ساياسي عىلىمدار دوكتورى، دەموگراف-عالىم  ماقاش تاتىموۆپەن سۇحبات

– ماقاش بايعاليۇلى، ەلىمىزدە ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 25 اقپان – 6 ناۋرىز ارالىعىندا ەكىنشى حالىق ساناعى بولىپ وتكەنى بەلگىلى. ەڭ اۋەلى مىنا جايدى ايتىڭىزشى. وسى ساناقتىڭ وتكىزىلۋ دەڭ¬گەيىنە كوڭىلىڭىز تولدى ما؟ ساناق قورىتىندىلارى وسىنداي ماڭىزدى ۇلتتىق ناۋقاندارعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ بارلىق پارامەترلەرىنە ساي كەلە مە؟
– بۇل ساناق وسىنىڭ الدىڭعىسىنا قاراعاندا ەداۋىر جاقسى دارەجەدە وتكىزىلدى. ارينە، ۇلكەن اۋقىمداعى ناۋقان بولعان سوڭ بىرەن-ساران كەم¬شىلىكتەر دە بولماي قالماعان شىعار. ساناققا ىلىنبەگەندەردىڭ سانى وتە از. بۇدان ون جىل بۇرىنعى ءبىرىنشى ۇلتتىق ساناقتا ەسەپكە ىلىنبەي قالعاندار 1,3-1,5 پايىز بولسا، وسى جولعى ساناقتان سىرت قالعانداردىڭ سانى مەنىڭ بولجامىم بويىنشا 0,3-0,4 پايىزدى قۇرايدى. سوندا مىڭنىڭ ۇشەۋى، تورتەۋى عانا ساناققا ىلىنبەي قالدى دەپ ايتۋعا بولادى.

ساياسي عىلىمدار دوكتورى، دەموگراف-عالىم  ماقاش تاتىموۆپەن سۇحبات

– ماقاش بايعاليۇلى، ەلىمىزدە ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 25 اقپان – 6 ناۋرىز ارالىعىندا ەكىنشى حالىق ساناعى بولىپ وتكەنى بەلگىلى. ەڭ اۋەلى مىنا جايدى ايتىڭىزشى. وسى ساناقتىڭ وتكىزىلۋ دەڭ¬گەيىنە كوڭىلىڭىز تولدى ما؟ ساناق قورىتىندىلارى وسىنداي ماڭىزدى ۇلتتىق ناۋقاندارعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ بارلىق پارامەترلەرىنە ساي كەلە مە؟
– بۇل ساناق وسىنىڭ الدىڭعىسىنا قاراعاندا ەداۋىر جاقسى دارەجەدە وتكىزىلدى. ارينە، ۇلكەن اۋقىمداعى ناۋقان بولعان سوڭ بىرەن-ساران كەم¬شىلىكتەر دە بولماي قالماعان شىعار. ساناققا ىلىنبەگەندەردىڭ سانى وتە از. بۇدان ون جىل بۇرىنعى ءبىرىنشى ۇلتتىق ساناقتا ەسەپكە ىلىنبەي قالعاندار 1,3-1,5 پايىز بولسا، وسى جولعى ساناقتان سىرت قالعانداردىڭ سانى مەنىڭ بولجامىم بويىنشا 0,3-0,4 پايىزدى قۇرايدى. سوندا مىڭنىڭ ۇشەۋى، تورتەۋى عانا ساناققا ىلىنبەي قالدى دەپ ايتۋعا بولادى.
اۋەلگى كەزدە بىردەن قامتىلماي قالعاندار بولادى، ارينە. وتكەن ساناقتا 300 مىڭداي ادام قامتىلماي قالعان-دى. بۇل ءوزى ءبۇتىن ءبىر قالا دەرلىك. رەسەي ازاماتتارى تۇرادى دەگەن جەلەۋمەن بايقوڭىر قالاسى دا ساناقتان وتپەي قالعان-دى. رە¬سەيلىك بولسا بولسىن، بىراق ولار قازاقستان جە¬رىندە تۇرادى ەمەس پە. سوندىقتان، وسى ساناققا ىلىك¬تىرىلدى. ساناقتىڭ ءوزى جيىرما كۇن ءجۇردى عوي، تۇتاس اۋداندار، اۋىل-كەنتتەر نازاردان تىس قالۋى مۇمكىن ەمەس. قاربالاس جۇمىس بارىسىندا ءارتۇرلى اڭگىمەلەر دە شىققانىن بىلەمىز. دەگەنمەن، ءدال قازىرگى كۇندەردە ساناقشىلار بىزگە كەلمەي قالدى دەپ ايتاتىندار ساناۋلى عانا. رەسپۋبليكالىق ستا¬تيستيكا مەكەمەسىنە 300-دەي حات ءتۇسىپتى. سولاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىلىپ، ساناققا ىلىكتىرىلگەن. 300 دەگەن قازاقستان اۋقىمىندا تەڭىزدەگى تامشى. ەن¬دەشە، “ساناقتان وتپەي قالدىق” دەپ وكپەلەيتىندەر دە جوقتىڭ قاسى بولسا كەرەك. مۇندايلار وتكەن سا¬ناققا قاراعاندا 5-6 ەسە ازايعاندىعى سونى اڭعار¬تادى. جالپى العاندا، ەلدەگى بۇل جولعى حالىق ساناعى قاي جاعىنان العاندا دا ايتارلىقتاي جوعارى دارەجەدە ءوتتى.
– ماقا، قالىڭ جۇرتشىلىق بىلمەسە دە ساناقتىڭ العاشقى ناتيجەلەرى وزىڭىزدەي دەموگرافيا مامانىنا جاقسى ءمالىم بولعانىن سەزىپ وتىرمىز. ەلباسىمىز دا ساناق قورىتىندىسىنا بايلانىستى دەرەكتەردى ءوز سوزىندە ارا-تۇرا كەلتىرىپ ءجۇر. سونىمەن، حالقىمىزدى نەمەن قۋانتاسىز؟ قازاقستاندىقتاردىڭ بارلىق سانى قانشا بولدى، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلەسى ءوزىڭىز بولجاعانداي التى قىردان استى ما؟
– البەتتە، بۇل ساناقتىڭ العاشقى دەرەكتەرى ءبىزدى قۋانتادى. مەن الدىن-الا دەرەكتەر بويىنشا عانا سويلەيمىن. سەبەبى، ساناقتىڭ جيعان-تەرگەن قيساپسىز قازىنا مالىمەتتەرى ءالى تولىق ەكشەلىپ، ەسەپتەلىپ، تۇگەل سارالانىپ بولعان جوق.
– ول قاشان ەسەپتەلىپ بولادى؟
– الداعى قىركۇيەك ايىنا دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى سارالانىپ، سۇرىپتالىپ بولادى دەپ وتىر¬مىز. ساناقتىڭ ساۋالناما پاراقشالارى ءتۇ¬گەلدەي ەلەكتروندى ەسەپتەۋ ماشينەلەرىنەن ءوت¬كى¬زىلە¬دى. سول سۇزگىدەن وتكەننەن كەيىن بارىپ حالىق¬تىڭ تولىق سانى شىعادى. ول سول كەزدە رەسمي تۇردە جاريا ەتىلەدى. نەگىزىندە ءبارىمىز سول رەسمي اقپاراتقا سۇيەنۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتەن دە ابدەن سارالانىپ بولماعان العاشقى مالىمەتتەر بويىنشا ايتىلىپ جاتقان سوزدەرگە، ءوزىمنىڭ ايتاتىن سوزىمە دە مەن وتە ابايلاپ قارايمىن.
سوندا دا بولسا العاشقى ناتيجەلەر اقجارىل¬قاپ قۋانىشقا بولەيدى. ءوزىمنىڭ الدىن-الا ايتقان بولجامدارىمدا قازاقستان حالقى 16,5 ميلليون بولادى دەگەن ەدىم. العاشقى قورىتىندىلار دا سول بولجامنىڭ ۇدەسىنەن شىقتى. ساناقتان ناقتى وتكەن ادامداردىڭ سانى 16 ميلليون 405 مىڭ. ءسۇزىپ تەكسەرۋ ارقىلى ارى بارعاندا تاعى ءبىر 95 مىڭداي، ايتپەسە 55 مىڭداي ادام قوسىلادى. ول پالەندەي كوپ تە ەمەس.
– بىراق سونىڭ ءوزى جاڭاعى ءسىز ايتقان ون التى جارىم ميلليونعا جەتكىزىپ تۇر عوي؟
– ءيا، 16,5 ميلليونعا جەتىپ تۇر. بۇل، بىلايشا ايت¬قاندا، تاۋەلسىز ساراپشىنىڭ بولجامى. شەت¬ەلدىڭ عىلىمىندا رەسمي دەرەكتەردەن گورى ساراپشىلاردىڭ سوزدەرىنە كوبىرەك سەنەدى. ويتكەنى، ساراپشىلار رەسمي دەرەكتەردىڭ ءوزىن دە سىن كوزبەن قاراپ تالدايدى. سونان سوڭ وزدەرىنىڭ عىلىمي تۇجىرىم-پايىمدارىن ايتادى. سوندىق¬تان، ساراپشىلاردىڭ دەرەكتەرى نەعۇرلىم دالىرەك كەلەدى دەگەن پىكىر دە جوق ەمەس. مەن دە تاۋەلسىز ساراپشى رەتىندە اعىم¬نان جارىلسام، ساناقتىڭ تولىمدى ساندارى ساياساتىمىز ءۇشىن دە كەرەك. جاقسى حابارلاردى جۋر¬ناليستەرىمىز دە سۇيىنشىلەپ جازىپ جاتقانى سو¬دان. كوڭىلگە دە مەدەت ءارى حالقىمىزدىڭ دا مە¬رەيىن وسىرەدى. اسىرەسە ءتىل ماسەلەسى جونىندە قوعام¬دىق ءپى¬كىر¬دىڭ قىرتىستارىن قالىڭىراق ەتىپ قالىپ¬تاس¬تى¬رادى. رەسپۋبليكادا قازاق حالقى 67 پايىزعا تا¬قا¬دى دەپ ايتىلىپ جاتىر. بۇل – بارلىق حالىق¬تىڭ ۇشتەن ەكىسى دەگەن ءسوز. ءتىل مەن ءدىل، ەلدىڭ تۇتاس¬تىعى، مەملەكەت ماسەلەسى بولسىن، مۇنىڭ ءوزى تيا¬ناق-تۇعىرىمىزدىڭ بەرىكتىگىن كورسەتەتىن جاعداي. كەيدە بايبالامداي ۇرانداپ، قىزىل سوزدەر ايتىپ كەتەتىندەردىڭ قىجىلدى سوزدەرىنەن گورى وسىناۋ ءبىر عانا دەرەكتىڭ ءوزى-اق الدەقايدا تۇشىمدى.
مەن الاشتىڭ ابىزى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇدان ءبىر عاسىرداي بۇرىنعى سوزىمەن ء“الھامدىلدا، ەندى بىزدەر از ەمەسپىز، 66 پايىز قازاق بارمىز!” دەپ ايتامىن. بۇل جايعا تۇسىنىك بەرە كەتسەم، ءما¬سەلە بىلاي. بىرىنشىدەن، العاشقى 67 پايىز دەگەندى جۋرناليستەر قاعىس ەستۋى دە مۇمكىن. ەكىنشىدەن، 67 پايىز جالپى قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر بولىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. مەنىڭ ءوز ەسەپ-بولجامىم بويىنشا قازاقتىڭ پايىزى 62-گە تاقاۋى كەرەك بولاتىن. 62-ءنىڭ ءوزى دە جامان پايىز ەمەس، اينالايىن. وتكەن ساناقتا 53 پايىزدان ءسال ارتىقتاۋ بولعان ۇلەسىمىز. وعان قاراعاندا 62 دەگەنىمىز تىپتەن اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ۇلكەن ەمەس پە.
– ءسويتىپ، قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى قانشا دەگەندە، قازىر 67 پايىز دەپ ايتىلۋدا. ودان سوڭ 66 جانە 62 دەگەن ساندارعا تاپ بولىپ تۇرعاندايمىز با؟
– ءيا، سولاي. بىراق سونىڭ قايسىسى بولسىن كو¬ڭىلگە توق. دەسەك تە، ناقتى قورىتىندى شىق¬پايىن¬شا، سوڭعى ەكەۋى پىكىر-تالاس رەتىندە قالادى. ويتكەنى، ساناقتىڭ قورىتىندىسىن، ىستەلگەن ءىستى، مەملەكەتتىك يگى شارانى قۇرمەتتەۋ كەرەك. بۇلار¬دىڭ انىعى الداعى ۋاقىتتا بەلگىلى بولماق. قالاي بول¬عاندا دا قازاق جۇرتىنىڭ ءوسىمى مىقتى. ەگەمەن¬دىك العان تۇستاردا، مىسالى، 40 پايىزعا جاڭا جەتكەنبىز. 1999 جىلعى ساناقتا 53 پايىز بولدىق. ەندى 62, 63-تەن اتتاپ، 66-67 بولساق، بۇل وتە بيىك كورسەتكىش. ورىنسىز سىپايىلىقتى قويا تۇرىپ، جاقسى نارسەنى جاقسى دەپ جانىمىزدى ءسۇيىندىرىپ ايتۋىمىز كەرەك-اق.
بۇعان تاعى ءبىر قوسارىم، مەيلى، 67 پايىز قازاق تىلدىلەر بولىپ ەسەپتەلسىن-اق. ال ەلدەگى تۇركى ءتىل¬دەستەر 8 پايىز. ولارمەن قوسقاندا 75 پايىز بولا¬دى ەكەنبىز. سونان سوڭ مۇسىلمان ۇمبەتتى ءدىن قارىنداستار بار. چەشەن مەن ينگۋش، دۇنعان مەن كۇرد، تاجىك پەن پارسى. سولاردى قوسقاندا 76 پايىزبىز. ونىڭ ۇستىنە باسىمىزدى قارايتىپ جۇرگەن شىعىس تەكتەستەر بار. ولار نەگىزىنەن كارىستەر، بۋرياتتار مەن قالماقتار. ولاردى قوسساق، قازاقى قويدىڭ قۇيرىعىنداي دوڭگەلەنىپ 77 پايىزىڭىز شىعادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىزدىڭ قازاقستان ءوزىنىڭ باعزى-باياعىداعى ەۋرازيالىق كەلبەتىن قايتارىپ كەلە جاتىر.
قازاقتىڭ ءوز اتامەكەنىندەگى 67 نەمەسە 62 پايىزدىق ۇلەس سالماعىنىڭ ءوزى دە 1932 جىلعى اشارشىلىق الدىنداعى دەڭگەيى. ءبىز سونى ەندى عانا قالپىنا كەلتىردىك. ال بولاشاقتا، اسىقپاساق ءالى ەلدەگى پايىزىمىزدى 70-تەن اسىراتىن بولا¬مىز. امانشىلىق بولسا، 75-كە دە جەتەمىز. ول – ءبۇتىن حالىقتىڭ تورتتەن ءۇشى. كەرەك دەسەڭىز، 80 پايىزعا دا تاقايتىن كۇندەر كەلەر.
– قازاقتىڭ قازىرگى سانىن ايتىڭىزشى؟
– مەن سانىن ايتۋدان سانالى تۇردە ىركىلە تۇرار ەدىم. ويتكەنى، ول سان اۋەلى رەسمي دەرەكتە جاريالانۋى كەرەك. پايىزبەن سويلەپ جاتقانىمىز دا سودان. دەگەنمەن، سانعا شاقساق، ەلدەگى نەگىزگى ۇلتتىڭ سانى 10,5 نەمەسە 10,8 ميلليونعا قارايلاس بولىپ قالار.
– بۇۇ ساراپشىلارى قازاقستاندىقتاردىڭ سانى وسى ساناقتا 14,5 ميلليون ادامنان اسپايدى دەپ بول¬جاعان ەكەن. ءبىز، ءوزىڭىز ايتقانداي، 16,5 ميل¬ليونعا جەتىپ قالىپپىز. وسىنىڭ سىرى نەدە؟ بۇۇ ماماندارى قاي جەردەن قاتەلەسىپ تۇر دەپ ويلايسىز؟
– وسى جايعا كوپ جۋرناليستەر كوڭىل اۋدارادى. سەنساتسيا ىزدەگەندەي، سونى قايتا-قايتا قوپارا بەرەدى. ماماندار وعان ەزۋ تارتىپ كۇلىپ قانا قويعان. سەبەبى، بۇۇ-نىڭ ساراپ¬شىلارى ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ جاعدايىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ءجوندى بىلمەيدى.
– ولار ەۋروپا مەم¬لەكەتتەرىنىڭ ستاندارت¬تارى¬مەن بەزبەندەيتىن بولار؟
– ءداپ سولاي. ەۋروپا بولعاندا دا رەسەي مەن ۋكراينانىڭ ستاندار¬تى¬نان شىعىپ وتىر. ول كەز¬دە بۇل ەلدەردە دەپوپۋ¬ليا¬تسيا قۇردىمعا كەتىپ، ءوسىپ-ءونۋ ازايىپ بارا جاتقان. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قازاق¬ستاننان 90-شى جىلداردا كوشىپ كەتۋشىلەر دە كو¬بەيدى. حالىقتىڭ سانى ازايا ءتۇستى. ولار جاڭاعى جايدى بۇكىل عاسىرعا جايىپ جىبەرىپ، وسى ءۇردىس ساقتالا بەرەدى دەپ ويلا¬دى. سودان سوڭ، شەتەل ما¬ماندارىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىزگە مىسىق تىلەۋلەستەر دە از ەمەس ەكە¬نىن اشىپ ايتايىق. كە¬زىندە ءوزىم سىناعان مي¬حايل بەرنشتام دەگەن بار. ول ورىستىڭ سوڭىنان قا¬زاقتىڭ دا ءوسىپ-ءونۋى قۇر¬دىمعا بەت الادى دەگەندى اۋزى-مۇرنى قيسايماي ايتادى. سەبەبى، قازاق ابدەن ورىستانىپ كەتكەن، قازاقتىڭ دەموگرافيالىق مىنەز-قۇلقى مۇسىل¬مان¬دار¬دان گورى حريستيان حا¬لىقتارىنا جاقىن، سون¬دىقتان دا، سايىپ كەلگەن¬دە، ءوسىمى تومەندەيدى دەپ بولجامدايدى.
بۇۇ ساراپشىلارى قاي جەردەن قاتەلەستى دە¬گەندە، ولار قازاقستاندا ميگراتسيا ارى قاراي جال¬عاسا بەرەدى دەپ ويلادى. بۇل – ءبىر قاتەلىگى. مي¬گرا¬تسيا توقتالدى عوي. ەكىنشىدەن، تۋ تومەن قۇل¬دىراي بەرەدى، قازاق تا ورىستىڭ سوڭىنان تارتادى دەپ جوبالادى. بۇل قاتەلىك كەيبىرەۋلەرگە جاعاتىن دا شىعار. بىراق ول بولمايتىن ءىس. قازاقتىڭ قۇردىمعا كەتپەي، قايتا شىڭعا ورلەيتىنىن بۇۇ ايتقان 14,5 ميلليوننىڭ ورنىنا، 16,5 ميلليون بولىپ وسكەنىمىز دە تاعى ءبىر ايعاقتاپ، دالەلدەيدى.
– ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە حالىق وسىمىنە اسەر ەتەتىن دەموگرافيانىڭ وزىندىك ىشكى فاكتورى بار دەپ ەدىڭىز.
– ءيا، حالىق ءوسىمىنىڭ ءوز زاڭدىلىعى، تابيعي اعىمى بار. قازىردە بۇكىل ەۋروپا، امەريكا ءوسىمدى توقتاتتى. رەسەي تومەن قۇلدىراپ بارادى. قىتاي دا سايابىرسىدى. ءدال وسىنداي جاعداي بۇكىل ادامزات بالاسىن قامتىماي قويمايدى. ۇلكەن ەپيدەميالار كەلۋى مۇمكىن. سپيد-ءتىڭ ءوزى ادامزاتتىڭ وسۋىنە تەجەۋ جاساسا، مىنا كەلە جاتقان شوشقا-تۇماۋى دا قورقىنىش تۋعىزادى. قۇدايىم بۇلاردىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. دەگەنمەن دە، جاھاندانۋ بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ دەموگرافيالىق مىنەز-قۇلقىن تۇبىرىمەن وزگەرتپەي قويمايدى. ويتكەنى، حالىق وسىمىنە اسەر ەتۋشى نەگىزىنەن دەموگرافيانىڭ ءوزىنىڭ ىشكى فاكتورى، ءوز دامۋىنىڭ زاڭدىلىعى بولماق. بۇل ءۇشىن ءبىر ايەل ءبىر-ەكى بالامەن شەكتەلسە جەتىپ جاتىر. مۇنىڭ دەموگرافياعا كەلتىرەتىن زيان-زاردابى اناۋ ايتقان قىرعىن سوعىستاردان الدەقايدا ارتىق بولماسا كەم ەمەس.
حالىق قارتايعان جاعدايدا، تىپتەن، وسىمگە ەكى بالانىڭ ءوزى دە ازدىق ەتەدى. ول كەزدە ءولىمنىڭ جالپى دەڭگەيى كۇرت كوتەرىلەدى دە، ەكى بالا حالىقتىڭ سانىن ساقتاپ تۇرا المايدى. 2,4-2,5 بالا قاجەت بولادى بۇل جاعدايدا. مىسالى، قازىر ورىستىڭ سانىن كوتەرۋ ءۇشىن قازاقستاندا ەكى بالا جەتكىلىكتى بولسا، رەسەي ءۇشىن ەكى جارىم بالا قاجەت. ويتكەنى، وندا ءولىم، حالىقتىڭ قارتايۋى ۇدەپ بارادى. دەموگرافيانىڭ مۇنداي نازىك پەرنەلەرىن ەسكەرمەسكە بولمايدى.
– ەندى وزىمىزگە قايتا ورالساق، ەلىمىزدىڭ ورتالىق، سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەرىندەگى قازاقتاردىڭ جالپى حالىقپەن سالىستىرعانداعى ۇلەسى قانشا؟ وسى ۇلەستىڭ جاقىن بولاشاقتاعى ءوسۋ كەلەشەگى قانداي؟
– قازاقتىڭ ءوسىمى، ارينە، بارلىق جەردە بىردەي ەمەس. ۇلەس پايىزى دا ءار جەردە ءارتۇرلى. مىسالى، با¬تىس قازاقستاندا، سول وڭىردەگى ءتورت وبلىستا قا¬زاق 80 پايىزدان اسىپ وتىر. شىمكەنت، قىزىلور¬دا مەن جامبىل وبلىستارىن قوسىپ العانداعى وڭ¬تۇستىك قازاقستاندا 70 پايىزدان ارتىق. قازاقتىڭ ۇلەس پايىزى ءالى دە تومەن جەرلەر بار. ول نەگىزىنەن سولتۇستىك ءوڭىر. مۇندا، ءتىپتى، تىڭ يگەرگەن ۋاقىتتا 1959 جىلعى ساناق مالىمەتتەرى بويىنشا، نەبارى 19 پايىز بولاتىنبىز. قازىر، قۇدايعا شۇكىر، بۇرىنعى تىڭ ولكەسىنىڭ رەسەيمەن داۋلى بەس وبلىسىنداعى قازاقتىڭ ۇلەسى 40 پايىزعا تاقالدى. سالىستىرمالى تۇردە از بولماسا دا، كوڭىلدى ونشا كونشىتەتىن پايىز ەمەس، تومەنگى دەڭگەي سانالماق.
– رەسپۋبليكا بويىنشا 36 پايىزدى قۇراعان كەزىمىز دە بولدى عوي. سوعان قاراعاندا...
ء–يا، بولدى. ەگەمەندىك العان كەزدەگى ورتاشا حالىمىزگە تەرىستىك وڭىرىمىزدە ەندى عانا جەتىپ وتىرمىز. شىعىستاعى ۇلەسىمىز 60 پايىزداي. بىراق وندا بورودۋليحا، شەمونايحا ت.ب. اۋداندار بار. ولار¬داعى قازاقتىڭ پايىزى مۇلدەم از. وسكە¬مەن¬نىڭ وزىندەگى قازاق تا 30 پايىزدىڭ ماڭىندا قالىپ وتىر. كەزىندە مۇنداعى قانداستارىمىز 2-3 پايىز عانا بولعانىنا نە دەرسىز.
– بۇل احۋالدى قالاي تۇزەتۋگە بولادى؟
– ول ءۇشىن ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋىمىز كەرەك. ول رەتتەلسە، سولتۇستىك وبلىستارداعى قاراكوزدەردىڭ ءوسۋ پەرسپەكتيۆاسى دا مولىراق بولارى ءسوزسىز. ىشكى ميگراتسيا سول ماقساتقا ساي يكەمدەلىپ تە جاتىر. ورالمانداردى تۇركىستان مەن شىمكەنتتىڭ، الماتىنىڭ اينالاسىنا يىرە بەرمەي، تەرىستىك وبلىستارعا جىبەرگەن ءجون. ارتىق جۇمىس قولدارىن كۇنگەيدەن تەرىسكەيگە كوشىرۋ كەرەك. مىنە، ىشكى كوشى-قوندى وسىلاي رەتتەۋ ارقىلى سولتۇستىكتەگى قازاقتىڭ ۇلەسىن ءبىرشاما كوتەرە الماقپىز.
– بۇل ورايدا استانانىڭ دا يگى اسەرى بولىپ جاتىر-اۋ.
– ارينە، استانا دا تارتۋداي-اق تارتىپ جاتىر قانداستاردى سارىارقاعا. ايتالىق، قاراعاندى وبلىسىندا قازاقتىڭ پايىزى ءبىر كەزدە 28-29 بولسا، قازىر قالانىڭ وزىندە 40-قا جاقىندادى. وتكەن جىلى تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ 50 جىلدىعىندا بولدىق. سول تەمىرتاۋعا العاش كەلگەندە وندا قازاقتى مۇلدە كورمەيتىنبىز. قازىر وسى قالاداعى قازاقتار 17 پايىز كورىنەدى. ونى ماعان قالا اكىمى ايتتى. ارينە، ءالى دە ازداۋ. بىراق 17 پايىزدىڭ ءوزى دە تەمىرتاۋ قازاقتارىن ءبىراز بەلەسكە اسىراتىن سياقتى بولىپ كورىنەدى ماعان.
سول سياقتى، قازاقتىڭ پايىزى قوستاناي، پەتروپاۆل، پاۆلودار قالالارىندا دا ازىراق. استانا 60 پايىزعا تاقاپ، بۇلاردان ءبىراز الدا تۇر. كوكشەتاۋ قازاعىنىڭ دا پايىزى 50-دەن استى. دەمەك، ءبىز ورتالىق، شىعىس وڭىرلەردى ءالى دە يگەرە ءتۇسىپ، ەتنودەموگرافيالىق جاعىنان بىركەلكىلىككە جەتكەنىمىز ابزال. ورتاق كورسەتكىش بولاشاقتا 70 پايىز بولعانى دۇرىس. مەنىڭ ىلعي قازاق 70 پايىزعا جەتپەي ءوزىنىڭ مەملەكەتتىگىن دە، ءتىلىن دە، ءدىلىن دە، ەلدىگىن دە ۇستاپ تۇرا المايدى دەپ قايتا-قايتا ايتىپ جۇرگەنىم بەكەر ەمەس.
– ماقا، قالا حالقى مەن اۋىل حالقىنىڭ سانىنا بايلانىستى بولجامدارىڭىز دۇرىس شىقتى ما؟ ناقتى ايتساق، قازىر قازاقتىڭ قانشا پايىزى اۋىلدا، قانشاسى قالادا تۇرادى؟
– قالا مەن اۋىل، دالا مەن قالا جونىندە ءاڭ¬گىمە ق¬وزعار بولساق، قازىر قازاق الەمدىك ۋربا¬نيزا¬تسيا¬نىڭ ورتان بەلىنە كەلدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق¬تار¬دىڭ 50 پايىزدان استامى قالادا، 50 پايىزعا جۋىعى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى. بۇل ىلگەرى باسا بەرەتىن ۇدەرىس. ءسويتىپ، ەندى ءبىر 10-15 جىل¬دان كەيىن قازاقتىڭ اۋىلدا ۇشتەن ءبىرى قالادى دا، ۇشتەن ەكىسى قالادان تابىلادى. وسىلايشا ءبىز¬دىڭ قازاق تا باسقا حالىقتار سياقتى ۋربانيزاتسيا تورىنە ەركىندەپ ەنەدى دەي الامىز. ولاي ەنبەسەك، كەنجە قالىپ قويا بەرەمىز، سى¬باعامىزدان قاعىلامىز. ويتكەنى، وركەنيەت يگىلىكتەرىنىڭ ءبارى قالادا. قازىر قازاقتىڭ كوپ ماسەلەسى، تۇيتكىلدەرى قالادا جيناقتالىپ، قوردالانا تۇسۋدە. سوندىقتان، قالاداعى قازاقتىڭ ماسەلەسىنە كوبىرەك ءمان بەرۋدى، جىتىرەك ءۇڭىلۋدى ۇكىمەتتىڭ ەسىنە سالامىز.
– اۋىلداعى اعايىنعا بەرەتىن كەڭەسىڭىز قانداي؟
– قازاق اۋىلى ساقتالادى. ەگەر اۋىلدىڭ اگروتەحنيكاسى ورتاشا ەۋروپالىق دەڭگەيگە جەتكىزىلسە، قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ اۋىلدا تۇرعانى ابدەن جەتكىلىكتى، ازىق-تۇلىك مۇقتاجدىعىن قامتاماسىز ەتە الماق. ءدال دانياداعىداي بولماسا دا، يتاليانىڭ وڭتۇستىگىندەگى سيتسيلياداعىداي اگروتەحنيكامىز بولسا، جالپى قازاقستان 25 پايىزدىق سەلولىق حالىقپەن-اق ءوزىن-ءوزى تولىقتاي اسىراي الادى. بار گاپ اگروتەحنيكانىڭ دەڭگەيى مەن مادەنيەتىنە بايلانىستى. ارينە، ەۋروپادا ءبىر سيىردان الىناتىن ءسۇتتى ءبىز بەس سيىردان ارەڭ الساق، وندا بەرەكە بولمايتىنى بەلگىلى. امەريكادا 5 پايىز فەرمەر بۇكىل ەلىن اسىرايدى. ول نەلىكتەن؟ سەبەبى، اگروتەحنيكاسى كۇشتى. جەتىلىپ جاراقتانعان، جۇمىستى جولعا قويعان. ءبىز دە سوعان جەتۋگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك.
– وسى ساناقتىڭ الدىن-الا قورىتىندىلارىنا قاراپ ءبىز ساپالىق تۇرعىدان اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي قانداي جاعدايلار بار دەي الامىز؟ جالپى قازاق تۇرعىسىنان العاندا دا، قازاقستان حالقى تۇرعىسىنان العاندا دا؟
– بىرىنشىدەن، قالادا تۇراتىن قازاق جۇرتىنىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگى ارتىپ وتىر. جۇمىسسىزدىق بايقالسا دا، قازىر جۇمىسشى بولۋعا تىرىسىپ، جاڭا ماماندىقتاردى مەڭگەرۋگە قۇلشىنىس كوبەيدى. نە ىستەرگە بىلمەي ساسقالاقتاپ قالعان ەشكىم جوق. ءتىپتى، مەن ايتار ەدىم، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتار مىنا وزبەك، قىرعىز، تاجىك، تۇركىمەن باۋىرلارعا قاراعاندا الدەقايدا پىسىق، ىلگەرى تۇر. كومپيۋتەردى مەڭگەرۋ، شەت تىلدەردى ءبىلۋ جاعىنان بولسىن، مال تابۋ، عىلىم ىزدەۋ، قازىرگى ومىرگە بەيىمدەلۋ جاعىنان بولسىن، كوپ جاعدايدا قازاق الدەقايدا جوعارى تۇر، الدا كەلەدى. مىسالى، وزبەكستاننىڭ وزىندە قازىر، “اگرارنىي پەرەناسەلەننوست” دەيدى، حالىق قىشلاقتارعا جينالىپ قالىپ، جۇمىسسىزدىق بەلەڭ العان. ءبىلىم دەڭگەيى تومەن، ەڭبەك ونىمدىلىگى ناشار جاعدايدا قالىپ وتىر. بۇل جاقسىلىق ەمەس. وزبەكتەر كوپ ءوسىپ كەلەدى دەپ ىلعي ايتىپ ءجۇرمىز. تۇبىندە وسىلاي تەز ءوسۋى وزبەكتى دە، باسقالارىن دا ءبىرسىپىرا قيىنشىلىقتارعا دۋشار ەتەدى. ويتكەنى، بۇل جايت جۇمىسسىزدىقتى كوبەيتەدى، حالىقتىڭ تۇرمىسىن ناشارلاتادى. ولاردا بۇل تۇيتكىلدەردىڭ تياناعىن تاباتىن ناق قازاقستانداعىداي كەڭ مۇمكىندىكتەر جوق.
– وسى ساناققا بايلانىستى ءوزىڭىزدىڭ تاعى قانداي ايتپاق پىكىرلەرىڭىز بار؟ كەلەسى ساناقتا حالقىمىزدىڭ سانى قانشاعا جەتەدى دەپ ويلايسىز؟ جانە ونىڭ ىشىندە قازاق قانشا بولماق؟ جالپى ەلدەگى دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ قاي ارنادا جۇرگىزىلگەنى ماقۇل؟
– قازاقتىڭ ناعىز وسەتىن كەزەڭى الداعى 10 جىل. ويتكەنى، دەموگرافيالىق “بەبي-بۋمنىڭ” شىڭى دا الدا. بىراق تا مىنا قارجى تاپشىلىعى ونىڭ ۇشار باسىن ازداپ كەسىپ تاستاۋى مۇمكىن. ايتسە دە بۇدان ۇلكەن كەسەل كەلە قويمايدى. سوندىقتان، الداعى كەزەڭدە اسىرەسە مىنا “نۇرلى كوش” باعدارلاماسى جۇزەگە اساتىن بولسا، قازاقتىڭ ءوز تاريحىنداعى ەڭ ءبىر مىقتى ءوسىمى وسى كەزەڭگە سايكەس كەلمەك. ورتا دارەجەدە دامىعاننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ الدىمىزدا ۇلكەن دە قارقىندى ءوسىم توسىپ تۇر. بۇل ۋاقىت ىڭعايىنا قاراي كۇردەلى ۇدەرىس تە بولاتىن سىڭايى بار. ونىڭ تولىق سيپاتىن الداعى ءومىر كورسەتە جاتار. دەسەك تە، كەلەسى ساناقتا، ياعني 2020 جىلى ءبىزدىڭ بولجامدارىمىز بويىنشا، قازاقستان حالقى 22-23 ميلليوندىق مەجەنى ەڭسەرمەك. سول كەزدە ونىڭ 75 پايىزى قازاق بولادى. بۇل دەگەنىڭىز 15 ميلليون، بار حالىقتىڭ تورتتەن ءۇشى. اللا جازسا، سول جاعدايعا جەتەمىز، اتاجۇرتىمىزدا، تاريحي وتانىمىزدا بايىرلانامىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اۆتورى: اڭگىمەلەسكەن قورعانبەك امانجول.
“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 27 مامىر 2009 جىل