قىرىم – ورىستىڭ دا، ۋكرايننىڭ دە جەرى ەمەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى قازاققا جاقىن قىرىم تاتارلارىنىڭ جەرى. وسمان يمپەرياسىنىڭ السىرەپ، ورىس پاتشالىعىنىڭ داۋىرلەۋ شاعىندا بۇل جەردى ورىستار باسىپ العان. كەڭەس كەزىندە قىرىم تاتارلارى اسقان قاتىگەزدىكپەن ءوز جەرىنەن الاستالىپ، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماي تاراپ كەتتى. 1944 جىلى مامىردا كسرو مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قىرىم تۇبەگىنىڭ بارلىق جەرگىلىكتى تۇرعىندارىن باسقا جاققا كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى شىعارعان بولاتىن. قىرىم تاتارلارىنىڭ كوپشىلىگى وزبەكستانعا، ءبىر بولىگى قازاقستانعا قونىستاندىرىلعان بولاتىن.

قىرىم رەسەيدىڭ قاراماعىندا بولعان كەزدەردە جوسپارلى جۇرگىزىلگەن «ۆودۆورەنيە» ساياساتىنىڭ سالدارىنان تولىق ورىستاندىرىلدى. اقىرى ورىستاردىڭ بارلىق تۇرعىندار اراسىنداعى ۇلەسى ⅔ بولىككە جۋىقتادى. وسىدان ورىس يمپەرياسى ۇستاناتىن ەكى تۇتقا پايدا بولدى: ءبىرىنشىسى – قىرىم ورىس مەملەكەتىنىڭ قاراماعىندا بولعان; ەكىنشىسى – قىرىم حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن ورىستار قۇرايدى.

ۆلاديمير پۋتين باتىستىڭ قىرىم ءۇشىن سوعىسقا بارمايتىنىن، جالپى، قانداي جانجال بولسا دا، كۇش كورسەتۋدەن باس تارتاتىنىن جاقسى بىلەدى. ورىستىڭ «كۇشى» باتىستىڭ وسى «السىزدىگىن» بىلۋىندە جانە جىمىسقى ساياساتپەن ارەكەت ەتۋىندە. سونىڭ سالدارىنان، «ۇياتتى سىعىردى ۇياتسىز سودىر جەڭىپ»، رەسەي قىرىمدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن جانتالاستى.

رەسەي بۇكىل اقپارات قۇرالدارىن كيەۆتە بيلىككە كەلگەندەردىڭ باسىنان قارا قويمالجىڭدى بوشكەلەپ قۇيۋعا، رەسەيگە قوسىلۋدى جاقتايتىنداردى مەيلىنشە سۇيكىمدى كورسەتۋگە باعىتتادى. بۇل باعىتتا جالعان ايعاقتاردى قيسىندىرىپ سوعۋدىڭ تەڭدەسى جوق ۇلگىسىن كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە قىرىمنىڭ ىشكى ىستەرىنە مەيلىنشە ارالاسىپ، جەرگىلىكتى سەپاراتيستەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركە وتىرىپ، ولاردىڭ جالاقىسىن دەرەۋ بىرنەشە ەسە ارتتىرۋعا ۋادە بەرىپ، ىرىتكى سالۋدىڭ شەبەرلىگىن كاسىپقوي دەڭگەيدە كورسەتتى. پوگونسىز اسكەردى قاپتاتىپ جىبەرىپ، «بىلمەيمىز، ءبىز قىرىمعا اسكەر جىبەرگەن جوقپىز» دەپ، دۇنيە ءجۇزى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان بەتباقتىقتى مويىنداماي تۇرىپ الۋدان ۇيالمادى.

ەندى باتىس سانكتسيا جاريالاپ جاتىر. ءتۇرلى ساياسي-ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق شارالارعا بارادى. ارينە، ول رەسەيگە جەڭىل تيمەيدى. ورىستار ونىڭ زاردابىن تارتادى. بىراق «جىلاندى قىرىق كەسسەڭ دە، كەسىرتكەلىك جانى بار» دەمەكشى، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە الۋ كورسەتكىشى جاعىنان جوعارى، الىپ رەسەي ءۇشىن ول سۇرىندىرەر شارا بولا المايدى.

الايدا وركەنيەتتى ەلدەرمەن سالاۋاتتى ساياسات جۇرگىزە بىلمەيتىن رەسەيدى قاتتى سۇرىندىرەتىن وزگە فاكتورلاردىڭ كەرى ىقپالى ارتا تۇسەدى. قازىر ورىس رەۆانشيستەرىنىڭ الدىندا جالعان بەدەلى كوتەرىلىپ قالعان رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ تاناۋى دەلديىپ تۇر. مەملەكەتتىك دۋما تولىق قۇرامىمەن پرەزيدەنتتىڭ قالتاسىنداعى پارلامەنتكە اينالىپ كەتكەنى بەلگىلى بولدى. بۇل جاعدايلار بۇدان بىلايعى كەزەڭدە ورىس ءتوتاليتاريزمىنىڭ كۇشەيۋىنە تۋرا ىقپال ەتەدى. تيىسىنشە، رەسەي دامىعان دەموكراتيالىق قوعامداردان الىستاي تۇسەدى. كەلەسى سايلاۋدا ۆ.ءپۋتيننىڭ جەكە جوسپارى بويىنشا، پرەزيدەنت كرەسلوسىن ءوزىنىڭ تاعى دا يەمدەنۋىنە، ءتىپتى بولماعاندا، بيلىككە ونىڭ تاعايىنداعان ادامىنىڭ (مەدۆەدەۆ سياقتى) – قۋىرشاق پرەزيدەنتتىڭ كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن.

رەسەيدى مىڭ جىل يەكتەپ كەلە جاتقان ەكى جالماۋىز بار. ءبىرىنشىسى – ورىس ءتوتاليتاريزمى. ن.بەردياەۆ ايتپاقشى، «توتاليتارلىق رۋحتا تاربيەلەنگەن ورىس حالقى ۇنەمى بيلىككە توتاليتارلىق كۇشتەردىڭ كەلۋىنە جاعداي جاساپ وتىرادى». ارى قاراي ءبارى تۇسىنىكتى: اشىقتىق، دەموكراتيالىلىق بولماعان جەردە كوررۋپتسيا تامىر جايادى. ەلدى تىعىرىققا اپارىپ تىرەيتىن ءبىرىنشى فاكتور وسى.

 ەكىنشى فاكتور – ورىس سلاۆيانوفيلدەرىنىڭ باتىسپەن وشىگۋدى ۇلتتىق يدەيا رەتىندە تاڭداپ الۋى. وشىگۋ بار جەردە شەپتەسۋ بار. كۇللى الدىڭعى قاتارلى قوعامدارمەن وشىگۋمەن باسى قاتقان ورىس بيلىگىندەگىلەردىڭ قارۋلانۋدان باسقانى ويلاۋعا مۇرشاسى جوق. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كوپ قارۋ شىعاراتىن، مەيلىنشە ميليتارلانعان ەل – وسى رەسەي.

قانشالىقتى باي ەل بولسا دا، اتالعان ەكى فاكتور ەل بيۋدجەتى قاپشىعىنان ەكى تەسىك شىعارىپ، الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە، بۇقارانىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا، ءبىلىمى مەن مادەنيەتىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. سونىڭ سالدارىنان رەسەي دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىنان ەشقاشان شىعا المايدى. كەزىندە الىپ كەڭەس وداعىن تىعىرىققا اپارىپ تىرەگەن دە وسى فاكتورلار بولاتىن.

قازىر رەسەي ءبىلىم بەرۋ سالاسى مەيلىنشە فورمالىلانعان، حالقىنىڭ مادەنيەتى تومەن، دەموگرافيالىق تۇلدىرلىق مەڭدەگەن ەلگە اينالىپ وتىر. سوڭعى ونجىلدىقتاردا ءسىبىر مەن قيىر شىعىستا ونداعان مىڭ دەرەۆنيالار، جۇزدەگەن قالالار جويىلىپ كەتكەن. قازىردىڭ وزىندە ورىستار قيىر شىعىس پەن ءسىبىردى ۇستاپ تۇرا الامىز با، المايمىز با دەگەن سۇراقپەن ءومىر سۇرۋدە. باتىستان جاۋلاپ العان ءبىر قىرىمنىڭ ورنىنا شىعىستا مىڭ قىرىمنان ايىرىلۋ قاۋپىمەن كۇن كەشىپ جاتىر.

راس، سوڭعى جىلدارى ورىستار قيىر شىعىس پەن ءسىبىردىڭ تىرشىلىگىن جانداندىرۋعا قاتتى كوڭىل بولۋدە. پۋتين ءوزى ۇلگى كورسەتىپ، جەمقورلىقپەن بايىعانداردىڭ اقشا-قاراجاتتارىن قيىر شىعىس پەن ءسىبىر ەكونوميكاسىنا سالدىرۋعا ماجبۇرلەمەك. بۇدان قانداي ناتيجە شىعاتىنى تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا ءالى ەرتە. بۇل تۇستا ءبىر نارسەنى ەستە ساقتاۋ كەرەك: قانشالىقتى جۇلىمىر بولسا دا، ءپۋتيننىڭ قازاقستان بيلىگىندە وتىرعان كوللابوراتسيونيستەردەن ءبىر ارتىقشىلىعى بار. ول – مەملەكەتشىل. ول اۆتوريتارلىق باسقارۋ ادىسىمەن، توتاليتارلىق ويلاۋىمەن، يمپەرياشىل پيعىلىمەن، «تۇك كورمەگەن» توبىردان شىققاندىعىنا ءتان قيتۇرقى ۇساقشىلدىعىمەن، شپيونعا ءتان جىمىسقىلىعىمەن ورىستىڭ، رەسەيدىڭ قامىن ويلايدى. باتىستان تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن بارىن سالىپ جاتىر.

سوعان قاراماستان، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى ورىستىڭ كوكەيىن تەسۋىن قويعان جوق. ورىس بيلىگىنىڭ بالتىق جاعالاۋىنداعى، زاكاۆكازەدەگى، مولدوۆاداعى، ەندى، مىنە، ۋكرايناداعى ساياساتىنىڭ قولتاڭباسى قازاققا تانىس. مۇنى قازاقتاردىڭ ۇلكەن قاۋىپ رەتىندە قابىلدايتىن ءجونى بار. وسى جاعدايلار سوڭعى تۇرعىندار ساناعىنىڭ قورىتىندىلارى توڭىرەگىندەگى وقيعالاردى ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى.

2009 جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا، رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ ۇلەسى الدىمەن 67%، ارتىنان 65%، اقىرى ودان دا تومەندەتىلىپ، 63% بولدى دەگەن مولشەر تۇراقتانعان بولاتىن. جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلەسىن كەمىتۋ ارەكەتتەرى نەگە جاسالدى؟ رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسىنىڭ جىل سايىن ارتىپ، ورىس جانە وزگە جۇرت وكىلدەرىنىڭ ۇلەسىنىڭ ازايىپ كەتۋى كىمنىڭ مازاسىن الىپ وتىر؟ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن ماڭدايدىڭ التى قارىس بولۋى مىندەتتى ەمەس. قاراپايىم لوگيكالىق قورىتىندى شىعارا الاتىن ادامعا ءبارى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

قازاقستاندا قالىپتاسىپ وتىرعان دەموگرافيالىق ۇدەرىس رەسەي بيلىگىنىڭ مازاسىن الۋدا. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنا اسكەر كىرگىزىپ، «ورىستىلدىلەردى قورعاپ جاتىرمىز-مىس» دەگەن باسقىنشىلىعىن اقتاۋ ءۇشىن، رەسەي بيلىگىنە اتالعان وڭىرلەردە عانا ەمەس، قازاقستاندا تۇتاستاي ورىستىلدىلەردىڭ ۇلەسىنىڭ قوماقتى بولعانى كەرەك. مىنەكي، شەتەلدەن تارتىلعان قازاق كوشىن توقتاتۋ جونىندەگى بۇيرىقتىڭ دا قاي جاقتان تارتىلعان سىممەن كەلىپ تۇسكەنى وسى قيسىندارمەن انىقتالادى.

دۇنيەدەگى ەڭ كوپساندى حالقى بار، بىزدە الاتىن ءوشى بار ەلمەن قوڭسى قونىپ وتىرىپ، قىزدارىن ول ەلدىڭ شىبىقتارى سىزداعان بويداقتارىنىڭ كوز سالىم وبەكتىسىنە اينالدىرىپ قويىپ، داليىپ جاتقان دالانى قورعايتىن اسكەرگە ءزارۋ بولار شاققا تاياپ تۇرعاندا، شەتتەن كەلمەك ويى بار قانداستى جولاتپاۋمەن اينالىسۋدا قانداي قيسىن بار؟ قاراپايىم قاسىق جاساي الماي وتىرىپ، ۇدەمەلى يننوۆاتسيالى-يندۋستريالى دامۋ جولىمەن زىمىراپ بارا جاتىرمىز دەگەن كوپىرمەگە كىم سەنەدى؟ جانتالاسىپ، حالىق سانىن كوبەيتۋگە تىرىسۋدىڭ ورنىنا، بۇقارانى الەۋمەتتىك اۋرۋلارعا مەڭدەتىپ، جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتۋگە جارامايتىن جارىمجان كۇيگە ءتۇسىرىپ، ءسۋيتسيدتى، بالا ءولىمىن توقتاتا الماي، ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعار جاسىن ۇزارتىپ، ازابىن ارتتىرىپ قويىپ، ء«بىر جەرلەرىن قاسىپ وتىرعان» شەنەۋنىكسىماقتارعا دىكەڭدەگەن سپەكتاكل وينايتىن بيلىكتىڭ ساناسىن مەڭدەگەن نە ەكەنىن اڭعارار مەزگىل جەتتى؟

2010 جىلدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، جالپى تۇرعىنداردىڭ ىشىندەگى ورىستاردىڭ ۇلەسى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا – 40,5%، قوستاناي وبلىسىندا – 40,6%، پاۆلودار وبلىسىندا – 38,25%، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا – 48,25% بولدى. ەگەر قازاق كوشىن توقتاتپاعاندا، شەتەلدەن تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلىپ جاتقانداردى وسى وبلىستارعا قونىستاندىرىپ، دەموگرافيالىق بالانستى قاناعاتتانارلىق كۇيگە قاراي يكەمدەپ جىبەرۋگە بولار ەدى.

ەندى، مىنە، باياعىداي، «قازاق ەل بولا الا ما، جوق پا؟» دەگەن شەكسپير ديلەمماسىنا تاعى تىرەلىپ وتىرمىز. حالىقتا رۋح جوق، بيلىككە سەنىم جوق. قالىپتاسقان جاعدايلار ساناسىندا ساڭلاۋى بار ازاماتتى كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىرىپ وتىر.

قاراپايىم قيسىن رەسەي-قازاقستان قاتىناستارىنىڭ تومەندەگىدەي ءوربۋ نۇسقالارىن كوز الدىعا اكەلەدى:

1-ستسەناري: قىرىمدى قوسىپ العانىنا، وعان باتىستىڭ ءىس جۇزىندە قارىم قايتارا الماعانىنا شابىتتانعان رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ تابەتى اشىلا تۇسەدى. ول قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن جاۋلاپ الۋدىڭ ءساتى كەلدى دەپ ەسەپتەيدى، ەندى باسقىنشىلىق باعىتىن وڭتۇستىككە بۇرادى.

سونىمەن سولتۇستىك وبلىستاردا تۇراتىن ورىس دياسپوراسى اراسىنان شۋ شىعادى. ولار العاشىندا الەۋمەتتىك تەڭدىكتىڭ ورناۋىن، ەڭبەكاقىنىڭ كوتەرىلۋىن، بيلىك باسىندا وتىرعاندار اراسىندا ورىستاردىڭ ۇلەسىنىڭ ј-دەن كەم بولماۋىن، ورىستار تىعىز قونىستانعان وبلىستارعا اۆتونوميا بەرىلۋىن تالاپ ەتەدى. كازاك اسكەرلەرى ات ويناتادى. رەسەيدەن كەلگەن پوگونسىز اسكەر قاپتايدى. سولتۇستىكتە ولاردى قولداپ شىعاتىن ساياسي-اسكەري ۇيىمدار بار. ەڭ باستىسى، «تەرىستىك ايۋى» شارباقتى جىرتقاندا، قازاقستاننىڭ ماريونەت بيلىگىنىڭ ءوزى وعان قول ۇشىن بەرۋگە دايىن وتىر.

ۆ.ءپۋتيننىڭ اكىمشىلىگى «قازاقستاننىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاعانىن»، «وندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا رەسەيدىڭ قاتىسى جوق ەكەنىن»، «ەشقانداي اسكەر كىرگىزبەگەنىن»، «قازاق بيلىگىنە كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىققا سۇيەنىپ ءتارتىپ ورناتۋى كەرەك ەكەنىن»... دۇنيە جۇزىنە جاريالايدى. ءىس جۇزىندە ارانداتۋدىڭ نەبىر لاس تەحنولوگيالارىن قولدانا وتىرىپ، بەلسەندى ارەكەتكە كوشەدى: ازيالىق ۇلت وكىلدەرى اراسىنان لاڭ سالۋشى توپ دايىنداپ، لاس ارەكەتتەر ۇيىمداستىرادى. ولار ورىستاردىڭ ءۇيىن ورتەپ، ماشينالارىن ءبۇلدىرىپ كەتەدى. ەلدىڭ تۇتاستىعىن جاقتاپ جۇرگەن ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرىن ارانداتادى. وسىدان كەيىن پۋتين «قازاقستانداعى ءورىستىلدى ازاماتتاردى قورعاۋ» ميسسياسىن جاريالايدى دا، جارتىلاي اشىق ارەكەتتەرگە كىرىسەدى. وسى كەزدە قازاق بيلىگى «تۇراقتىلىق» تۋىن كوتەرىپ، سەپاراتيستەرگە قارسى شىعىپ جۇرگەندەردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن بەلسەندىلەرىن تۇتقىنداپ، كەيىنگىلەرگە ساباق بولۋى ءۇشىن «ازداپ قانتوگىس» شاراسىن جاسايدى. اقىرى سولتۇستىك وبلىستاردا «رەفەرەندۋم» جاريالانادى. وندا باسىم كوپشىلىك كەڭ اۋقىمدى اۆتونوميانى جاقتاپ شىعادى. وسىلاي، كەلەشەكتە ول وبلىستاردىڭ «بەيبىت جولمەن»، «كوپشىلىكتىڭ قالاۋى بويىنشا وتكىزىلگەن پلەبيستسيتتىڭ قورىتىندىلارىنا سۇيەنىپ»، رەسەيگە قوسىلۋ پەرسپەكتيۆاسى جاسالادى.

2-ستسەناري: ءوزىن دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا قارسى قويىپ، ساياق كەتكەنىن، حالىقارالىق ارەنادا ەلدىڭ بەدەلىن مەيلىنشە تۇسىرگەنىن، قىرىمدى قوسىپ الۋ اكتىسىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-مادەني كەسەلدى سالدارلارىن سەزىنگەن ۆ.پۋتين كەلەسى ءبىر ءساتى كەلگەنگە دەيىن سولتۇستىك قازاقستان ماسەلەسىن كەيىنگە ىسىرا تۇرادى.

3-ستسەناري: قازاقستان ماسەلەسىن ۆ.پۋتين بەيبىت جولمەن، سونىڭ وزىندە قازاق ماريونەتكاسىنىڭ ءوز قولىمەن وت كوسەتىپ وتىرىپ، باپپەن شەشەدى. ول ءۇشىن ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ جۇمىسىن جانداندىرادى. ەكونوميكالىق دەپ اتالاتىن وداق قۇرىلا سالىسىمەن، ونىڭ ساياسي بەتپەردەسى ايقىن كورىنە باستايدى. الدىمەن رۋبل الابى قۇرىلادى. سونان كەيىن كرەمل نۇسقاۋشىلارى دايىنداعان ستسەناري بويىنشا رەسەيدىڭ مۇددەسىن كوزدەپ شىعىپ وتىراتىن ادامداردى اقورداعا كوبىرەك ورنالاستىرۋ شارالارى ىسكە اسىرىلادى (بۇعان دەيىن دە قازاقستان ساياسي كەڭىستىگىندە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلگەن پوليتتەحنولوگيالاردىڭ ءبارى رەسەي نۇسقاۋشىلارىنىڭ قولىنان شىققان بولاتىن). وسىلاي، قازاق بيلىگىنىڭ شەشۋشى بۋىندارىنا رەسەيدىڭ مۇددەسىنەن شىعىپ وتىراتىندار ورنالاسىپ بولعان سوڭ، ساياسي-ەكونوميكالىق قانا ەمەس، مادەني-الەۋمەتتىك شارالار دا تەك كرەملدىڭ نۇسقاۋىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى.

قازىرگى جاعدايدا پۋتين ءۇشىن قازاقستان ماسەلەسىن ءۇشىنشى ستسەناري بويىنشا شەشۋ ءتيىمدى. ەگەر قازاقتار ەاو-نىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى ەگەمەندىگىنە تونگەن قاۋىپكە قارسى ەش شارا قولدانباي، ۇيەزدەگەن قويدىڭ مەنتاليتەتىن كورسەتسە، وندا اتالعان باعىت بايىبىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ەگەر قازاق ەاو-نىڭ قۇرىلۋىنا ۇيىمداسقان قارسىلىققا كوشسە، وندا پۋتين ءبىرىنشى ستسەناري بويىنشا ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

ءبىرىنشى ستسەناري بويىنشا قۇرىلعان ارەكەتكە پۋتين بارا الا ما، الدە، بارا الماي ما؟ ول جاعى تاعى باتىس جاريالاعان سانكتسيالاردىڭ پارمەنىنە جانە ولاردىڭ ىقپالىمەن تۋىندايتىن ءپۋتيننىڭ كوڭىل-كۇيىندەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى.

اعىلشىن فيلوسوفى ت. گوببس «ادەتتە قوعامعا قاۋىپ شەتتەن كەلمەيدى، كوپشىلىك جاعدايدا پيعىلى تەرىس بيلىكتىڭ وزىنەن كەلەدى» دەگەن ەدى. قۇلدىقتى، تاۋەلدىلىككە ءتۇسۋدى حالىق ءوزى قالاپ الادى دەگەن ماعىناداعى پىكىرلەردى باتىس ەكزيستەنتسياليستەرى دە تالاي ايتقان. الەۋمەتتىك مىنەز، بۇقارانىڭ ەركىندىككە بەلسەندى ۇمتىلۋى نەمەسە ۇمتىلماۋى، ونىڭ سەبەپتەرى ماسەلەلەرىن ە.فرومم اشىپ بەردى. زاماناۋي امەريكالىق فيلوسوف قازىرگى شىعىس ەلدەرىندە اسا كەڭ تارالىپ وتىرعان الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى – بۇقارانىڭ باسىن كوتەرۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەي، ونى ۇكىمەتتىڭ تۇقىرتا ءجانشىپ وتىرۋى، بۇقارانىڭ ءوز وكىمەتىنە قارسى شىعا الماۋىنىڭ، ەزگىگە توزە بەرۋىنىڭ، تابيعي ەركىندىگىن پايدالانا الماۋىنىڭ سەبەپتەرىن «بەگستۆو وت سۆوبودى» (ەڭبەكتىڭ اتالۋىنا نازار سالىڭىز!), ت.ب. ەڭبەكتەرىندە كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن.

قازىرگى قازاقتىڭ قىلىپ جۇرگەن قىلىعى مەن ەزۋلەرىنەن سىلەكەيىن اعىزا كوپىرىپ جۇرگەندەرى وسى ايتىلعانداردىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى بولارلىقتاي. كەزىندە ۇلت رەتىندە جويىلىپ، «كەڭەس حالقىنا» ءسىڭىپ كەتۋدى ماسايراي قولداعان قازاق «توبەسى كوككە جەتپەي تۇر از-اق» دەپ ءان شىرقاعان ەدى. ەندى، مىنە، تاۋەلسىزدىگىن تارىك ەتىپ، رەسەيگە قوسا سالۋ ارەكەتىن اشىق جۇرگىزىپ وتىرعان بيلىكتى ۇندەمەي قولداپ وتىر.

تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق بيلىگىندە وتىرعاندار – ءپۋتيننىڭ ەمەس، ءوز قولدارىمەن جاساعان قىلمىستارىنىڭ تۇتقىنى. ءپۋتيننىڭ مىقتىلىعى ونىڭ قولىندا قازاق بيلىگىندە وتىرعانداردىڭ جانە ولاردىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەردىڭ جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارقايسىسىنا قاتىستى كومپروماتتىڭ بولۋىندا. ەگەر كىمدە-كىم مىنەز تانىتپاق بولسا، سونىڭ ۇستىنەن رەسەيدىڭ قازاقستاندا تارالاتىن 500 باق-ى كومپروماتتى توننالاپ توگە سالعاندا، ونىڭ سول جەردە تۇنشىعىپ ولگەننەن باسقا شاراسى قالمايدى. ولاردىڭ ارقايسىسى رەسەي ارنالارىنان كورسەتىلگەن «كرەستنىي باتكانى» ەسىنە تۇسىرگەندە، تۇرعان جەرىن لايساڭعا اينالدىرادى.

***

قازاقتىڭ ارباسى دا سىنباي، اتى دا امان قالۋىنىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول ءۇشىن بيلىك بىردەن پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك دامۋ جولىنا كوشكەنىن جاريالاۋى كەرەك. دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتار وكىلدەرىن شاقىرا وتىرىپ، ءادىل سايلاۋ وتكىزىپ، پرەزيدەنتتىككە جانە پارلامەنتكە قولى تازا، تىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. جاڭا بيلىك الەۋمەتتىك تەڭدىكتىڭ ورناتىلۋىن، قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي ەركىندىگىن، ماتەريالدىق قامتاماسىزدىعىن، جوعارى ساپالى ءبىلىم مەن مادەنيەتكە قول جەتكىزۋىن،.. قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى رەسەيدەگىدەن ارتىق بولۋى كەرەك. بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ورتا جانە شاعىن بيزنەس جۇرگىزۋى سولتۇستىكتەگى شاعىن قالالاردا تاماق جانە جەڭىل ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ اشىلۋى، وندا ساپالى ءونىم ءوندىرىلۋى، شەتتەن كەلگەن قازاقتاردىڭ سولارعا كوپتەپ ورنالاسۋى قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك.

وسىنداي وزگەرىستەر دۇنيەجۇزى حالىقارالىق ساياسي جانە قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ كوزىنشە جاسالۋى كەرەك. سولارمەن، اسىرەسە باتىس قوعامدارىمەن، اقش جانە ناتو-مەن تىعىز بايلانىستا بولۋ كەرەك.

رەسەي–ۋكراينا جانجالىنان جانە ونىڭ سالدارلارىنان تۋعان وي ۇشقىندارى وسىنداي. بۇل – جەكە ادامنىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرى. دەگەنمەن، ءوزىن-ءوزى باسقارا الماعان قوعامدا جەكە وي ايتۋعا دا مۇمكىندىك بولماي قالاتىن جاعدايلار از بولماعان. پارمەندى ارەكەت جاسالماسا، ساتۋشى ءرولىن اتقارىپ جۇرگەن بيلىكتىڭ ءوتىمدى تاۋارىنىڭ دا تاۋسىلاتىن ۋاقىتى الىس ەمەس ەكەندىگىن ءار زيالى ساناسىنان شىعارۋعا ءتيىستى ەمەس.

قاناعات جۇكەشەۆ

«DAT» جوباسى