ەرلان قارين.قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندەگى جەبە تۇرلەرىنىڭ اتاۋلارى
وقتىڭ جەكە اتاۋلارى مەن مىندەتتەرىنە
قاراي ءبولۋ
وقتاردىڭ ءوز اتاۋلارىنا بايلانىستى جالپاق، ەكى قىرلى بولىپ كەلگەندەرىن «قوزى جاۋرىن»، «كوكجەندەت» دەپ اتاعان. بۇدان بايقاعانىمىز وقتاردىڭ دا ءوزىنىڭ اتقاراتىن مىندەتى مەن تۇرىنە قاراي دا جەكە اتاۋلارى بولعاندىعىن بىلەمىز. «قوزىجاۋرىن» قازاق ادەبيەتى مەن كوپتەگەن تانىمدىق ماتەريالدار جانە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ەڭ ءوپ قولدانىسقا يە جەبە اتاۋى. وقتىڭ وسى ءتۇرى كوركەم ادەبيەتە بىلايشا ورىن الادى: «جالاڭاش سارايدان الشاڭداي شىعا كەلىپ، قورامساقتان قوزى جاۋرىن وق الىپ ادىرناعا باستى دا، ءاي-شايعا قاراماي كۇنكەنى كوزدەپ تۇرىپ تارتىپ قالدى. (زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 447 ب.).
ال جىر-داستاندارداعى وسى وق اتاۋلارىن مىنا ۇزىندىلەردەن بايقاۋعا بولادى:
كامىل پىرلەر جەبەدى،
قولىنا الىپ تولعانىپ،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى
ات ۇستىنەن شىرەنىپ
سوندا تۇرىپ تارتادى،
كامىل پىرلەر سەنگەنى.
قۇرۋلى باقان باسىندا
ەكى ءبولىپ ۇشىردى
اي استىندا تەڭگەنى.
(قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى، «قوبلاندى باتىر» جىرى، 21 ب.)
ۇستىڭە باسا كيىپ ال
التىن ساۋىت كوبەنى.
جاۋ دەگەندە جايناتىپ،
تولعامالاپ قولىڭا ال،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى.
وقتىڭ جەكە اتاۋلارى مەن مىندەتتەرىنە
قاراي ءبولۋ
وقتاردىڭ ءوز اتاۋلارىنا بايلانىستى جالپاق، ەكى قىرلى بولىپ كەلگەندەرىن «قوزى جاۋرىن»، «كوكجەندەت» دەپ اتاعان. بۇدان بايقاعانىمىز وقتاردىڭ دا ءوزىنىڭ اتقاراتىن مىندەتى مەن تۇرىنە قاراي دا جەكە اتاۋلارى بولعاندىعىن بىلەمىز. «قوزىجاۋرىن» قازاق ادەبيەتى مەن كوپتەگەن تانىمدىق ماتەريالدار جانە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ەڭ ءوپ قولدانىسقا يە جەبە اتاۋى. وقتىڭ وسى ءتۇرى كوركەم ادەبيەتە بىلايشا ورىن الادى: «جالاڭاش سارايدان الشاڭداي شىعا كەلىپ، قورامساقتان قوزى جاۋرىن وق الىپ ادىرناعا باستى دا، ءاي-شايعا قاراماي كۇنكەنى كوزدەپ تۇرىپ تارتىپ قالدى. (زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 447 ب.).
ال جىر-داستاندارداعى وسى وق اتاۋلارىن مىنا ۇزىندىلەردەن بايقاۋعا بولادى:
كامىل پىرلەر جەبەدى،
قولىنا الىپ تولعانىپ،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى
ات ۇستىنەن شىرەنىپ
سوندا تۇرىپ تارتادى،
كامىل پىرلەر سەنگەنى.
قۇرۋلى باقان باسىندا
ەكى ءبولىپ ۇشىردى
اي استىندا تەڭگەنى.
(قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى، «قوبلاندى باتىر» جىرى، 21 ب.)
ۇستىڭە باسا كيىپ ال
التىن ساۋىت كوبەنى.
جاۋ دەگەندە جايناتىپ،
تولعامالاپ قولىڭا ال،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى.
(«قازاق ەپوستارى». «قىز جىبەك» جىرى. 300 ب)
ايتۋلى ەرلەر بار ەكەن،
جۇيرىكتەرى باپتاۋلى،
نايزالارى ساپتاۋلى،
ساۋىتتارى ساقتاۋلى.
قوزى جاۋرىن كوك جەندەت,
قورامساقپەن قاپتاۋلى
ەرلەردىڭ سويى بار ەكەن،
بىرىنەن ءبىرى ماقتاۋلى.
(قاشاعان. «كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت». 75 ب.)
سارجاعا وقتى كەرەدى،
قوزىجاۋرىن كوكتەمە وق،
ۇزىندىعى كەز ەدى.
(«شىڭتاسۇلى تورەحان». اقساۋىت. 2 ت. 305 ب.).
قوزى جاۋرىن قۋ جەبە،
التىننان ويعان الپىس كەز،
تارتاتۇعىن شاق بولدى.
(«ەر تارعىن». باتىرلار جىرى. 44 ت.، 45 ب.)
بەركىنىپ ساداق اسىنباي،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرماي،
بىلتەلىگە وق سالماي،
قورامساققا قول سالماي،
قوزى جاۋرىن وق الماي،
اتقان وعى جوعالماي،...
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 2 ت.، 211 ب.).
ال وسى قوزىجاۋرىن وعىنىڭ اتاۋىن «قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» اتتى جىردا:
سوندا قالماق وقتالدى،
قورامساققا قول سالدى،
قوزى جاۋرىن قۋ جەبە،
سۋىرىپ ونى قولعا الدى.
(«قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى». اقساۋىت. 2 ت.، 68 ب.) - دەپ بەرەدى.
بىرتىندەپ ساداق اسىنعان،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرعان.
قورامساققا قول سالعان،
قوزى جاۋرىن وق العان.
اتقان وعى زىرقىراپ،
ەدىلدەن ءوتىپ جوعالان.
(م.موڭكەۇلى «كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت». 83 ب.)
ال ماقمۇت قاشعاريدىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىندەي «قاندىاۋىز» دەگەن دە جەبە اتاۋى بولۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز ماقمۇت قاشعاريمەن قاتار تومەندەگى جىراۋلاردىڭ جىرلارى دا سوعان اكەپ تىرەيدى.
قاتىناسى بيىك كولدەردەن
قاتار تۇزەپ قۋ ۇشار،
العا ساپ ءتىز وق اتا كورمەڭىز،
قاندىاۋىزدان سىيلى جەبە سايلاماي;
اتانىڭ ۇلى ەر جىگىتكە
ارتۋ-ارتۋ بەل كەلەر،
وقتان قاتتى ءسوز كەلەر،
العا ساپ جاۋاپ بەرمەڭىز،
ارعى ءتۇبىن ويلاماي.
(شالكيىز. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 53 ب.)
ادىرناسىن الا الا وگىزدەي موڭىرەتكەن،
اتقان وعى ەدىل-جايىق تەڭ وتكەن،
اتقانىن قارداي بوراتقان،
كوك شىبىعىن قاندىاۋىزداي جالاتقان
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 185 ب.)
كەيبىر تاريحي رومانداردا «ءتىز وق» جانە «تومار وق» دەگەن وق تۇرلەرى كەزدەسەدى. مىسالى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» رومانىندا بۇل وقتى بۇگىنگى «نىسانانى ءوزى تاۋىپ تيەتىن وق» دەپ جۇرگەن تۇرىمەن سايكەستەندىرۋگە بولادى:
« - قالاي ەكەن؟
- كەرەمەت اتادى ەكەن، اي-شەشەك جەڭگەم. قاۋىرسىنسىز قيسىق وقتىڭ وزىمەن قاعىپ ءتۇسىردى.
- وي تەنتەك! - دەدى وراز-مۇحامەد راحاتتانا كۇلىپ. - بۇل وق وسىلاي، ادەيى قيسىق جاسالعان. كوردىڭ بە. ءارى بارماقتاي جۋان، اۋىر. ەمەن عوي. ماساعى تۇقىل، شانشىپ اتپايدى. مەجەلى جەرگە جەتكەندە كولدەنەڭ ۇشادى دا، قۇستى تاياقپەن ۇرعانداي قاعىپ تۇسىرەدى. كوردىڭ عوي جاڭا. ءتىز وق دەپ اتالادى
كەز وقتىڭ ءوزى نەشە ءتۇرلى: كوبە بۇزار, اندىگەن, قوزىجاۋرىن, قاسالى، ىسقىرما... ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى جاعدايدا، ءار قاشىقتىقتا قولدانىلادى. سودان سوڭ، بۇلعىن، ءتيىن اتاتىن تومار وق, دوعال وق دەگەن بار. ال ايماڭداي وق...
- بىلەم، بىلەم! - دەدى كوشەك، - انەۋكۇنگى عوي...
- ءيا. سونداي ۇلكەن تويلاردا جامبى نە باسقاداي نىسانا اتادى». (ماعاۋين م. «الاساپىران». 39 ب.).
جوعاردا ماعاۋيننەن كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن «ايماڭداي وق» دەگەن وقتىڭ دا بولعانىن، جانە ونى نەگە كەرەكتەنەتىنىن دە بىلگەندەيمىز.
ال قابدەش ءجۇمادىلوۆ «دارابوز» رومانىندا ءتىز وق پەن تومار وقتى بىلاي بەرەدى:
«- كانە جەبەلەرىڭدى كورسەتشى!
كەنجە تاياۋدا تۇرعان اتىنا جۇگىرىپ بارىپ، ەردىڭ الدىنعى قاسىنا ءىلىپ قويعان وق تولى قورامساعىن الىپ كەلدى. قورامساعى ءساندى، ۇلپا جارعاقتان كەستەلەپ تىگىلگەن. جەبەلەرى دە ءار الۋان; كوبە بۇزار, قوزىجاۋرىن, بىرەن-ساران تومار وق, ءتىز وقتار.
- اڭشىلىق قۇرادى ەكەنسىڭ عوي؟ - دەدى قابانباي تومار وقتىڭ ءبىرىن ۇستاپ كورىپ.
- بالقاشتا ءتىز وقپەن ۇيرەك اتۋشى ەدىك. ال مىنا جاقتا كەكىلىكتەن باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى.» ء(جۇمادىلوۆ ق. «دارابوز». 131 ب.)
ال وقتىڭ «اندىگەن» دەگەن ءبىر ءتۇرى اقتانبەردى جىرلارىندا بىلايشا ورىن الادى.
جالاۋلى نايزا جانعا الىپ،
جاۋ قاشىرار ما ەكەنبىز!
توبىرشىقتى اندىگەن,
تولتىرا تارتار ما ەكەنبىز.
توبىلعى ءتۇبى قۇرالاي
بىتىراتىپ اتار ما ەكەنبىز!
(اقتانبەردى. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 73 ب.)
سونداي-اق، «اڭعۋا», «قاداۋ وق» دەگەن وق تۇرلەرى ت.زاكەنۇلىنىڭ «كوكبورىلىردىڭ كوز جاسى» رومانىندا كەزدەسەدى.
اڭعۋاسىن اڭىراتسا،
ارعى تاۋعا جەتەدى.
اش قاسقىرداي قاعىنسا،
قانعا تويماي كەتەدى.
(زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 261 ب.)
قارا تۋىمدى تىكتىم مەن،
قارا بۇقانىڭ تەرىسىمەن قاپتاعان.
قايىڭ دابىلدى قاقتىم مەن،
قامقا ساۋىت كيدىم مەن،
قاداۋ وقتى تارتىم مەن.
(زاكەنۇلى ت. «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» 147 ب.)
ال، وقتاردىڭ اتقارار مىندەتتەرىنە قاراي اتالاتىن اتاۋلارىنا مىناداي مىسالدار ايتۋعا بولادى. «قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» اتتى جىردىڭ «جۇبانىش» دەپ اتالاتىن بولىمىندە «ساۋىت بۇزار» وقتى بىلاي سيپاتتاسا:
...جەكپە-جەككە كەلگەندە،
كوك جەبەنىڭ ىشىندە،
ساۋىت بۇزار ءبىر وق بار.
ول ساۋىتتى بۇزباي قويمايدى.
وتپەي، ءسىرا، قالمايدى.
جەكپە-جەككە كەلگەندە،
شارايناىز كەلمەيدى.
جۇمساپ قاتتى بولاتتى
ساۋىت بۇزار وق اتشى.
(«جۇبانىش». اقساۋىت. 2 ت.، 82 ب.)
ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا ساۋىت بۇزاردىڭ جازبا ادەبيەتتەگى قولدانۋ ءتۇرى بىلايشا كورىنىس تاپقان: «توي-دۋمان، جارىستا جامبىنى ءبىر اتقاننان جارق ەتكىزىپ جەرگە تۇسىرەتىن مەرگەندەردىڭ، اياق استىنان زۋ ەتىپ تۇرا قاشقان قىر قويانىنان ساسىپ قالىپ، قولىنداعى ساداق جەبەسىن قۇلا جونعا جىبەرىپ كۇلكى بولاتىنى دا وسى ارا... بۇرىن-سوڭدى جۇرت كوزىنە تۇسپەگەن جاس جىگىتتىڭ، قانجارداي قوس ازۋ ءتىسىن جالاقتاتىپ، قىلشىق جالىن تىكىرەيتىپ، تايىنشاداي قارا دوڭىز قارسى ۇمتىلعاندا، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تۇرىپ ساۋىت بۇزار جەبەسىن قاق ماڭدايدان قارىس سۇيەم كىرگىزىپ، اتاققا ىلىنەتىن دە، تاعى سول سايات بازارىندا» ء(ى. ەسەنبەرلين. «كوشپەندىلەر». 18 ب.)
ال، «قارعابويلى قازتۋعان» جىرىندا ساۋىت بۇزار بىلايشا ورنەكتەلگەن:
«سەن سەكىلدى قالماقپەن،
كەزەكتەسىپ تۇرام با!» -
اتايىن دەپ جەبەنى،
قارعابويلى جونەدى.
قارسى تۇرساڭ - قاباق دەپ،
وق وتەتىن وزەگىڭ،
جۇتقىنشاق مىناۋ تاماق دەپ،
كەزەپ تۇرىپ وق اتتى،
وعىن قارداي بوراتتى.
اتقان وعى وتەدى،
باسىن جەرگە قالماقتىڭ
دومالاتىپ كەتەدى.
قارعا بويلى باتىردىڭ
اتقان وعىن قاراساڭ،
ساۋىت بۇزار وق ەدى.
نە دە بولسا الدىندا،
توقتامايتىن شوق ەدى.
ون ەكى تۇتام بۇل وقتىڭ،
وتپەيتىن جەرى جوق ەدى.
(باتىرلار جىرى. «قارعابويلى قازتۋعان» 58 ب.)
سونىمەن قاتار «كوبە بۇزار» دەگەن وق ءتۇرىن ماحامبەت ءوز جىرلارىندا بىلاي پايدالانعان:
كۇنقاقتى ەردىڭ استىندا
كوپ جۇگىرەتىن كۇلىك بار.
كون ساداقتىڭ ىشىندە،
كوبە بۇزار جەبە بار
(ماحامبەت. «بەس عاسىر جىرلايدى». 1 ت.، 210 ب.).
سونداي-اق، «مۇساحان» جىرىنان ءبىز بۇل جەبەلەردىڭ «بەرەن» دەگەن ءتۇرىن كەزدەستىرەمىز:
تولعايىنا قالماق قول سالدى،
ەسەپسىز قىلىپ مول سالدى.
اۋەلى اتايىن دەگەن دە،
قوزىجاۋرىن وق الدى،
اتىپ ەدى وتپەدى...
جانە تۇرىپ بەرەن دەگەن وق الدى
ونى تارتىپ تاعى الدى،...
تاعى اتايىن دەپ وقتالدى
ساۋىت بۇزار وق الدى.
(«مۇساحان». باتىرلار جىرى. 5 ت.، 129 ب.)
بۇل وقتىڭ ءتۇرى «قوبلاندى باتىر» جىرىندا دا كەزدەسەدى:
بۇلعارى ساداق، بۇقار جاي،
تارتىلار مايدان كۇن بۇگىن.
التىن قۇنداق اق بەرەن
اتىلار مايدان كۇن بۇگىن.
تولعامالى اق سۇڭگىم
شانشا الماسام ماعان سەرت!
قانعا تويساڭ ساعان سەرت!
بۇلعارى ساداق، بۇقار جاي،
تارتا الماسام، ماعان سەرت!
بەل كۇشىمە شىداماي
بەلىڭنەن سىنساڭ، ساعان سەرت!
التىن قۇنداق، اق بەرەن
اتا الماسام ماعان سەرت!
(قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى «قوبلاندى باتىر» جىرى، 71 ب.)
نەمەسە، «ەر تارعىن» جىرىنان «دوعال وق» دەگەن وق ءتۇرىن كورۋگە بولادى: «تارعىن بۇل قارتقوجاققا كەزەك بەرىپ، اتساڭ ات دەپ قارسى قاراپ تۇرىپ ەدى، قوجاق مۇنى سىيلاپ، اتۋعا قيمادى. نە ءۇشىن دەسەڭىز: «مەن الپىس بەسكە كەلگەن، ساقالىم قۋارعان ءبىر قارت شالمىن، بۇل عوي، جاس بولسا دا، قاسىنداعى اقجۇنىستەي سۇلۋدى قيىپ، ءام ءوزىنىڭ جانىن قيىپ، ماعان قارسى تۇردى. بۇل وتە باتىر ەكەن. مۇنىڭ ءوزىن دە اتپايىن، اتىن دا اتپايىن تەك مۇنىڭ قورامساقتاعى ءجۇز الپىس كەز وعىن جالعىز دوعال وقپەنەن اتىپ ۋاتايىن. سونىمەنەن ءوزىمنىڭ ونى اياپ اتپاعانىمدى بىلدىرەيىن، سونان سوڭ بۇل اقىلى بولسا، ويلاپ بىلەر دە، قىزدى ماعان تاستار دا، جۇرە بەرەر» - دەپ، ءبىر جالعىز دوعال وقپەنەن سالىپ قالعاندا، تارعىننىڭ قورامساقتاعى ءجۇز الپىس كەز وعىن كۇلپارا قىلىپ ۋاتىپ كەتتى» («قازاق ەپوستارى». «ەر تارعىن» جىرى. 135 ب.)
وسى دوعال وقتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورشى مونگوليا رەسپۋبليكاسىندا «ەر جىگىتتىڭ ءۇش تويى» (ەرين گۋرۆان نادام) دەپ اتالاتىن جىل سايىنعى مەملەكەتتىك تويدا باسەكەگە تۇسەتىن ساداقشىلاردىڭ قولدانىپ جۇرگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ال دوعال وقتىڭ «قالۆا» (ۇيرەنۋشىلەردىڭ وعى، تەمىر ۇشىنىڭ ورنىنا دوعال اعاش بەكىتىلگەن وق), «ۇلىن» (ۇشى جوق جەبە) دەگەن تۇرلەرى ماقمۇت قاشعاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگى» ەڭبەگىندە كەزدەسسە، (ماقمۇد ق. «تۇرىك سوزدىگى». 502 ب)
مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانىندا» بۇل وقتىڭ «شي وق» ءتۇرى كادۋىلگى ءبىر تال ءشيدىڭ ۇشىنا تۇيە قۇمالاعىن شانشىپ، بالالاردىڭ ويىنى ءۇشىن قولداناتىنى ايتىلىپ، بىلايشا بەرىلەدى:
«- شي وقتان كىسى ولمەيدى، - دەدى بالا تومەن قاراپ.
- ولەدى، - دەدى وراز-مۇحامەد. - قازىر سەن ماعان شي وق اتتىڭ. ەرتەڭ، ۇلكەن جىگىت بولعاندا كادىمگى كەز وقتىڭ ءوزىن اتاسىڭ.» (ماعاۋين م. «الاساپىران». 39 ب.)
بۇل وقتىڭ اتاۋى كونە جىرلاردا كەزدەسەدى:
بەس جاسىڭدا، قارت قوجاق!
جاس شىبىقتان جاي تارتتىڭ،
جالعىز شيدەن وق اتتىڭ,
اتقان وعىڭ جوعالتتىڭ.
(«قازاق ەپوستارى». «ەر تارعىن» جىرى. 137 ب)
سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا «قاسالى» دەگەن وق ءتۇرى كەزدەسەدى. بۇل قارسى جاقتىڭ بەكىنىسىن ورتەۋ ءۇشىن ۇشىنا وت بايلانعان جەبە.
وت بايلانعان قاسالى زىمعاپ كىرىپ،
ءورت شىپىلداپ، شاھار دا تۇتىندەسىن.
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 289 ب.)
«كورۇعىلى» داستانىنىڭ ەرتەگىلىك نۇسقاسىندا «قول وق» دەگەن وق ءتۇرى بىلاي كورىنىس تاپقان: «ءبىر كۇنى كورۇعىلى بەسباتىردى اڭدىپ ءجۇرىپ، قول وقپەن اتادى، ول وعى وتپەيدى. بەسباتىر «قونىپ جۇرگەن ماسا مەن سونا بولار» دەپ جۇرە بەرەدى. ءبىر مەزگىلدە بەسباتىردىڭ تاڭ ۇيقىسى كەلىپ كەتكەندە كورۇعىلى ونى اتىپ قالادى، وق جىلپ ءوتىپ كەتەدى» (قازاق ەرتەگىلەرى. «كورۇعىلى» 201 ب.)
ال «قاتۇت» - ۇشى ۋعا نەمەسە زارگە سۋارىلعان وق ەكەندىگى جايلى ماقمۇت قاشعاري «تۇرىك سوزدىگىندە» كەلتىرەدى. ءدال وسى جەبە ءتۇرىن سۆەتقالي نۇرجان بىلاي قولدانعان;
زار ەڭىرەپ سوڭىنان قاتۇع كەتسىن،
ماڭدايىنان دۇشپاننىڭ باتىق تەپسىن.
جاھاننامعا اتتانعان يمانسىزدار،
ءزاھارىنان قاتۇعتىڭ تاتىپ كەتسىن!
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 287 ب.)
جەبەگە قاتىستى باسقا دا اتاۋلاردى ماقمۇت قاشعاري ەڭبەگىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى «ازۇق وق» (قاڭعىرعان وق), ياسىش (جەبەنىڭ باسىنداعى تەمىرى), تەمۇركەن نەمەسە تەمىركەن (بۇلاردا وقتىڭ تەمىر ۇشى), تىلى (وقتىڭ باسىنا (ۇشىنا) بايلاناتىن قايىسى), بورى باسى (وق باسىنىڭ جەبە ۇشىنا ەڭگىزىلەتىن تۇسىنداعى كەرتىك، ايىلباسى) جانە شىرعۇي (جەبە باسىنىڭ قالىڭ، جۋانتىق باسى). (ماحمۇد ق. «تۇرىك سوزدىگى». 314 ب.).
ال سۆەتقالي نۇرجان ءوزىنىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» داستانىندا بۇل سوزگە وقتىڭ بولات ۇشى دەگەن انىقتاما بەرىپ، ونى;
«...ەر ەسىم ءجۇر، شۇيگەندە -
قىرعي دەرسىڭ!
جاۋعا جەبە تيگەندە -
شىرعۇي دەرسىڭ! - دەپ قولدانادى.
(نۇرجان س. «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم». اي تارانعان ءتۇن. 285 ب.)
ال، ماساق (وقتىڭ قاۋىرسىن بايلاعان جاعى نەمەسە جەبەگە بايلانعان قاۋىرسىن. كەيدە بۇل تۇتاستاي وقتىڭ اتاۋى بولاپ كەتۋى دە مۇمكىن. ساداقتى ادىرنا دەپ اتايتىنى سەكىلدى.), كىرىس (ساداق اتقاندا وقتىڭ ادىرناعا ياعني كىرەگە تىرەلىپ تۇراتىن ويىعى) ت.ب. سەكىلدى اتاۋلارىن اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتتەن جانە تاريحي ەڭبەكتەردەن كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.
مىنە بۇل بىزگە جەتكەن جەبە اتاۋلارىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. ءبىز بابا تاريحىمىزدان الارىمىز دا كوپ، جانە سونىڭ وتەۋى رەتىندە بەرەرىمىز ودان دا كوپ ەكەنىن ءاربىر قازاقتىڭ بىلگەنى ابزال.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
«ايقاپ» 1911 ج.، №1. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تولىق نۇسقاسى، - الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995.
اقساۋىت. 2 تومدىق. - الماتى: جازۋشى، 1977. - 2 ت. باتىرلىق داستاندار. - 378 ب.
امانجولوۆ ك.، تاسبولاتوۆ ا.، قازاقستاننىڭ اسكەري تاريحى. - الماتى: ءبىلىم، 1999, - 320 ب. سۋرەتتى.
احمەتجانوۆ ق.س. جاراعان تەمىر كيگەندەر. (باتىرلاردىڭ قارۋ-جاراعى، اسكەري ونەرى، سالت-داستۇرلەرى). - الماتى: ءداۋىر، 1996. - 256 ب.
بابالار ءسوزى. 100 تومدىق. - استانا: فوليانت، 2007. - 44; 51 ت. باتىرلار جىرى.
باتىرلار جىرى. كوپ تومدىق. - الماتى: جازۋشى، - 1989. 6-توم.
باتىرلار جىرى. كوپ تومبىق. - الماتى: جازۋشى، 2007. - 296 ب.
بەس عاسىر جىرلايدى: اسان قايعىدان ماحامبەتكە دەيىنگى قازاق اقىن جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارى. ءۇش تومدىق / 1-توم - الماتى: جازۋشى، 1984. - 256 ب.
دالا كەمەڭگەرى نەمەسە سىرىم تۋرالى سىر. - الماتى: ءسوزستان، 1992.
ەسەنبەرلين ءى. (10 تومدىق شىعارمالار جيناعى). كوشپەندىلەر. - الماتى: جازۋشى، ءى، ءىى كىتاپ
ءجۇمادىلوۆ ق. دارابوز. (12 تومدىق شىعارمالار جيناعى، ءى كىتاپ). - الماتى: قازىعۇرت، 2005. 8-توم.
جۇماحانوۆ تىلەۋحان. قاسىم حان. - الماتى: اۋدارما، - 2004.
زاكەنۇلى ت. كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى. - الماتى: ولجاس، - 2003. 528 ب.
كەكىلباەۆ ءا. دالا باللادالارى ءى توم، اڭىزدىڭ اقىرى. - الماتى: جازۋشى، - 2003.
قازاق حالىق ادەبيەتى: كوپ تومدىق. ت.I. باتىرلار جىرى - الماتى: جازۋشى.
قازاق ەرتەگىلەرى (قۇراست. ە. دۇيسەنبايۇلى). - الماتى: جازۋشى، 2009. - 320 ب.
قازاق ەپوستارى. الماتى: - كوشپەندىلەر.
قۇرالۇلى ا. قارۋ-جاراققا، قۇرال-جابدىققا، ولشەمگە، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. - الماتى: ونەر، 2007. - 64 ب.
ماعاۋين م. الاساپىران. (تاريحي رومان). 1, 2-كىتاپ. - الماتى: جازۋشى، 1988. - 830 ب.
ماحامبەت. جورىق جىرلارى: - الماتى، حالىقارالىق اباي كلۋبى، 2007.
ماحمۇت قاشعاري. تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگى. (ديۋاني لۋعات-يت-تۇكى). 3 تومدىق شىعارمالار جيناعى. - الماتى: حانت، 1997 - 3-توم.
نۇرجان س. اي تارانعان ءتۇن. (جىر كىتابى). - الماتى: جازۋشى، 2008. - 384 ب.
سالعاراۇلى ق. ۇلى قاعانات. - استانا: فوليانت، 2008. - 550 ب.
سۋيڭنۋ. «حان كىتابى» (كونە قىتاي جازبالارىنان) /اۋد. العى ءسوزىن جازعان جانە قۇراستىرعان ق.سالعاراۇلى. - الماتى: سانات، 1998. - 288 ب.
حان كەنە: تاريحي تولعامدار مەن پەسا، داستاندار. - الماتى: جالىن، 1993. - 448 ب.
سوڭى.
«اباي-اقپارات»: ەرلان قاريننىڭ «قازاق اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندەگى
جەبە تۇرلەرىنىڭ اتاۋلارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ باسىن «سوڭعى ماقالالار» ايدارىنىڭ مۇراعاتتار قورىنان تابا الاسىزدار.
