قازاق كينوسى تۇرالاپ تۇر دەگەنگە بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس. دەگەنمەن كينومىز دامىپ، كينووندىرىسىمىز وركەندەپ كەتتى دەپ ايتا المايتىنىمىز ايدان انىق. ايتەۋىر، «قازاق كينوسىنىڭ دەڭگەيى ءسال-ءپال كوتەرىلىپ كەلەدى» دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جۇباتىپ قويامىز. اقيقاتىن ايتساق، الەمدىك دەڭگەيدى ايتپاعاندا، قازاق كينوسىنىڭ ءوز حالقىمىزدىڭ اراسىندا بەدەلى بەتەگەدەن تومەن بولىپ تۇرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ويتكەنى كەمشىلىگىمىزدى وزگە بىرەۋ سىرتىمىزدان كۇلىپ، بەتىمىزگە باسقانشا، ءوزىمىز ءبىلىپ، تۇزەتكەنىمىز جاقسى ەمەس پە؟ كۇنى كەشە ەلىمىزدە دۇركىرەپ وتكەن «شاكەن جۇلدىزدارى» بايقاۋىنىڭ كەزەكتى جۇلدەسى ساراپقا سالىندى. الايدا ءوز ەلىمىزدە وتكەن بايقاۋدا جۇلدەگەرلەر اراسىنان قازاق فيلمدەرىنىڭ قاراسىن تاعى دا كورە المادىق. الەمدىك داعدارىسقا دەيىن دە گۇلدەنىپ كەتە قويماعان قازاق كينوسىنا قازىرگى قارجى تاپشىلىعى «سىنىققا سىلتاۋ» بولعانداي ما، قالاي؟ الدە قازاق كينوسى قارجىلىق داعدارىستان ەمەس، رۋحاني داعدارىستان شىعا الماي تۇر ما؟

قازاق كينوسى تۇرالاپ تۇر دەگەنگە بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس. دەگەنمەن كينومىز دامىپ، كينووندىرىسىمىز وركەندەپ كەتتى دەپ ايتا المايتىنىمىز ايدان انىق. ايتەۋىر، «قازاق كينوسىنىڭ دەڭگەيى ءسال-ءپال كوتەرىلىپ كەلەدى» دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جۇباتىپ قويامىز. اقيقاتىن ايتساق، الەمدىك دەڭگەيدى ايتپاعاندا، قازاق كينوسىنىڭ ءوز حالقىمىزدىڭ اراسىندا بەدەلى بەتەگەدەن تومەن بولىپ تۇرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ويتكەنى كەمشىلىگىمىزدى وزگە بىرەۋ سىرتىمىزدان كۇلىپ، بەتىمىزگە باسقانشا، ءوزىمىز ءبىلىپ، تۇزەتكەنىمىز جاقسى ەمەس پە؟ كۇنى كەشە ەلىمىزدە دۇركىرەپ وتكەن «شاكەن جۇلدىزدارى» بايقاۋىنىڭ كەزەكتى جۇلدەسى ساراپقا سالىندى. الايدا ءوز ەلىمىزدە وتكەن بايقاۋدا جۇلدەگەرلەر اراسىنان قازاق فيلمدەرىنىڭ قاراسىن تاعى دا كورە المادىق. الەمدىك داعدارىسقا دەيىن دە گۇلدەنىپ كەتە قويماعان قازاق كينوسىنا قازىرگى قارجى تاپشىلىعى «سىنىققا سىلتاۋ» بولعانداي ما، قالاي؟ الدە قازاق كينوسى قارجىلىق داعدارىستان ەمەس، رۋحاني داعدارىستان شىعا الماي تۇر ما؟

ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، رەجيسسەر:
«ءيا»
– قازاق كينوسى تۇرالاپ تۇر دەگەنگە كەلىسپەيمىن. تۇرالاپ دەگەن – مۇلدە جوق، شارۋاسى تىنعان دەگەن ءسوز. ال ەلىمىزدەگى كينونىڭ دامۋىنا بەلگىلى ءبىر مولشەردە الەمدىك قارجى داعدارىسى كەدەرگى جاساپ تۇر دەگەنگە كەلىسەمىن. قازاق كينوسى كينوتەاترلاردان كورسەتىلىپ جاتپاعاندىقتان عانا، كينولار تۋرالى بىلمەگەندىكتەن عانا كوپشىلىك اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، قازاق كينوسىن سىناۋعا دايىن تۇرادى. ءبىزدى، رەجيسسەرلەردى، «نەگە وزبەكتەر سەكىلدى كينو تۇسىرمەيسىڭدەر» دەپ جازعىرىپ جاتادى. ال ءبىزدىڭ فيلمدەرىمىز شەتەلدەن قانشا جۇلدە الىپ جاتىر. ول جۇلدەلەردى شەتەلدە قازاق رەجيسسەرلەرىنىڭ ادەمى كوزدەرى ءۇشىن بەرىپ جاتقان جوق قوي، ءفيلمنىڭ ساپاسى ءۇشىن بەرەدى. وزبەكتەر مەن قىرعىزدار تۇسىرگەن كينولاردىڭ شەتەلدەن جۇلدە الىپ كەلگەنىن ەستىدىڭىزدەر مە؟ ال مەن ەستىگەن ەمەسپىن.
ءبىزدىڭ بەس فيلم بايقاۋعا قاتىسسا، ۇشەۋى جۇلدەگەر اتانادى. شەتەلدەردە وتەتىن بايقاۋلارعا قۇرىعاندا 20-30 ەلدەن فيلمدەر قاتىسادى. ال ول جاقتا فيلمدەرىمىز جۇلدەگە ىلىگۋ ءۇشىن پارا دا بەرمەيمىز، ويتكەنى ولار پارا الاتىن قازاقستاندىق ماي ەمەس. ەگەر كوپشىلىكتىڭ كوزىنە سۇيەل بولسا، وندا «قازاقفيلمدى» جاۋىپ تاستايىق!   «جاپالاقتى تاسپەن ۇرسا، جاپالاق ولەدى، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ، ءبارىبىر جاپالاق ولەدى» دەمەكشى، قازاققا قانداي كينو تۇسىرسەڭ دە، جاقپايسىڭ. «جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدى» دەيدى. بارلىق فيلمدەر ءجۇز پايىزعا كەرەمەت دەپ ايتا المايمىن. دەگەنمەن ءار ءفيلمنىڭ ءوز كورەرمەنى بار، حالىقتىڭ بارلىعىنا جاعۋ مۇمكىن ەمەس قوي.  ءتىپتى  گولليۆۋد فيلمدەرىنىڭ ءوزى ەلدىڭ بارىنە ءجۇز پايىز ۇناي بەرمەيدى. قازاقستاندا كينو ءتۇسىرۋ، قازاق كورەرمەنىنە جاعۋ وتە قيىن. تاريحي كينو تۇسىرسەڭ، ەرتەڭىندە ءاربىر ەكىنشى قازاق تاريحشى بولىپ شىعا كەلەدى. جالپى، الەمدىك دەڭگەيدە كينو تۇسىرەتىن رەجيسسەرلەر قاي ەلدە دە وتە از. رەسەيدە نيكيتا ميحالكوۆ پەن الەكسەي گەرمان  ەكەۋىنەن باسقا الەمدىك رەجيسسەر بار ما؟ جىلىنا 750 فيلم تۇسىرەتىن قىتايدىڭ وزىندە اتاقتى رەجيسسەر ساناۋلى. جاپونيادا جىلىنا تۇسىرىلەتىن فيلمدەر 300-دەن اسىپ جىعىلادى. اتاقتىلارى ەكى-ۇشەۋ عانا. رەجيسسەر جوق ەكەن دەپ ولەمىز بە؟ سوڭعى ەكى جىلدا بۇرىنعىعا قاراعاندا، كينو سالاسىنا مەملەكەت كوڭىل بولە باستادى. جوعارى جاقتاعىلار كينونىڭ يدەولوگيالىق مىقتى قارۋ ەكەنىنە ەندى كوزدەرى جەتكەندەي. سوندىقتان قازىر قارجىنى اجەپتاۋىر بولۋگە تىرىسىپ جاتىر. الايدا الەمدى جايلاعان داعدارىس قازاق  كينوسىنىڭ دامۋىنا ازداپ تەجەۋ بولىپ تۇر. تەك قازاق كينوسى ەمەس، الەمدىك كينو وندىرىسىندە قارجىدان تارىعۋ بايقالادى. ايتالىق، گولليۆۋدتا بۇرىن جىلىنا 700 فيلم تۇسىرىلەتىن بولسا، قازىر تەڭ جارتىسى عانا ءتۇسىرىلىپ جاتىر. رەسەيدە ءبىر جىلدا 300 فيلم  تۇسىرىلسە، بۇگىندە ونىڭ 60 پايىزى توقتاپ قالدى. وسى جىلى «قازاقفيلمدە» 15 فيلم ءتۇسىرۋ جوسپارلانعان ەدى، داعدارىسقا بايلانىستى  قازىر وندىرىسكە تەك بەس-التاۋى عانا جىبەرىلدى.

دانيار سالامات، رەجيسسەر
«جوق»
– قازاق كينوسىنىڭ دامىماي تۇرعانىن، كينووندىرىسىمىزدىڭ تۇرالاپ تۇرعانىن تەك قارجى تاپشىلىعىنا، الەمدىك داعدارىسقا اكەپ تىرەپ قويعانىمىز ارتىقتاۋ بولادى. سەبەبى قازاق كينوسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەي جاعدايدا اسا ءبىر قىرۋار قارجىنىڭ قاجەتى دە ازداۋ. ايتالىق، اۋەسقوي رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆتىڭ فيلمدەرى سونشالىقتى قىمباتقا تۇسىرىلمەگەن عوي. ەڭ باستىسى، قازاقي كەستەلى، قازاقى مەنتاليتەتىمىزگە، دۇنيەتانىمىمىزعا ساي فيلمدەردى ءبىز ۆيدەوفورماتتا-اق تۇسىرە بەرۋىمىزگە بولادى. سونداي-اق بۇل كينولارىمىزدى، ەڭ الدىمەن، ءوز حالقىمىز كورە الاتىنداي شاعىن كولەمدە پروكاتقا شىعارۋعا بولادى. ال بۇعان سونشالىقتى كوپ قارجى كەتپەيدى. قازاق رەجيسسەرلەرىنىڭ ءوز ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمىنا ساي تۇسىرگەن فيلمدەرى ەلىن سۇيەتىن ۇرپاق تاربيەلەۋگە، ۇلتتىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە، وتكەنىمىزگە ۇڭىلۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.
ۆيدەوفورماتتاعى فيلمدەردىڭ تاعى ءبىر پايداسى – قازاقى بولمىستاعى فيلمدەردى كوپتەپ تۇسىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى.  ەگەر ءبىز قازاق كينوسىن تەك پلەنكاعا ءتۇسىرىپ، ۇلكەن كينونىڭ زاڭدىلىقتارىمەن حالىققا جەتكىزەمىز دەسەك، ول جاڭساقتىق بولادى. ويتكەنى بىزدە كينوپروكات جۇيەسى دۇرىس جولعا قويىلماعاندىقتان، قىرۋار قارجى جۇمساپ تۇسىرىلگەن كينولار ەش پايدا اكەلمەي جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز.  پايدا اكەلۋ ءۇشىن بىزدە حالىقتىڭ تىعىزدىعى جەتپەيدى. سوندىقتان، مەنىڭشە، ءدال قازىرگى كەزدە «قازاقفيلمدە» بولسىن، «قازاقستان» ارناسىندا بولسىن، ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تانىم-تۇيسىگىنە، حالقىمىزعا ارنالعان فيلمدەردىڭ بىرلەستىگى بولۋ كەرەك سەكىلدى. وسى بىرلەستىك ساپالى ءارى حالقىمىزعا قولجەتىمدى ۆيدەوفيلمدەر تۇسىرسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. جالپى، وسىنداي مودەلمەن قازىر وزبەكستان جۇمىس ىستەپ جاتىر. وزبەكتەر وزدەرىنىڭ ۇلتىنا، جەرگىلىكتى حالقىنا ارنالعان ۆيدەوفيلمدەر ءتۇسىرىپ، سونىسىمەن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق رۋحتارىن كوتەرىپ وتىر. ءدال وسىنداي كۇش بىزگە جەتپەي تۇر. بىزدەگى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا ءتۇسىرىلىپ جاتقان فيلمدەر، وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق تانىم، بولمىس تۇرعىسىنان العاندا، وزىمىزدەن الىستاۋ بولىپ تۇر. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. ويتكەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن كينو ماماندارى تەك ماسكەۋدە دايارلاندى عوي. ولار قازاقى تىرشىلىكتەن ءسال-ءپال الشاقتاۋ ەدى، تەك اسفالت مادەنيەتىن عانا يگەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ءدۇبارالاۋ فيلمدەر ومىرگە كەلدى. ال مۇنداي فيلمدەردەن حالىق ءوزىنىڭ بەت-بەينەسىن كورە الماعاندىقتان، ارينە، باس تارتادى. ال ەندى شەتەلدەگى فەستيۆالدار ءۇشىن تۇسىرىلگەن فيلمدەر ۇلت ءۇشىن قۇندى بولماسا دا، پسيحولوگيالىق تارتىس سەكىلدى باسقا دا كاتەگوريالار ارقىلى ەكشەيتىندەي ەرەكشەلىكتەرى دە، ۇتىمدى تۇستارى دا بار.  ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن قازاق حالقى دەربەس مەملەكەت قۇرىپ، دۇنيەجۇزىندەگى باسەكەگە قابىلەتتى ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرۋگە تالپىنىپ تۇرعان شاقتا بىزگە ۇلتتىق بولمىستاعى فيلمدەر قاجەت-اق. بۇل ءۇشىن ءدال قازىرگى تاڭدا بىزگە ەڭ جەتىسپەيتىنى – تانىمى قازاقى كينو ماماندارى. عاجاپ تۋىندىلار تۋدىرۋ ءۇشىن قارجى – باستى كەدەرگى ەمەس.

بەيتاراپ پىكىر
باۋىرجان نوگەربەك، كينوسىنشى:
– كينو – قىرۋار قارجىنى قاجەت ەتەتىن ۇلكەن ءوندىرىس. سوندىقتان كينوعا، ەڭ الدىمەن، يدەولوگيالىق قارۋ جانە بيزنەس رەتىندە قاراۋ كەرەك. بىزدە وسىنداي كوزقاراس قالىپتاسپاعان. تەك بەلگىلى بىرەۋدىڭ مەرەيتويى بولعاندا عانا  سول تۋرالى كينو ءتۇسىرۋ ويعا الىنادى. كينو تۇسىرۋگە قاراجات ءبولۋ جۇيەسى دە دۇرىس قالىپتاسپاعان. مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن قارجى بىردەن بەرىلمەي، بىرنەشەگە ءبولىنىپ بەرىلەتىن بولعاندىقتان، ءبىر ءفيلمدى ءتۇسىرۋ 3-4 جىلعا دەيىن سوزىلىپ كەتىپ جاتادى. ال شەتەلدىڭ تاجىريبەسىندە ءبىر ءفيلمدى ۇزاسا 4-5 اي عانا تۇسىرەدى. كينوعا دەگەن كوزقاراس كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي قالىپ قويعان. كينونى جاساۋ بار دا، تاراتۋ رەتكە كەلتىرىلمەگەن. جەكەمەنشىك كينوتەاترلار كوپ تە، مەملەكەت قۇزىرىنداعى كينوتەاترلار جوق.  سوندىقتان وسى ماسەلەنىڭ بارلىعى كينو تۋرالى زاڭمەن رەتتەلۋ قاجەتتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوندىقتان بىزگە ەڭ قاجەتى – كينو تۋرالى زاڭ.
ازىرلەگەن اينۇر سەنباەۆا
«الاش ايناسى» گازەتى 23 مامىر 2009 جىل