» قاتتى وكىنەتىنىن، وعان كەزدەيسوق وقيعا رەتىندە قاراۋدى وتىنگەن «قولدانبا قىزمەت حاتتارى» ءار قيلى ويعا جەتەلەيدى. ت.رىسقۇلوۆتى: جيىرماسىنشى جىلدارى ساياسي-جازالاۋ ناۋقانىنان كەزدەيسوق تىس قالدى، تازا ۇلتشىلدىق باعىت ۇستاندى، اشارشىلىق تۇسىندا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ حات جازدى (انىعىندا ول حات اشارشىلىق ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن، گولوششەكين ورنىنان تۇسكەننەن سوڭ، ونىڭ قىزمەتتەن الىنۋىن نەگىزدەۋگە ءتيىستى پارتيالىق تاپسىرمامەن، اشارشىلىقتى «ابىرويمەن جۇرگىزگەن» وراز يساەۆتىڭ مالىمدەمەسى نەگىزىندە جازىلعان ەدى) - دەگەن سياقتى ۇگىت-ناسيحاتتىق باسىلىمداردىڭ ىقپالى ناقتى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن بۇركەپ كەتكەن جايلارى دا بار ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى مۇندا ءبىردىڭ، مىڭنىڭ ەمەس، ميلليونداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ تاعدىر تاۋقىمەتى جاتىر.
- الاش يدەياسى وتىزىنشى جىلدارى تىنىم تاپتى ەمەس پە؟!
- الاش يدەياسىنىڭ رۋحى اۋەزوۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا وشكەن جوق. تاۋەلسىزدىك العانشا جالعاسىپ كەلدى. سەكسەن جەتىنشى جىلى مامىر ايىندا وتۋگە ءتيىستى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا جاسالۋعا ءتيىستى باياندامادا ۇلتشىلدىقتى قوزدىرعان جەتى جازۋشىنىڭ اتى اتالعان. سونىڭ سوڭى: «جاس الاشورداشىل تۇرسىن جۇرتباەۆ...» دەپ اياقتالاتىن. دەمەك، كەيبىر تاريحشىلارىمىز ايتىپ جۇرگەنىندەي، الاش يدەياسى وتىزىنشى جىلداردان باستاپ قۇردىمعا كەتكەن جوق. سوندىقتان دا الاش يدەياسىنىڭ وشپەگەنىن جانە وشپەيتىنىن قاپەرگە سالعىم كەلىپ، «تالقى» اتتى ءۇشىنشى كىتاپتا م.اۋەزوۆتىڭ تاعدىرىن الا وتىرىپ، سەكسەنىنشى جىلعا دەيىنگى كەڭەستىك يدەولوگيالىق جازالاۋ ساياساتىن اشكەرەلەيتىن دەرەكتەردى نازارعا ۇسىندىم. سوڭىندا: 1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىقازاقتىق ءى قۇرىلتايىندا باعدارى انىقتالىپ، كەيىننەن تالقى ارقىلى دامىتىلىپ، 1921-1922 جىلدارى تياناقتالعان ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسى ۇسىنىلدى. ول يدەيا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ىشكى قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ رۋحاني ۇستانىمىنا نەگىز قالايتىنىنا سەنىمدىمىن. ول ماقساتتار ورىندالماي، قازاق ەلى تولىق ساياسي، ەكونوميكالىق، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتتى دەۋگە بولمايدى.
- ول قانداي يدەيا؟
- نەگىزىندە، بۇل تاريحشىلاردىڭ «سىباعاسى» ەدى. ولاردىڭ دارگەيسىزدىگىنەن بۇل مىندەتتى
جازۋشىنىڭ اتقارۋىنا تۋرا كەلدى. ال الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.
ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكەمەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».
ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.
ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.
ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.
بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.
- «ۇرانىم - الاش!..» اياقتالدى. وقىرمانعا قانداي تىلەگىڭىز بار؟
- جالپى، قازاقتىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرىن، تاۋەلدىلىك پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ اراسىنداعى ءۇش ءجۇز ەلۋ جىل تارتقان ەل قاسىرەتىن دەرەكتەر ارقىلى تولعايتىن «بۇزىلعان بەسىك...»، «بەيۋاق»، «بەسىگىڭدى تۇزە!..»، «بەسىگىڭدى ايا!..»، «بەسىگىڭدى ايالا!..»، «بەسىگىڭدى ۇمىتپا!..» اتتى ءافسانالار ءتۇزىلىمى وسى «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ۇشتاعانمەن اياقتالادى. راس، وعان بۇكىل سانالى ءومىرىمىز كەتتى. بىراق وعان وكىنبەيمىن. تەك ەلىمنىڭ يگىلىگىنە جاراسا ەكەن، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرۋ مەن نىعايتۋ ءۇشىن كادەگە جاراتسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.

اڭگىمەلەسكەن
سەيسەن امىربەكۇلى

«ايقىن» 10. 02. 2010