اۋەلى ءسال شەگىنىس: بۇگىنگى ادامزاتقا بەلگىلى تاريحتا 1500-گە جۋىق ءىرى-ءىرى سوعىس بولىپتى. قاراپ وتىرساڭىز، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ادام بالاسى كوپ قىرىلعان 1-ءشى جانە 2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى دا مۇسىلماندار كاپىر  (كاۋىر، گياۋر) دەپ اتايتىن باتىس ەۋروپالىقتار مەن ورىستار جاساعان ەكەن. ايتپاقشى، سول 2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 50 ميلليون ادام وپات بولسا، 500 مىڭداي قازاقتىڭ سۇيەگى ورىستىڭ ورمانى مەن باتپاعىندا قالدى. ولار «وتان ءۇشىن»، «ستالين ءۇشىن» دەپ جان تاپسىردى. ول اڭقاۋ بايعۇستار سول «وتانى» سونىڭ الدىندا 5-6 جىل بۇرىن عانا ماسكەۋ قازاقستاندا ادەيى اشارشىلىق ۇيىمداستىرىپ 4 ميلليونداي قازاقتى شىبىنداي قىرىپ تاستاعانىن كوزىمەن كورگەن ەدى. سول اڭقاۋ بايعۇستار سونىڭ الدىندا عانا بىرەسە ورىس پاتشاسىنىڭ، بىرەسە ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ اسكەرى قازاقتى كەزەكپەن قىرىپ سالعانىن دا بىلەتىن ەدى. بىراق ول بايعۇستاردىڭ ميىنا ۇلتتىق نامىستان، قاسيەتتى دىنىنەن گورى كرەملدەگى ورىستاردىڭ ادامدى ءوز ۇلتىنان، ءوز  دىنىنەن، ءوز تىلىنەن، ءوز اتا-باباسىنان بەزىندىرەتىن سۇمدىق سۇرقيا ۇگىت-ناسيحاتى كۇشتىرەك اسەر ەتكەن بولاتىن. ونى ايتاسىز-اۋ، كۇنى كەشە دەرلىك بەيبىت جاتقان اۋعانستانعا ماسكەۋدىڭ بۇيرىعىمەن ورىس ساردارلارىنىڭ (وفيتسەرلەرىنىڭ) قولباسشىلىعىمەن، باسا-كوكتەپ كىرىپ بالا-شاعاسىنا شەيىن قىرعىنعا ۇشىراتۋعا قاتىسىپ كەلگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا ءالى دە «وتان ءۇشىن شايقاستىق» دەپ ماقتاناتىندار بار. سول «وتانشىلدىقتىڭ» ءبارى رەسەيدىڭ قاشاننان قانىنا سىڭگەن باسقىنشىلىعى ەكەنىن، ورىستار وزدەرىنىڭ سول باسقىنشىلىق، شوۆينيستىك ساياساتىن پاتريوتيزم ياكي، وتانشىلدىق دەپ اتايتىنىن ءبىزدىڭ قازەكەڭ ءالى دە تۇسىنە قويعان جوق.

ءيا، ورىستىڭ وتانشىلدىعى، ياعني، ءپاتريوتيزمى قاشاندا  اسىرەسە قاي جەردە دە ورىس ءتىلىن ۇستەم قىپ قويۋ، ءبىر ەلدىڭ حالقىن ءبىر-بىرىنە «ۇريتسوق» دەپ ايداپ سالۋ ارقىلى قىرىلىستىرۋ، ءسويتىپ، سول مەملەكەتتى ەكىگە جارىپ ءبىر بولىگىن وزىنە قوسىپ الۋمەن ۇشتاسىپ جاتادى. قىسقاسى ورىستىڭ وتانشىلدىعى باسقىنشىلىقپەن كوپ رەتتە ۇشتاسىپ جاتاتىنى تاريحتان بەلگىلى. مىسالى، 1783 جىلى قىرىم نوعايلارىن جەڭە الماعان سۋۆوروۆ اقىرى تاڭ الدىندا بالا-شاعاسى ۇيقىدا، قالعاندارى تاڭ نامازىن وقىپ جاتقان 10 مىڭ نوعايدى قىرىپ تاستاعانىن دا سۋۆوروۆتىڭ ەرلىگى، ءپاتريوتيزمى دەپ وقىتادى. قىسقاسى، ورىستار پاتشا كەزىندە دە،  كسرو كەزىندە دە، بۇگىن دە وزدەرىنىڭ باسقىنشىلىق، جاۋلاپ الۋشىلىق، وتارلاۋ سياقتى ارامزا، زالىمدىق ساياساتىنان اينىعان ەمەس. ورىستىڭ  بۇل وتانشىلدىعى ياعني، ءپاتريوتيزمى ۇرپاقتان ۇرپاققا قان ارقىلى (گەنەتيكالىق جولمەن) بەرىلىپ كەلەدى. رەنجىسەڭىز  رەنجىڭىز، كەرىسىنشە ورىسقا قۇلدىق ۇرۋ ياعني، قۇلمىنەز قازاقتىڭ ۇرپاعىنان-ۇرپاعىنا تۇقىم قۋالاپ قان ارقىلى بەرىلىپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. قازاقتىڭ  «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەنى تاپ-تازا شىندىق ەكەنىن قۇلدىق مىنەز دە قان ارقىلى تۇقىم قۋالاپ بەرىلەتىنىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. ال ورىستىڭ مۇنداي جابايى ءپاتريوتيزمى الەمدەگى ەڭ ءىرى، ەڭ قۋاتتى يمپەريا بولعان التىن وردا قۇلاپ، كەيىن قىرىم حاندىعى، قازاق حاندىعى، نوعاي ورداسى بولىپ تارام-تارام بوپ كەتكەننەن كەيىن باستالدى. ورىستار  التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن عانا ەسىن-جيناپ ەل بولا باستادى. رەسەيدىڭ  سودان بەرگى ەڭ باستى ساياسي كاسىبى –كورشى ەلدەردىڭ جاۋلاپ الۋ. ونىڭ  ءبارىن تىزبەلەپ جاتپاي-اق قويالىق. رەسەي  بۇكىل ءسىبىردى باسىپ الدى، ونىسىن باسىپ الۋ ەمەس، يگەرۋ ياعني «وسۆوەنيە سيبيري» دەپ جازادى. قازىر ولار بۇكىل ءسىبىردى ورىس جەرى دەيدى. قازاقتىڭ ورىنبور، جامانقالا، (ورسك), حاجى تارحان (استراحان(، سارىتاۋ (ساراتوۆ) ايماعى، ەدىل بويى (ۆولگا) سياقتى جەرجۇماق، كەڭ بايتاق دالاسىن بىرەسە پاتشاسى، ودان سوڭ ورىس كوممۋنيستەرى باسىپ الدى، بۇل جەرلەردى قازىر ورىستار رەسەي جەرى دەپ اتايدى.

جاقىندا رەسەي ادام بالاسىنىڭ  ارى بارمايتىن ۇياتسىزدىقپەن، نايزا بويلامايتىن ارامزا قۋلىقپەن قىرىمدى وزىنە قاراتىپ الدى. قىرىمدا الپىس ەكى ايلامەن، الۋان قۋلىق-سۇمدىقپەن وتكىزىلگەن رەفەرەندۋم دەگەندى، ونىڭ شەشىمسىماعى بويىنشا جاريالانعان رەسەيدىڭ قۇزىرىنداعى مەملەكەت دەگەندى حالىقارالىق ەڭ بەدەلدى قاۋىمداستىق بۇۇ دا جەكە مەملەكەتتەر دە مويىنداعان جوق. سول كۇندەرى رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ فەدەراتسيالىق كەڭەس دەپ اتالاتىندا ساعاتتان استام سويلەگەن ءسوزىن تىڭداعان ادام ەگەر شىن ىزگى نيەتتى، ادامگەرشىلىكتەن ايرىلماعان ادام بولسا، ءپۋتيننىڭ دە، ونىڭ ءار سوزىنە قول سوعىپ،   شوۆينيستىك اۋرۋى اسقىنعان ساتتە ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاعان ورىستاردىڭ قانداي قارانيەتتى زالىمدار ەكەنىن انىق بايقار ەدى.

         رەسەي ءبىر ەلدى ەكىگە ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ بيلەۋگە قۇمار دەدىك. ول ءۇشىن تاريحتىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلمەي-اق سوڭعى جىلدارى گرۋزيانىڭ قاراماعىندا سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ابحازيا مەن وسەتيانى الا تايداي ءبۇلدىرىپ، گرۋزيندەرمەن قىرقىستىرىپ وزدەرىنە قوسىپ العانىن، ءبىرتۇتاس مولداۆيانىڭ ىشىنەن پريدنەستروۆە دەگەن قۋىرشاق مەملەكەت قۇرىپ، ونى دا ءوز ايتقانىمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن ەل قىپ قويدى.

         ەندى پريدنەستروۆەنىڭ ورىستارى دا ءبىز رەسەيگە قوسىلامىز دەپ شۋىلداي باستادى. وندايلار قازاقستاندا دا بارشىلىق ەكەنىن ينتەرنەتتەگى ارامزالىق پيعىلدارىنان كورىپ ءجۇرمىز.

رەسەيدىڭ ناداندىعى ما، الدە وزگەدەن ءوزىن ارتىق سانايتىن پاسىق مەنمەندىگى مە قايدام ولار قىپشاقتى دا، نوعايدى دا، تاتاردى دا، بۋريات، موڭعولدى دا، ءشۇرشىتتى دە، تاتارلار دەپ اتاي بەرەدى. نەمەسە «تۋركي» دەيدى. سول اۋرۋىنان ايىعا الماعان ورىستار نوعايلاردى دا قىرىم تاتارلارى دەيدى. ورىس نە ايتسا سونى قايتالاپ ايتىپ، ورىس نە ىستەسە سونى ىستەيتىن قازەكەمدەر دە «قىرىم تاتارلارى» دەپ سويلەيتىن بولدى. كوزىن اشقاننان قاي جەردە قانداي ءيىس-قوڭىس بار دەپ تىمىسكىلەنىپ جۇرۋگە عانا ماشىقتانعان «كەگەبەشنيك» تاريحتى قايدان ءبىلسىن وسى فەدەراتسيا كەڭەسىندە سويلەگەن سوزىندە دە «قىرىم تاتارلارى» دەپ لاعىپ كەتتى. بىراق ول رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا 400-گە تارتا ۇلت عۇمىر كەشىپ جاتقانىن بىلە تۇرا باستان-اياق «رۋسسكي نارود»، «رۋسسكي يازىك»، «رۋسسكويازىچنىە» دەگەن سوزدەردى جاعى سەمبەي قاقىلداۋمەن بولدى. ونىڭ تاريحتان بەيحابار تەك ءيىسشىل «رازۆەدچيك» قانا ەكەنىن ەگەر جينالعاندار كوزى اشىق، مادەنيەتتى ادامدار بولسا «كرىم يسكوننو رۋسسكايا زەمليا» دەپ وزەۋرەۋىنەن-اق بايقاعان بولار ەدى. امال نە، ولار ويتپەك تۇگىل پۇتەكەڭنىڭ وسى لاقپاسىنا دۋىلداتا قول سوعىپ، ءتىپتى كەيبىر ورىس قاتىندار ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتتى. سولاردى كورىپ وتىرىپ ماركستىڭ «رۋسسكي شوۆينيزم كوگدا دوستيگنەت پرەدەلا، ون پرەۆراتيتسيا ۆ ساديزم» دەگەنى ەسكە ءتۇسىپ، مىنالاردىڭ قولىنا تۇسسەڭ نە بولارىڭدى ويلاپ، تۇلابويىڭ شىمىرلايدى ەكەن. ءتىپتى، ەل اۋزىندا قاتىگەز اتانعان ءستاليننىڭ ءوزى «ۆ پروشلوم روسسيا– روسسيا تسارەي ي پالاچەي. روسسيا جيلا تەم، چتو ۋگنەتالا نارودى ۆحوديۆشيە ۆ سوستاۆ روسسيسكوي يمپەري»،–دەي كەلىپ، «رەسەي ءوزى قاناپ وتىرعان حالىقتاردىڭ قان-ءسولىن سورىپ، سولاردىڭ كۇشىن پايدالانۋ ارقىلى عانا ءومىر ءسۇردى. جانە بۇكىل حالىقتار رەسەيدى قارعاپ-سىلەۋمەن بولدى»-دەگەنى شىندىق ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى ەكەن. ءيا، پۋتين ءوز سوزىندە رف-دا تۇراتىن 400-گە جۋىق ۇلتتاردىڭ اتىن اتاماي، تەك ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «رۋسسكيە»، «رۋسسكي نارود»، «رۋسسكي يازىك» دەگەندى قايتالاپ جاتقاندا مىنا جاقتا –قازاقستان تەلەارنالارى مەن قازاقشا گازەت-جۋرنالدار قازاقستانداعى 130 ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۋرالى ءبىر اكەنىڭ بالاسىنداي باۋىرلاس ەكەنى اۋزى كوپىرگەنشە لەپىرتىپ جاتتى. ال سونىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ تۇكپىرىندەگى ورىستار «روسسيا –مى س توبوي!»، «تاك دەرجات روسسيا!» دەپ تەرىس پيعىلدارىن اشىق بىلدىرۋمەن بولدى. اقىل-ەسى تۇزىك، ۇلتتىق ار-نامىسى بار ءار قازاقتى ولاردىڭ وسىنىسى-اق ويلاندىرار ەدى عوي. رەسەي گرۋزيانى، مولداۆيانى، ۋكراينانى، چەچەنستان، داعىستاندى اناداي قىلعاندا، بۇكىل ءسىبىردى دە ورىستىڭ جەرى دەپ، وندا تۇراتىن جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قۇجاتىنا ۇلتى ورىس دەپ جازدىرىپ، ولاردى تىلىنەن، دىنىنەن ايىرىپ جاتقاندا، قازاقستان شونجارلارى 24 جىلدان بەرى ءوز ەلىندە قازاق ءتىلىن وت باسى، وشاق قاسىنىڭ عانا ءتىلى قىپ قويدى. قازاقستاندا تۇراتىن ورىستار قازاق ءتىلىن ءتىل ەكەن دەپ مەنسىنبەي جۇرگەنىن، رەسەيدىڭ بەلدى-بەلدى ساياساتكەرلەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن بەرسە بەيبىت جولمەن، بەرمەسە اسكەر كۇشىمەن تارتىپ الامىز دەپ كۇنىگە توبەڭنەن اڭگىر-تاياق ويناتىپ وتىرعانىن كورە-تۇرا قازاقتىڭ نە باسشىلارى، نە قوسشىلارى قارىن تويعانىنا ءماز بولىپ، «130 ۇلتتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ» ءۇنسىز وتىرۋىنا قانداي اتاۋ بەرۋگە بولادى.

ەلىنە اشىقتان-اشىق ىشتەن دە، سىرتتان دا قاۋىپ-قاتەردىڭ قارا بۇلتى قويۋلانا ءتونىپ كەلە جاتقانىن كورە تۇرا كورمەگەن بولىپ جۇرە بەرۋ اجالعا امالسىز كونگەن اۋرۋ ادامنىڭ ارەكەتسىزدىگى ەمەس پە؟ پەندەمىز عوي، ەگەر ۋكرايناداعىداي جاعداي قازاقستاننىڭ باسىنا تۋا قالسا، ء«تىلدى ايتاتىندار سول ارقىلى بەدەل جيناعىسى كەلەدى» دەيتىن ن.ەرىمبەتوۆتەر مەن دانيار اشىمباەۆتار كتك مەن «7» ارنادان قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن مازاق قىپ تيىن-تەبەن تاۋىپ جۇرگەن ن.ادامباەۆ پەن ونىڭ قاسىنداعىلار ءوزىڭدى باسقىنشىلارمەن قوسىلا ساباي ما دەپ تە قورقادى ەكەنسىڭ.

         ءيا، پاتريوتيزم، ياعني، وتانشىلدىق، اركىم ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىنىڭ، ءدىنىنىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ، ءوز جەر سۋىنىڭ قامقورشىسى بولۋدان باستالادى. بىراق قۇداي ورىس شوۆينيستەرىنىڭ، اسىرەسە پۋتين، جيرينوۆسكي، دۋگين، ليمونوۆ، پروسۆيرين سياقتى ورىستاردىڭ پاتريوتتىعىنان، ولاردىكى سياقتى وتانشىلدىقتان ساقتاسىن.

         ۇتىرى كەلگەندە ناداندىق پەن شوۆينيستىك  ادامدى قانداي ەسالاڭ كۇيگە تۇسىرەتىنىنە ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. وسىدان 1-2 جىل بۇرىن وسى پۋتين–پۇتەكەڭ رەسەي تاريحىن قايتا جازۋعا نۇسقاۋ بەردى. ياعني، ونىڭ ايتپاعى رەسەيدىڭ تاتار-موڭعولداردىڭ قولاستىندا 300 جىل بولعانىن ورىستىڭ بۇگىنگى بالالارى بىلمەۋى كەرەك ەكەن. سوندا بۇل پۋتين–پۇتەكەڭ ول 300 جىلدىڭ ورنىن قالاي، نەمەن تولتىرىڭدار دەمەكشى؟ و زامان دا، بۇ زامان 300 جىلدىق وتىرىك جاز دەگەندى ورىس پاتشاسىنان باسقا كىم ايتار دەيسىڭ؟ انەبىر جولى مەمحاتشى بوپ تۇرعان كەزىندە مارات ءتاجيننىڭ «ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتى ءبىلۋ، ۇلتتىق تاريحتى بىلۋدەن باستالادى» دەگەن وتە ۇلاعاتتى ءسوز ايتىپ، جاقسى ءبىر باستامانى باستاپ ەدى. اتتەڭ، ول كىمنىڭ جولىنا كولدەنەڭ كەلگەنىن ءبىز بىلمەيمىز. ءبىر عانا بىلەتىنىمىز، ءبىزدىڭ كەڭەس زامانىنداعى تاريحىمىز دا، بۇگىنگى تاريحىمىز دا رەسەيدەن عاسىرلار بويى كورگەن قورلىق-زورلىعىمىزدىڭ مىڭنان، ون مىڭنان ءبىرى ايتىلمايدى. ءبىزدىڭ بۇكىل تاريحىمىز وزىمىزبەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن، ءوزىمىز سياقتى ىشكەنى قىمىز بەن شۇبات، جەگەنى ەت،  ءحۇىىى عاسىردىڭ ورتاسىندا قىتايلار قىرىپ تاستاعان جوڭعارلاردى جامانداۋلارمەن عانا تولى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «تۇركىستان» گازەتىنەن جاپ-جاس كورەي جىگىتىنىڭ سۇحباتىن وقىدىم. سوندا ول: ء«بىزدى كورەيلەردى جاپوندار 40-50 جىلداي عانا وتار قىپ ۇستادى. سونىڭ وزىندە ءبىزدىڭ جاپ-جاس بالالارىمىز بەن قارتتارىمىزدىڭ جۇرەگىندە جاپوندارعا دەگەن ۇلكەن ءبىر كەك ءالى دە تۇرادى. ال رەسەي قازاقتاردى–سىزدەردى 300 جىلدان استام ەزگىگە سالىپ كەلدى. مەن بايقاپ جۇرەمىن، سىزدەر، قازاقتار سونىڭ وزىندە ورىس كورسەڭىزدەر سونىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، سوعان جارەۋكەلەنىپ سويلەپ تۇراسىزدار. ءسىرا، بۇل سىزدەرگە ءوز تاريحىڭىزدىڭ دۇرىس وقىتىلماۋىنان شىعار»– دەگەنىن وقىعانىم بار. بۇعان نە دەيسىڭ، بۇگىنگى قازاق؟ ءبىز پۋتيننەن ونىكىندەي پاتريوتتىقتى، ونىكىندەي وتانشىلدىقتى ۇيرەنبەي-اق وسى جىگىتتەن دە ءبىراز نارسەنى كوكەيگە تۇيۋىمىزگە بولار ەدى عوي. امال نە...

مىرزان  كەنجەباي

Abai.kz