مۇندا جازۋشى، عالىم وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندەگى قىجىلى مەن زاپىرانىن سارقا توكتى. سونىڭ ىشىندە م.عابدۋللينگە بارىنشا زىلدەندى.

بۇل ءسوز ۇزاق ءارى اۋىزەكى سوزگە ءتان قايتالاۋلار ءجيى كەزدەسكەندىكتەن دە قىسقاشا مازۇنداپ بەرەمىز:

اۋەزوۆ: «باياندامانىڭ ەكى بولىكتەن تۇرۋى: نەنى زەرتتەۋ كەرەك، نەنى زەرتتەمەۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى ءبولىپ كورسەتۋى ورىندى. تاجىباەۆ پەن مۇسىرەپوۆ جولداستار بايانداماداعى بولىمدەردىڭ ارا سالماعى ساقتالماعاندىعى تۋرالى دۇرىس ايتتى. قازاق ەپوسىنىڭ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن عالىمداردى شاقىرىپ وتىرعاندا ءار پىكىردى بەتكە اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز. مۇنىسى دۇرىس. مەن باياندامانىڭ ەكىنشى جارتىسىنا توقتالامىن. سىلتەمەلەردى دۇرىس الماعان. حالىقتىق ەپوس تۋرالى ماركستەن، لەنيننەن، ستاليننەن، گوركيدەن الىنعان سىلتەمەلەردىڭ نەگە سۇيەنىپ ايتىلىپ وتىرعانى بەلگىسىز، مۇنىڭ بارلىعىن فولكلورتانۋشىلار بىلەدى. ءار باعدارلامادا، وقۋلىقتا بار. ونى نەگە قولدانىپ وتىرسىز، سونىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋىڭىز كەرەك. كىرىسپە بولىمدە بۇل دا جوق. باستى ماسەلە – ەپوستىڭ ءوزى. اشىعىن ايتايىن، ەپوسقا وسىنداي باعا بەرۋ ارقىلى كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز، 4-5 كۋرستىڭ ستۋدەنتىنىڭ بايانداماسىنا ۇقساپ كەتكەن. وسىنداي ورەمەن ۇلكەن اۋديتوريانىڭ الدىنا شىعۋعا بولا ما؟ بۇل اكادەميا ءۇشىن دە، كوپ حالىق شاقىرىلعان ۇلكەن تالقىلاۋ ءۇشىن دە ۇيات».

ارينە، اۋەزوۆ پەن عابدۋلليننىڭ عىلىمي پاراساتىن سالىستىرۋعا بولماس. الايدا باس بايانداماشىنى «4–5 كۋرستىڭ ستۋدەنتىنىڭ دەڭگەيىمەن» تەڭەستىرۋدىڭ رەتى جوق سياقتى. م.اۋەزوۆتىڭ بۇلاي قاتتى ءشۇيىلۋىنىڭ سەبەبى مىنادا:

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مالىك بۇل ارادا تەك ايىپتىنى ىزدەگەن. باستاپقىدا ءبىر تاقىرىپقا – مەن، ەكىنشى تاقىرىپقا – مۇقانوۆ بايانداما جاسايدى دەگەن ءسوز شىعىپ ەدى، كەيىن مەن بايانداما جاسامايتىن بولىپ كەلىسكەمىن. سول ءۇشىن دە اۋەزوۆتى تاعى دا كىنالى ەتىپ شىعارۋدىڭ نەگىزى جوق. ءسىز عىلىم كانديداتىسىز، جوعارى وقۋ ورىنىندا فولكلوردان ءدارىس بەرەسىز. نەگە ءسىزدىڭ بايانداماڭىزدىڭ كەيىپكەرلەرى تەك قانا ءوزارا دۇشپان كوزقاراستاعى عالىمدار، ولاردىڭ دوسى، پىكىرلەسى، كوزقاراستارى ورتاق ادامدارى جوق پا؟ ءسىز ءستاليننىڭ ء«سوتسياليزمنىڭ سسسر-دەگى ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى» دەگەن ەڭبەگىن اينالىپ وتۋگە دەيىن بارعاسىز.

بارلىق رەسپۋبليكالاردان كەلگەن عالىمدار قازاق ەپوسىنىڭ باعاسىن بىلگىسى كەلەدى. ءسىزدىڭ بەرگەن باعاڭىزدى ۇيعىردىڭ دا، تاتاردىڭ دا ەپوستارىنا جاتقىزۋعا بولادى. 35-39 بەتتەردە 6 باتىردىڭ اتىن اتايسىز دا ەشقانداي دالەل كەلتىرمەيسىز. ءبىر سيۋجەت – وزبەكتىكى، ءبىر سيۋجەت – قازاقتىكى، ءبىر سيۋجەت – قاراقالپاقتىكى. وزبەكتەر ونى اشكەرەلەدى، ال ءسىز ولاردى حالىقتىق ەپوس دەپ باعالايسىز. ءسىزدىڭ بايانداماڭىزدا 5-6 ەپوسقا 5-6 بەت بەرىلگەن، ال تەك قانا اۋەزوۆكە 11-16 بەتتەردىڭ اراسىنان تۇتاس 5 بەت ارنالعان. بۇل ارادا بەلگىلى ءبىر ولشەم بولماي ما؟ دەمەك اۋەزوۆكە، مۇقانوۆقا، مارعۇلانعا جوعارعىداي باعا بەرۋسىز ءۇشىن (كورسەتكەن) قۇرمەت پە؟ مەن قاتەلىكتى اشۋ جاعىندامىن. بىراق جاقسى جاقتارى قايدا؟ قوبىلاندى مەن قامبارعا، تارعىنعا مىنەزدەمە قايدا؟ ولاردىڭ دا ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار ەمەس پە.

ءسىزدىڭ دالەلدەرىڭىز جالا جابۋعا نەگىزدەلگەن جانە جارلىعىڭىزدى جەلىمدەپ تىنعانسىز. وسى دا حالىقتىق قاسيەتكە جاتا ما، جوق، جاتپايدى. ميحايل يۆانوۆيچ كالينين: حالىق ءوزىنىڭ اسىلىن التىن سياقتى ەكشەپ، عاسىرلار بويى ساقتاپ كەلگەن، – دەمەپ پە ەدى. ارينە، ەگەر قازاق جۇرتىندا قانداي دا ءبىر قۇندىلىق بولسا، ول – جازبا شىعارماشىلىعى. بۇل ارادا ورىس فولكلورىن ايتىپ وتىرمىن. كرەستياندىق ەپوستا حالىقتىق قالىپ ساقتالىپ قالعان، ويتكەنى كنيازدار مەن دۆورياندىق ورىس قوعامى كرەستيانداردان بولەك بولاتىن. ولار كىتابي ادەبيەتپەن اينالىسا باستادى، ەپوستى تىڭداپ تا، وقىپ تا پايدالاندى. ەڭبەكشى شارۋالار ەپوستىڭ حالىقتىق بايانداۋىن عاسىرلار بويى ساقتاپ كەلدى. سوندىقتان دا ليحاچەۆ: حالىقتىق نەگىز بار «قوزى كورپەشتە» حالىقتىق سىپات جوق – دەيدى. ورىستاردىڭ ەپوسى ءحۇىى عاسىردا جازىلىپ الىندى ءارى ەۋروپامەن بايلانىس جاسادى، ال قازاق ەپوستارى كۇنى كەشە عانا حاتقا ءتۇستى. مۇنداي كۇردەلى ماسەلەلەر قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتاردىڭ دا الدىندا تۇر. ماسەلەنى بۇلاي شەشۋدەن ەشتەڭە شىقپايدى».

بۇل ارادا م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «ماناس» تۋرالى ديسكۋسسياداعى وي-پىكىرىنە سۇيەنىپ، قازاق ەپوسىنا قالقان بولعىسى كەلگەنى بايقالادى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وتكەن جىلعى كونفەرەنتسيادا داستانداردىڭ ىرىكتەلە جيناقتالعان نۇسقالارى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. ىرىكتەلىپ قۇراستىرىلعان نۇسقالار جونىندە ءسىز ەشتەڭە دەمەدىڭىز. ءسىزدىڭ بۇل جونىندە ەشتەڭە ويلاماعانىڭىزدى كورىپ وتىرمىن. مىسالى، سكانديناۆتاردىڭ «ەدداسىنىڭ» ىرىكتەلىپ قۇراستىرىلعان نۇسقاسى بار. قىرعىزدار مۇنى ءۇش بىردەي اقىنعا تاپسىردى. جاندارىڭنان ەشتەڭە قوسپاڭدار دەدى. جيناقتالعان نۇسقاعا جازۋشىلار عانا قاتىسسىن دەپ وتىرعامىن جوق. بۇل مەكتەپتەر ءۇشىن قاجەت. «قوبىلاندىنىڭ» – 20, «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدىڭ» – 10 نۇسقاسى بار. وسى نۇسقالاردىڭ ەشقايسىسىنا باسىمدىق بەرمەستەن، فەودالدىق سارىنداردى الىپ تاستاپ، ورتاق نۇسقا جاساۋ قاجەت. مارابايدىڭ نۇسقاسىن دا مانسۇق ەتۋگە بولمايدى. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدان» دا جاقسى نۇسقا شىعادى. ءسويتىپ، فەودالدىق سارىندى سىلىپ تاستاپ، حالىقتىڭ مۇراسىن حالىققا قايىرىپ بەرۋگە ءتيىسپىز. ال وسى نۇسقانى جاساۋعا عىلىم يەلەرىنىڭ جۇيەلى جۇمىلىسى كەرەك. ءبىز قوبىلاندى، تارعىن بەينەلەرىنەن نەنى كورگىمىز كەلەدى، سونى ناقتى كورسەتۋگە مىندەتتىمىز. قازاق ەپوسىنىڭ بىرەۋىنەن ەكىنشىسىنىڭ كوركەمدىك قۇندىلىقتارى نەدە، قازاق ەپوستارىنداعى ايەلدەردىڭ ورىنى تۋرالى ايتىلۋى ورىندى بولماق».

وسىنشاما وكپە، نازدى جيىرما جىل بويى جۇرەگىندە ساقتاپ، بارلىق تاباعا كونگەن اۋەزوۆتىڭ دە شىدامى تاۋسىلعان ەدى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بۇل تالقىلاۋدا سويلەۋگە مەن دە دايىندالامىن. سوندا ءوزىمنىڭ دە قاتەلىكتەرىمە توقتالامىن. ء«وزىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىندامايدى»،– دەپ مالىك جالعان ايتتى. عىلىم اكادەمياسىنداعى، ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى، جازۋشىلار وداعىنداعى تالقىلاۋلاردا قاتەلىكتەرىمدى اشىق مويىنداعان بولاتىنمىن. ...1922 جىلعى «شولپان» جۋرنالىنداعى باتىرلار جىرى جونىندەگى ماقالامنىڭ شىققاندىعى مۇلدەم ەسىمدە قالماپتى. ەگەر قوبىلاندى تۋرالى بولسا، وندا ونىڭ يۆان گروزنىيعا قارسى جورىعى بولۋى ءتيىس. ماقالا ءبىر باسقا، ال تارالماعان، اۆتورلىق داناسى دا الىنباعان كىتاپتىڭ ءجونى ءبىر باسقا».

كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى بولعانىمەن دە م.عابدۋللين ادەبيەت پەن عىلىم مايدانىنىڭ باتىرى ەمەس بولاتىن. سوندىقتان دا س.مۇقانوۆقا تيەسىلى ەركىندىك وعان تيەسىلى ەمەس ەدى. م.اۋەزوۆتىڭ وتكەندەگى «كىناسىن» وتىزىنشى جىلداردىڭ پيونەرىنىڭ بەتىنە باسۋى شامدانارلىق ءىس سياقتى كورىندى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ال ءسىز 1932 جىلعى وقيعاعا سىلتەمە جاساعاندا سونىڭ قانشالىقتى ورىندى ەكەنىن ەسكەرۋگە ءتيىستىسىز. مەنى ورەسكەل قاتەلەر جىبەردى – دەگەندى ءجيى العا تارتادى. ال مەنىڭ «ورەسكەل قاتەلەرىمدى» ەسەپتەپ كورەيىك. ءسىز اۋەزوۆتىڭ فولكلورتانۋشى عانا ەمەس، جازۋشى ەكەنىن دە ەسكەرىڭىز. اۋەزوۆتىڭ ەكىنشى، نەگىزگى ەڭبەگىن ەسكەرمەۋىڭىز، ادىلەتسىزدىك. اۋەزوۆ جازۋشى رەتىندە ەپوستى يگەرۋدە ەشقانداي جەتىستىككە جەتكەن جوق دەپ ويلايسىز، سول دا باسىڭىزعا كەلمەدى مە؟ مىسالى مەن «ايمان – شولپاندى» جازدىم. وندا فەودالداردى كۇلكى ەتتىم. بۇل كومەديا تەاتردا ءجۇز رەتتەن استام ساحنادا قويىلدى. ەندەشە اۋەزوۆتىڭ الاشورداشىلدىعى باسىم با، حالىقشىلدىعى باسىم با ەكەن؟».

قانشا وقىمىستى، جاس مولشەرى ىلگەرى بولسا دا م.اۋەزوۆتىڭ م.عابدۋللينگە بۇلاي زەكي سويلەۋى ادەپكە جاتا ما، جوق پا؟ ۇستازدىق تۇرعىسىنان الساق «ادەپتەن اسقان» شاكىرتكە قاتاڭ سويلەۋى ورىندى. ال شىندىعىنا كەلسەك بۇنداي ەركىندىك بەرگەن – ءستاليننىڭ ءولىمى. ايتپەسە، قانشا ۇستازدىعى ۇستاسا دا، م.عابدۋللين بۇل ساتتە پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ تۇرعان رەسمي بايانداماشى بولاتىن.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): ء«بىرىنشى تومعا ەنگەن كەنەسارى قاسىموۆقا بەرىلگەن جاعىمدى باعالاردىڭ بارلىعى دا وسىعان دەيىن جارىق كورگەن ادەبيەت باعدارلاماسىنان الىندى. ءبىز ول قاتەلىكتى بۇرىنىراق اشكەرەلەۋىمىز كەرەك ەدى، بىراق 1950 جىلعى «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالادان كەيىن دە ءسىزدىڭ ءوزىڭىز كىرگىزدىڭىز عوي. ال ءسىز جۇماليەۆپەن بىرگە ىستەدىڭىز – دەپ اۋەزوۆتى كىنالايسىز. ال ءسىزدىڭ ءوزىڭىز 1948, 1949, 1950 جىلعى وقۋلىقتاردى جۇماليەۆپەن بىرىگىپ جاريالادىڭىزدار عوي، ولاردىڭ دا سوڭىندا جۇماليەۆ پەن عابدۋلليننىڭ قولى تۇر.

مەنىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىم بولدى، بىراق سول قاتەلەرىممەن قوسا كەڭەس قوعامىنا پايداسىن تيگىزگەن ەڭبەكتەرىم دە بار. بىرىمەن ەكىنشىسىنىڭ بەتىن بوياۋعا، بىرەۋىمەن ەكىنشىسىنىڭ بەتىن بۇركەمەلەۋگە بولمايدى. بۇل ادىلەتسىزدىك، بۇل تاريحي، مورالدىق جاعىنان زاڭسىز، سىزگە ونداي مىندەتتى ەشكىمدە جۇكتەگەن جوق. مەن قانشا قاتە جىبەرسەم، سونشاسىن عانا مويىندايمىن، جازۋشىلار دا: اۋەزوۆ ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىمەن قوسا مىناداي-مىناداي جاعىمدى ىستەر اتقاردى دەپ ايتاتىنىنا سەنەمىن. مەن ماقالا جازسام، ءسىز وقۋلىقتار مەن باعدارلامالاردى جازدىڭىز. ءسىز جاساعان پروگراممانى باسشىلىققا الۋعا بارلىق قازاق زيالىلارى مىندەتتى بولدى. ال مەنىڭ ماقالام – العاشقى تالپىنىس، شاعىن زەرتتەۋ عانا بولاتىن. مەن بۇل ارقىلى ءوزىمنىڭ كىنامدى كەمىتكىم كەلمەيدى، بىراق تا ءار كىم ءوزى قاتەلىگىن ءوزى ءادىل سىناسىن».

شىندىعىندا دا، «ادىلەتسىز، تاريحي جانە مورالدىق تۇرعىدان زاڭسىز مۇنداي مىندەتتى» كىمنىڭ جۇكتەگەنى م.اۋەزوۆكە ءمالىم ەدى. بۇل سۇراقتى قويعىزىپ وتىرعان – «دارىگەرلەر ءىسىنىڭ» اقتالۋعا بەت العانى باعىتى ەدى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بۇل رەتتەن العاندا مەن «قوبىلاندى» پەساسىنا وزگەرىستەر ەنگىزدىم. ەندى ول شاپقىنشى ەمەس، ءوز وتانىن جاۋدان قورعاۋشى. بۇل پەسا ورىسشاعا اۋدارىلدى. بۇل پەسا حالىقتىق ەپوستىڭ نەگىزىندە حالىقتىڭ مۇددەسىن كورسەتكەنى ءۇشىن دە فرانكو اتىنداعى تەاتردا قويىلۋى ءۇشىن جانە اقتالاتىنداي سىلتاۋى دا بار ەدى. ۋكراين تىلىنە دە ءتارجىمالانىپ جاتىر. سۇلتاندارعا قارسى كۇرەستى بەينەلەيتىن «بەكەت» جىرىندا ورىس تۇتقىنىن ايەلى ارقىلى بوساتسا، مەنىڭ پەسامدا بەكەت ورىستىڭ ساياسي تۇتقىنىن ءوزى بوساتادى. دەمەك مەنىڭ كوركەمدىك ۇستانىمىم – حالىقتىق ۇستانىم، قازىرگى تالاپقا ساي. 1916 – 1932 جىلدار اراسىنداعى اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك – كەبەگى» كەرىتارتپاشىل ەدى، ال كەيىنگى نۇسقادا ول حالىقتىڭ مۇڭىن جوقتايدى. وسىنى دا اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىلدىعى دەيمىز بە؟ كەرىسىنشە، كەيبىر جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا قاراعاندا مۇندا ول تاريحي جاعىنان دۇرىس، ماركستىك، حالىقتىق ۇستانىمدا جازىلعان. بۇعان قالاي ۇندەمەي قالاسىزدار؟ اسىرەسە جازۋشىلار وداعىنان پىكىر كۇتەم، ويتكەنى مەنىڭ ۋاقىتىم تەك قانا ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا عانا وتپەيدى، جازۋشى رەتىندە – جازۋشىلار وداعىنىڭ ىشىندە وتەدى. الدە جازۋشى اعايىندار بۇعان دا كوزدەرىن جۇمىپ قاراي ما؟».

ورتالىق كوميتەت ونىڭ بۇل وكپەسىنىڭ ورىنىن اراعا ەكى اي سالىپ بارىپ ەسەلەي تولتىردى. جازۋشىلاردىڭ پىكىرى سول كەزدە شىنىمەن دە دەمەۋ بولدى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «باسقا ماسەلەلەردى وراعىتىپ ءوتىپ، ەرتەرەكتەگى زەرتتەۋلەرىمە توقتالا كەتەيىن. مەنىڭ ءوزىمنىڭ قاتەلىگىمدى 1939 جىلى جىبەردىم. مالىك ءوزىنىڭ بايانداماسىندا سەيفۋلليندى، توعجانوۆتى، تاجىباەۆتى اتادى. ال 39-جىلعا دەيىن وقۋلىق بولىپ پا ەدى؟ 39-جىلعا دەيىن ءبىز وقۋلىقتان وقىدىق پا؟ 38-جىلعا دەيىن حالىققا جات ۇستانىم بولدى، ال ودان كەيىن سانا اعىمى باستالدى. 39-جىلى قوبىلاندى تۋرالى ءبارى جازدى، ونىڭ ىشىندە اۋەزوۆ تە بار. 39-جىلدان كەيىن ەشتەڭە جازعان جوق، تەك انتولوگياداعى قىسقاشا تۇسىنىك قانا بار. ال ءسىز اۋەزوۆ وسىنداي قاتەلىكتەردى جىبەردى دەيسىز. مۇنداي بولماشى دەرەكتى قالاي ساۋدالاۋعا بولادى؟ ءسىز عىلىم كانديداتىسىز. بۇل تۇرعىدان العاندا ءسىز يدەيالىق توزىمدىلىك تانىتۋىڭىز كەرەك، ەندەشە اۋەزوۆتى نەگە تۇزەتپەدىڭىز؟ جولداستار! وقۋ اعارتۋ مينيسترلىگى 1948 جىلى 19-مامىر كۇنى مالىك عابدۋللين قۇراستىرعان وقۋ پروگرامماسىن بەكىتتى، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ءبىرىنشى تومىنداعى قوبىلاندى باتىر، ەر سايىن جانە باسقالار تۋرالى دەرەكتەر، ءتىپتى تۇرمىس-سالت جىرلارى دا سول پروگراممانىڭ نەگىزىندە جاسالدى. سويتە تۇرىپ اۋەزوۆتى سىنايدى...».

ءيا، سىنادى. ال بۇعان ونىڭ تۇراقتى سىنشىسى ءسابيت مۇقانوۆ قالاي قارادى؟

مۇقانوۆ: «تالقىلاۋ بىزگە ەكى ءتۇرلى مىندەت قويدى. ءبىرىنشىسى، ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ، ادەبيەتتانۋشىلارىمىزدىڭ، جازۋشىلارىمىزدىڭ ءار كەزدە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنەن ارىلۋ. ەكىنشى، سول قاتەلىكتەردى جويۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋ. ءبىز وسىعان جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. ال عابدۋللين جولداستىڭ بايانداماسىن تىڭداعاندا: «مەشكەي دەگەن جاقسى اتاق ەمەس» دەگەن ماتەل ەسىمە تۇسەدى. ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەردىڭ بار ەكەنى راس، الايدا، ورايى كەلسىن، كەلمەسىن ۇلتشىل اركىمگە ۇلتشىل اتاعىن تاعا بەرۋگە بولمايدى. تاياۋدا «ليتەراتۋرنايا گازەتاداعى» ماقالاسىندا فادەەۆ ۋكراينا مەن قازاقستاندا ۇلتشىلدىق بار دەدى. مۇنداي ايىپ تاعۋعا جەلەۋ بەرگەنىمىز ۇيات. فادەەۆ جالا جاۋىپ وتىرعان جوق، ساياسي استارى بار ونداي قاتەلەردى ءار كەزدە جىبەردىك، سونى دەر كەزىندە ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراماستان بولشەۆيكتىك تۋراشىلدىقپەن اشكەرەلەپ وتىرۋعا ءتيىسپىز. مالىك بۇل تۋراسىندا، سونىڭ ىشىندە مەن جونىندە دە دۇرىس ايتتى. باتىرلاردىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتىن اقتاپ شىققان دەميان بەدنىيدىڭ «باتىرلار» پەساسىن «پراۆدا» گازەتى كەزىندە قاتتى سىنادى. مەن دە سول جولمەن كەتىپ، بارلىق باتىرلاردى حالىق وكىلى ەتىپ جىبەرىپپىن. ەكىنشى، ستالين جولداس ءوزىنىڭ اتاقتى سوزىندە ورىس مەملەكەتىنە، ورىس مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن اسىل ادامداردىڭ اتتارىن اتاپ بەرگەنىنە ەلىكتەپ، مەنىڭ دە قازاق باتىرلارىن تىزبەلەي جونەلگەنىم دۇرىس بولماعان»,– دەپ كەلەدى دە اڭگىمەنى ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا اۋەزوۆكە بۇرادى.

ول ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ۇلتشىل دەگەندى بايقاپ قولدانۋ كەرەكتىگىن ورىندى ەسكەرتتى. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى: «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان ماقالادان كەيىن سونىڭ قاتارىندا ءوزى دە ءىلىنىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. ال وزىنە تاعىلعان ايىپتى بەدنىي مەن ستالينگە وپ-وڭاي سۇيەي سالدى. ول ەكەۋىنە قارسى ءسوز وتپەيتىن جانە بۇل كەزدە (2-كوكەك) ستالين دە ومىردەن ءوتىپ ەدى.

مۇقانوۆ (جالعاسى): «وسىندا وتىرعاندارعا مىنانى ەسكەرتە كەتكىم كەلەدى: 1951 جىلى ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى تۋرالى تالقىلاۋ ءوتتى، ماسەلە تۋراسىنان ءادىل قويىلسا دا، كەيبىر جولداستار مۇنى پارتيالىق سىننان كورى جەكەلەگەن توپتاردىڭ ءوزارا كۇرەسىنە اينالدىرىپ جىبەردى. ءبىر-ءبىرىمىزدى وسىلاي مۇيىزدەي بەرسەك، ماسقارا بولامىز. مالىكتىڭ بايانداماسىندا دا بىرەۋىنىڭ قاتەسىن باسا، ەكىنشىسىنىڭ قاتەسىن جەڭىلدەتە كورسەتكەن وسىنداي توپشىلدىقتىڭ سارىنى بايقالىپ قالعانى ماعان ۇنامايدى. تاجىباەۆتىڭ كىمدى قوستايتىنىن بىلمەيمىن، ال مەنىڭ ءوزىم ەشقانداي توپتا جوقپىن (تاجىباەۆ: مەن دە سول توپشىلدىق بولماسىن دەيمىن). ءوزىمىزدىڭ دە، وزگەنىڭ دە قاتەسىن اشا وتىرىپ، ورتاق ءتىل تابىسايىق. جولداس اۋەزوۆ، بار قاتەلىكتى مەكتەپكە ارنالعان وقۋ باعدارلاماسىنا اۋدارىپ، ءبىرىنشى تومدا جىبەرىلگەن قاتەلىكتى كىشىرەيتۋگە بولمايدى. وزگەنىڭ قاتەسىن كورسەتۋ ارقىلى ءوز قاتەڭدى بۇركەمەلەپ قالما (اۋەزوۆ: الايدا ونى دا كورسەتۋ كەرەك). ەشكىمنىڭ دە قاتەسىن جاسىرماۋعا ءتيىسپىز.

ەكى ماسەلەنى اجىراتۋعا ءتيىسپىز. كەنەسارىنى تالقىلاعاندا مەن: تۇيەدەي بولسىن، تۇيمەدەي بولسىن، قىلمىستىڭ اتى – قىلمىس دەگەنىم بار. بىراق تۇيمەدەيدىڭ اتى – تۇيمەدەي. مىسالى، كەنەسارىعا قاتىستى وڭداسىنوۆتىڭ دا اتى اتالىپ قالدى. ال ونى وسى تاقىرىپتى ارنايى زەرتتەگەن حالىق جاۋى بەكماحانوۆپەن تەڭەستىرۋگە بولا ما؟ ماسەلەن، مەنىڭ كىتابىمدا كەنەسارى جونىندە پىكىر بار، بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم، ارينە. الايدا مەن كەنەسارى، نە ەپوس، نە ەدىگە تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ جازعامىن جوق قوي. كەزدەيسوق قاتە مەن ۇرشىقشا ءيىرىلىپ كەلگەن قاتەلىكتى اجىراتۋعا ءتيىسپىز».

ءيا، «پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالا جانە «دارىگەرلەردىڭ اشكەرەلەنگەن ءىسى» س.مۇقانوۆتىڭ دا جۇرەگىن سەسكەندىرگەن. ول بۇرىنعىداي اشىق شابۋىلعا شىقپاي، ءوزىنىڭ جەكە باسىن قاۋىپسىزدەندىرۋگە بەت العانى بايقالادى.

مۇقانوۆ (جالعاسى): «ەندى بىرنەشە ۇسىنىس بىلدىرەمىن. عابيت دۇرىس ايتادى، ەپوس تۋرالى پىكىر بىلدىرگەندە ونىڭ نۇسقالارىن سالىستىرا تالداعان ءجون ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ قانشا نۇسقاسى بار ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان دا مالىك ەپوستىڭ جيىرما نۇسقاسى بولسا، سونىڭ قايسىسى توڭكەرىسشىل، قايسىسى حالىقشىل، قايسىسى حالىققا جات، سونى جىكتەپ تالداۋى كەرەك ەدى. ەپوستار ءحىىى عاسىردا پايدا بولىپ، كەلە-كەلە ءار تاپ وزىنە ىڭعايلاپ جاڭعىرتتى، قاي تاپتىڭ وكىلى قاي كەزدە قانداي وزگەرىستەر ەنگىزدى، اشىپ كورسەتكەنى دۇرىس ەدى. فەودالدىق ەپوس دەگەن نە، ونىڭ قاي جەرى فەودالدىق، قاي جەرى حالىقتىق، بۇل ماسەلە عابدۋللين جولداس، ءسىزدىڭ بايانداماڭىزدا قامتىلماعان. اۋەزوۆ: كلاسسيكتەردى ورىندى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك – دەپ دۇرىس ايتادى. مىسالى، ماركس: «يليادا» ميفتىك زاماندا ومىرگە كەلگەندىكتەن دە، ول اڭىزعا قۇرىلعان – دەيدى. سوندىقتان دا ەپوستاردىڭ بارلىعىن «حالىققا جات» دەۋگە بولمايدى. جيىنتىق نۇسقالاردى جاساۋعا بولادى. مىسالى ءبىز ء«بىرجان مەن سارانىڭ» ايتىسىن سولاي قۇراستىردىق. رەاكتسيالىق كورىنىستەردى الىپ تاستادىق، پايدالىسىن قالدىردىق (مۇسىرەپوۆ: كەز-كەلگەن داستاندى سولاي ىستەۋگە بولادى). اۋەزوۆ جولداس ورىندى كورسەتكەنىندەي، ستالين جولداستىڭ ءتىل تۋرالى كلاسسيكالىق ەڭبەگىنەن كەيىن، ەپوستىڭ ءتىلى تۋرالى ۇندەمەي كەتۋى دۇرىس ەمەس. سونداي-اق، اۋەزوۆتىڭ ەپيكالىق شىعارمالاردى قازىرگى جازۋشىلار قالاي پايدالانۋى كەرەك – دەگەن ماسەلەنى دە قوزعاعانى دۇرىس ەدى

اۋەزوۆ: ونى مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋى ءتيىس ەدى.

عابدۋللين: ءسىز ەپوستىڭ دامۋ جولىن: ءبىرىنشى، فەودالدىق قالا تۇسىندا، ەكىنشى، قازاقتاردىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلداۋ قارساڭىندا جانە ورىس بوداندىعىنا وتكەننەن كەيىنگى داۋىردە تۋعان ەپوستار دەپ جىكتەۋدى ۇسىناسىز. ءۇشىنشى ماسەلە بىزدە مۇلدەم زەرتتەلمەگەن. وندا: قانداي وقيعانى سۋرەتتەگەن قاتە، قاي وقيعانى دۇرىس باعالاۋ كەرەك دەگەن ماسەلە تۋادى. ول ماسەلە انىقتالماسا، اناۋ نەگە بىلاي، مىناۋ نەگە الاي دەگەن سۇراقتار تۋادى. ارينە، بۇل ماسەلە باتىل ايتىلۋى ءتيىس. سوندىقتان دا باياندامانىڭ ەكىنشى بولىگىن كەڭەيتىپ، تىڭداۋشىلاردىڭ ۇسىنىستارىن قوسىپ، تىلەكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ كەرەك.

مورگۋن: باياندامانىڭ ماقساتى نە؟ قازاق ەپوستارى تۋرالى كوزقاراستاردى انىقتاۋ. ال بايانداما: اناۋ اناداي، مىناۋ مىناداي قاتەلىكتەر جىبەردى – دەگەنگە قۇرىلعان. مۇنىمەن قازاق ەپوسى تۋرالى تۇجىرىمدى پىكىر ايتىلمايدى، زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتەلىگىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەلىپ قالامىز. سوندىقتان دا باياندامانى كەڭەيتىپ، قاي ەپوس قانداي دەڭگەيدە زەرتتەلدى، ولاردىڭ نۇسقالارى قانداي مازمۇندا، نەگە باسا كوڭىل ءبولۋ كەرەك، سوعان باسا نازار اۋدارىلعانى دۇرىس.

نارىمبەتوۆ ء(تىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى): عابدۋللين جولداستىڭ بايانداماسى نەگىزىنەن دۇرىس، بىراق تا ءىشىنارا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋى كەرەك. بايانداماشى جالپى قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى قاتەلىكتەرگە باعا بەرۋى ءتيىس ەدى، ونىڭ ەسەسىنە جەكە ادامداردىڭ قاتەلىكتەرىنە ادىلەتسىز باعا بەرىلدى. مىسالى، بايانداماشى: مۇقانوۆتىڭ ەپوس تۋرالى ارنايى زەرتتەۋى جوق دەپ ءۇستىرت وتە شىقتى، مەنىڭ ويىمشا ولاي ەمەس. سونىمەن قاتار تەك قانا قازاق ادەبيەتشىلەرىنە عانا توقتالدى. ماسكەۋ مەن قازان عالىمدارىنىڭ قازاق ەپوسى تۋرالى ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستارى اتالمادى. مىسالى، ورلوۆتىڭ، سميرنوۆانىڭ قاتەلىكتەرى نەگە ايتىلمادى. ەگەر قاتەلىكتەرى جوق بولسا، ولاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن، سميرنوۆانىڭ قازاق ەپوستارىن ماركسيزم تۇرعىسىنان زەرتتەگەنىن نەگە انىق اتامايدى؟ سميرنوۆانىڭ ماقالاسى ورتالىق باسىلىمداردا جاريالاندى ەمەس پە. جالپى، بايانداماشى، قازاق ەپوسىنان جاعىمدى ءبىر دە ءبىر كورىنىستى تابا الماعان، بار بولسا، نەگە كورسەتپەيدى؟ «عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنىڭ» 47, 48, 49 جىلدارداعى سانىندا سميرنوۆانىڭ 3 ماقالاسى جارىسا شىقتى، وندا ابىلاي تۋرالى داستاندارعا توقتالادى (داۋىس: پىكىرى دۇرىس پا، قاتە مە؟) مەن تەرىس پىكىر دەپ ەسەپتەيمىن. قابانباي مەن بوگەمباي تۋرالى مۇقانوۆتىڭ پىكىرى قاتە دەيدى بايانداماشى. ەندەشە سميرنوۆانىڭ قاتەلىگى نەگە كورسەتىلمەيدى؟ بۇل ادىلەتسىزدىك. كەنجەباەۆتىڭ قوبىلاندى جونىندەگى ماقالاسى تەرىسكە شىعارىلدى، ەندەشە سيلچەنكونىڭ قاتەلىگى نەگە ەسكەرۋسىز قالادى؟ سيلچەنكو مەن سميرنوۆا بىرىگىپ جازعان ورىس تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتاردا قازاق ەپوسى تۋرالى ايتىلعان تاراۋلاردا وسى رەاكتسيالىق دەپ وتىرعان ەپوستى ماقتايدى. بايانداماشى بۇعان ساتباەۆ باستىرعان «ەدىگە» داستانىن قوسۋى كەرەك. سول ارقىلى ساتباەۆ ورەسكەل قاتە جىبەرگەن. ساتباەۆتى نەگە اتامايمىز؟ باياندامانىڭ تولىق جانە ءادىل بولۋى ءۇشىن وسىلاردى قوسۋ كەرەك.

سونداي-اق، بايانداماشىنىڭ: اۋەزوۆتىڭ 32-جىلدان كەيىنگى قاتەلىگى ونىڭ 32-جىلعا دەيىنگى قاتەلىگىنىڭ جالعاسى دەگەنگە قوسىلمايمىن. اۋەزوۆتىڭ 32-جىلعا دەيىنگى قاتەلىگى ءبىر باسقا، 32-جىلدان كەيىنگى قاتەلىگى ءبىر باسقا. ەگەردە مۇقانوۆ 32-جىلعا دەيىن الاشورداشىل بولسا، وندا بۇل ونىڭ دا قاتەلىگى بولىپ ەسەپتەلمەي مە؟ سوندىقتان دا اۋەزوۆتىڭ قاتەلىگىن الاشورداشىنىڭ ەمەس، كەڭەس ادەبيەتتانۋشىسىنىڭ قاتەلىگى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك»,– دەگەن باتىل پىكىر ءبىلدىردى.

شىندىعىندا دا، وتكىر دە ادىلەتتى پىكىردىڭ ءبىرى وسى. كەلەسى شەشەننىڭ پىكىرى دە باتىم شىقتى:

«ەر تارعىن» – حالىققا جات ەپوس، ول قالىڭدىعىن ىزدەپ جورىققا اتتانادى. مۇندا پاتريارحالدىق-فەودالدىق يدەيانى اسپەتتەۋ بار. ال تاجىباەۆتىڭ مۇسىرەپوۆ، اۋەزوۆ سياقتى جازۋشىلاردىڭ ەپيكالىق، تۇرمىستىق تاقىرىپتى قالاي يگەرگەنى تالدانۋى ءتيىس. جايمۋرزين مەن عابدۋللين جولداستار قۇندى پىكىرلەردى ەسكەرىپ، بايانداماعا كىرگىزسىن. مۇقانوۆتىڭ «حالىققا جات ەپوستار» تۋرالى پىكىرى سەنىمسىز شىقتى. تابىس تا، قالىس تا ناقتى دالەلگە سۇيەنسىن. بۇل ءبىزدىڭ وتكىزىپ وتىرعان 4-تالقىمىز، سوندىقتان دا وتكەن تالقىلاۋلاردىڭ تاجىريبەسىن پايلانۋىمىز كەرەك. ءتىلتانۋ جونىندەگى تالقىدا ءبىزدىڭ تالقىلاۋىمىزعا سانجەەۆ: ء«بارىڭ دە كەرەمەت داۋلاسا بىلەسىڭدەر، بىراق داۋدان ارىگە بارمايسىڭدار، سەندەردىڭ سوزدەرىڭدە عىلىمي نەگىزدەۋ، ناقتى عىلىمي دالەل دەگەن مۇلدەم جوق، وعان بارمايدى ەكەنسىڭدەر»،– دەپ ولتىرە سىنادى. شىندىعىندا دا، ءبىزدىڭ دە عالىمدارىمىزدىڭ پىكىر ايتا الاتىنىن كورسەتۋگە ءتيىسپىز.

ال، مالىك جولداس، ءسىزدىڭ بايانداماڭىزدىڭ كولەڭكەلى جاعى كوپ. 26-بەتكە دەيىن تۇتاستاي «اسپەتتەۋ» بولىپ شىققان. ءبارىن سىزىپ تاستايسىز. سوندا جاعىمدى ءبىر نارسە جوق پا؟ اقىر ايتقان سوڭ ادىلدىك ءۇشىن اشىعىن ايتايىن. اۋەزوۆ جولداس ءوزىنىڭ سوزىندە ءوزىنىڭ كىتابىنىڭ شىقپاعاندىعى تۋرالى ءۋاج ءبىلدىردى. ءسىزدىڭ مۇنىڭىز دۇرىس ەمەس. ءسىز قاتەلىك جىبەردىڭىز عوي, دەمەك، كىناڭىزدى ىسىرىپ تاستاۋعا ۇمتىلماي، ونى مويىنداۋعا ءتيىسسىز. ءسىز جاريالانعان جوق دەپ قۇتىلعىڭىز كەلەدى، ءبىز بالا ەمەسپىز، ۇلكەن ادامدارمىز، سوندىقتان دا باياندامادا عىلىمي تۇردە دۇرىس قامتىلعان. مۇندا جۋرنالدار تۋرالى كوپ مىسال كەلتىرىلدى. سول جۋرنالدىڭ ساندارى مەن بەتتەرىن كورسەتكەنشە، ۇستانعان باعىتتارىنىڭ قاتەلىكتەرىن نەگە ايتپايسىزدار؟

ءسىز، عابدۋللين جولداس، ماركس، ەنگەلس، گوركي دەپ سىپىرا قولداناسىز، قاي جەردە گوركيدى، قاي جەردە ماركسيزمدى قولدانۋدىڭ شەكاراسىن انىقتاعانىز ءجون. ەستەرىڭىزدە بولسىن، بۇل تالقىلاۋ – ەركىن پىكىر الىسۋ ەكەنىن ۇمىتپاۋلارىڭىز كەرەك... ەگەر ءبىر جاقتى تالقىلاي بەرسەك، وندا بۇل – ۇلتشىلدىققا، ۆەسەلوۆششيناعا، بىرىڭعاي سانا اعىمىنا الىپ كەلەدى. مۇنى اجىراتا بىلۋگە ءتيىسپىز. ءبىز ەڭ الدىمەن ەپوستار مەن ونىڭ حالىقشىلدىعى تۋرالى ماسەلەنى تالقىلاپ وتىرعانىمىزدى ەستەن شىعارماڭىزدار. ەپوستىق شىعارمالاردى دراماتۋرگتەردىڭ قالاي پايدالانعانى جونىندەگى تالقىلاۋدا ونداعى كەيبىر قاتەلەرگە توقتالعانبىز. سوندىقتان دا ەپوستىڭ كوركەمدىك، سيۋجەتتىك، ستيلدىك، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىڭىزدار. تالقىلاۋ سول ءۇشىن وتكىزىلىپ وتىر».

ءسوز ىڭعايىنا قاراعاندا «قىزىل ءتىلدى بەزەگەن» شەشەندەردىڭ كەزەكتى اشكەرەلەۋىنەن سەسكەنىپ، بويىن تارتا باستاعانى اڭعارىلادى. اڭگىمەنى، «ەپوستىڭ كوركەمدىك، سيۋجەتتىك، ستيلدىك، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە» قاراي بۇرعىسى كەلگەندىگىنە قاراعاندا يا.راپوپورتتىڭ:

«ناۋرىزدىڭ العاشقى كۇندەرى تۇرمەدە پالەندەي وزگەرىس بولا قويعان جوق، تەك سول كىسەن، سول تەرگەۋ، تەك تەرگەۋشىلەردىڭ قۇلقىنان ءبىر ءتۇرلى سەلقوستىق، جۋاسۋ بايقالدى، ساياسي تەرەڭ استارلى سۇراقتار ازايدى»,– دەپ جازعانىنىڭ كەرىن بۇرىنعى بەلسەندىلەر دە ۇستانسا كەرەك.

وسى قاس-قاباقتى اڭعارعان م.اۋەزوۆ وڭتايلى ساتتە قىستىرما سوزگە ارالاسادى.

م.اۋەزوۆ: «باياندامادا مەنىڭ قىزمەتىم تولىق قامتىلعان، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ جازۋشىلىعىما قاتىستى بەرىلگەن مىنەزدەمەنى سىزىپ تاستاۋعا بولماي ما؟

جايمۋرزين: بۇل ارادا جازۋشىلاردىڭ قىزمەتتەرىنە باعا بەرىلىپ وتىرعان جوق، اڭگىمە قازاق ەپوسى جونىندە بولىپ وتىر.

م.اۋەزوۆ: ەگەر ول شىعارماداعى قاتەلىك تۇزەلسە شە؟

جاۋاپ: وندا بۇل اتالىپ ءوتۋى ءتيىس.

م.اۋەزوۆ: مەن دە سونى قالايمىن. جايمۋرزين مەن عابدۋللين جولداستار ادىلدىكتى قولداۋى ءتيىس. وسى ارادا ايتىلعان سيلچەنكو مەن سميرنوۆانىڭ، ورلوۆتىڭ قاتەلىكتەرى دە كەڭىنەن تالدانۋى ءتيىس. ويتكەنى ولاردىڭ كىتاپتارى دا كوپشىلىككە كەڭ تارادى. بىزگە بۇل تاقىرىپتىڭ تازا بولعانى كەرەك. ءبىزدىڭ جازۋشىلار دا سول تۇرعىدان كەلىپ، ەشكىمگە اياۋشىلىق بىلدىرمەۋى ءتيىس.

مۇقانوۆ: ەندى باياندامانىڭ وزىنە توقتالاتىن بولساق، ونىڭ ەكىنشى نۇسقاسى دا پالەندەي جاقسارىپ كەتپەگەن. ونىڭ 16 بەتى جالپىلاما ءسوز، 3 بەتى «قىز جىبەكتى» مازمۇنداپ بەرۋگە كەتكەن. داستانداردى مازۇنداۋ باسىم. اقىنجانوۆتىڭ بايانداماسىنا از ورىن قالعان. بۇل ءبىز كۇتكەن بايانداما ەمەس، اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ ويلارىن بىلدىرگەن جالپاق شەشەي، جاتتاندى سوزدەر. اقىنجانوۆقا ۇلتشىل دەگەندى ءجيى قولدانۋدان بويىڭدى اۋلاق سال دەمەكپىن. ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز – ءبىر حالىقتىڭ مۇددەسىن ەكىنشى حالىققا قارسى قويۋ. مىسالى، اۋەزوۆتىڭ ەپوس تۋرالى پىكىرىنەن سونداي ۇلتشىلدىقتى تابادى. بۇل ارادان مەن ەشقانداي ۇلتشىلدىقتى كورىپ تۇرعامىن جوق. ول قاتە پىكىر.

تاجىباەۆ: مەن مۇقانوۆتىڭ: ءار كىمدى كىناسىنا قاراي جازعىرۋ كەرەك دەگەنىن قوستايمىن. بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل دەگەندى ءار ادامعا تاڭا بەرۋگە بولمايدى. ونداي كەمشىلكتەر بولسا ناقتى اتاۋ كەرەك. مۇقانوۆ ايتقانداي، ەپوستىڭ 16 نۇسقاسىنا 4 بەت، ال 17-نۇسقاسىنا 16 بەت ارناعانسىز. ورىس فولكلورىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە تولىق قۇقىعى بار ەكەن، ەندەشە كۇدىكتى نۇسقالارعا سونشاما نازار اۋدارۋدىڭ قانداي قاجەتتىگى بار؟ 17-نۇسقا تۋرالى ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز جالىقتىرىپ جىبەردى. سودان كەيىن سىلتەمەلەردى قازاقشا العانىڭىز دۇرىس بولار. مەن ورىس تىلىنە قارسى ەمەسپىن، ونى ءبارىمىز دە تۇسىندىك. بىراق عىلىمي تالاپ ءۇشىن قازاق فيلولوگياسى تۋرالى باياندامانىڭ سىلتەمەسى دە قازاقشا الىنعانى دۇرىس».

تالقىلاۋدىڭ بارىسىندا اۋەزوۆ تاعى دا مىنبەگە كوتەرىلدى. بۇل جولى تەك م.اقىنجانوۆتىڭ بايانداماسىندا تالدانعان ليرو-ەپوستارعا عانا توقتالدى.

اۋەزوۆ: «باياندامانىڭ تاقىرىبىنىڭ نەگىزىنەن دەربەس ءۇش داستاندا تالداۋعا ارنالعاندىعىندا تۇرعان ەش ابەستىك جوق. «قوزى كورپەش» نەگىزگى داستاندارىمىزدىڭ ءبىرى بولعاندىقتان دا ول تۋرالى ءسوز قوزعاماسا دا بولادى دەگەن جولداستار قاتەلەسەدى. ونىڭ ءار نۇسقاسىنىڭ وزىندىك يدەولوگياسى، وزىندىك قۇبىلىسى مەن ايتارى بار. سوندىقتان دا ونىڭ ءار نۇسقاسىن زەرتتەپ، سىزدەر قايسى نۇسقاسىن جارامدى، قايسى نۇسقاسىن زياندى دەپ تاباسىزدار، سونى انىقتاعان دۇرىس. سونىڭ ىشىندە جارامدىسىن قورىتىپ، ادەبيەت سالاسىنا قويىلىپ وتىرعان ماركستىك-لەنيندىك ۇعىمعا ساي يگەرۋىمىز قاجەت، «قوزى كورپەش» وعان تولىق تاتيتىن داستان. ال ونىڭ ىرىكتەلىپ قۇراستىرىلعان نۇسقاسىن جاساۋ وتە كۇردەلى ماسەلە. ەگەردە «قوزى كورپەشتىڭ» بارلىق نۇسقاسىن جيناقتاپ ءبىر عانا نۇسقا جاساسا، بۇل قيقىمدى جەلىمدەۋ بولىپ شىعادى. وندا قيقىمداپ جەلىمدەۋگە كەلمەيتىن كوپتەگەن جايلار بار. مىسالى، وندا جاستاردىڭ اراسىنا جەڭگەتاي، دانەكەر، تىلەۋلەس بولىپ جۇرەتىن كەيىپكەرلەر ءار نۇسقادا ءار ءتۇرلى. كەيبىر كەيىپكەرلەر عانا ەمەس، تىلۋلەستەر دە وزگەرىپ وتىرعاندىقتان دا، ولاردىڭ تاعدىرى دا ءار ءتۇرلى باياندالادى. بۇگىنگى بايانداماشىنىڭ «قوزى كورپەشتىڭ» 17 نۇسقاسىنىڭ مازمۇنىن ءبىر نۇسقا رەتىندە ارالاستىرىپ تالداعانى سياقتى جاساندىلىققا الىپ كەلەدى. 17 نۇسقانى ۇستانۋدان باس تارتۋىمىز كەرەك. بۇرىن قوزى مەن باياننىڭ دۇشپانى – قودار ەدى، ال اقىنجانوۆ جولداس 17-نۇسقادا قوداردى وزبەكتىڭ ساۋداگەرى ەتىپ كورسەتكەنىن ايتتى. ەندى تۋىسقان حالىقتىڭ وكىلىن ساۋداگەر كەيپىندە كورسەتكىلەرىڭىز كەلە مە! بۇعان وتە ساق قاراۋ كەرەك (مۇسىرەپوۆ: جانە جىردىڭ جەلىسىمەن ۇيلەسپەيدى). دۇرىس ايتاسىڭ. سوندا جاعىمسىز كەيىپكەر، قانىشەر قوداردى تۋىسقان حالىقتىڭ وكىلى ەتىپ كورسەتكىلەرىڭ كەلە مە؟ «قوزى كورپەش» داستانى ءار تىلدە بار. مالىكتىڭ بايانداماسىندا تۋىسقان حالىقتاردىڭ ىشىندەگى نۇسقالاردىڭ ۇمىت قالعانىن ايتا كەتۋىم كەرەك. ونداي نۇسقالار وزبەكتە، جانە باسقا دا حالىقتاردا بار. ەگەردە ءبىز ولاردى تالقىلاۋعا قاتىستىرساق، مىسالى قازاق نۇسقاسىن وزبەكتەردىڭ، قاراقالپاقتاردىڭ ەپوسىمەن سالىستىرا تالداساق، كوپتەگەن تىڭ پىكىرلەردى تىڭدار ەدىك. «قوزى كورپەش» تۋرالى ءبارى دە تۇسىنىكتى دەپ ءسىز مۇلدەم قاتە تۇجىرىم جاسايسىز. ول وتە كۇردەلى ءارى قىزىقتى شىعارما. ءبىز حالىقتىق جانە حالىققا جات شىعارمالاردى اجىراتىپ الۋعا ءتيىسپىز».

ءيا، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» ناعىز حالىقتىق تۋىندى. ول ءۇشىن قوداردى كوپەس رەتىندە كورسەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. بىراق قوزى مەن باياننىڭ بايانسىز اياقتالعان باياندى ماحابباتىنا قارسى وقىمىستى قارابايلار مەن قودارلار تاعى دا تابىلدى.

م.اۋەزوۆ: «وسى ارادا عابيت «حالىقتىق» دەگەن ۇعىمنىڭ توڭىرەگىندە شاتاسىپ قالدى. ونى انىقتاۋ وڭاي. «قىز جىبەك» داستانىن بىرەۋ – ءشايحىسىلامۇلى جازدى، ەكىنشىسى – ءشايحىسىلامۇلى جازعان جوق دەيدى. ول ابايدىڭ ەكى بەت ولەڭىن يەمدەنىپ، كۇيەۋ بالاسى حۇسايىن ارقىلى باسپاعا جىبەرگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. «ايمان – شولپاندى» دا ول ءوزىنىڭ اتىنان شىعاردى. ول «قىز جىبەكتەگى» قازاقتاردىڭ كوشىن كورگەن دە ەمەس. ال «قىز جىبەك» وقيعاسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا وتكەن. ول ەشقاشاندا ول جاقتا بولىپ كورگەن ەمەس، تەك 10-15 جولدى جانىنان قوسقان. ول حالىق مۇراسىن يەمدەگەن ناعىز ادەبي ۇرى. سول ارقىلى باسپادان اقشا الىپ وتىرعان، ال قازان تاتارلارى مۇنى بىلمەگەن. «قوزى كورپەش» – 6 رەت، «قىز جىبەك» – 4 رەت بۇرىن باسىلىپ شىققان، ول سوعان قول سالىپ، يەمدەنىپ وتىر. ورىنبوردى دا كورمەگەن، الماتى ۋەزىندە ءومىر سۇرگەن ادام «ايمان – شولپاندى» قالاي جازادى؟ ەندەشە نەگە وعان اۆتورلىق قۇقىق بەرەمىز؟ ولاردىڭ ستيلدەرى دە ءار ءتۇرلى. ونىڭ ءوزى شىعارعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ اللانىڭ ايانىن تىڭداۋ ءۇشىن تاۋداعى ۇڭگىرگە بارعانىن سۋرەتتەيتىن قيسسانىڭ ءستيلى مەن «قىز جىبەكتىڭ» ءستيلىن سالىستىرىڭىزدارشى. ونداي كوركەم دۇنيەنى جازۋعا ونىڭ اقىندىق قۋاتى جەتپەيدى. سوندىقتان دا ول جاي عانا ادەبي ۇرى! «ايمان – شولپان» مەن «قىز جىبەك» داستاندارىنىڭ ءستيلى دە ۇقسامايدى. ەندەشە «قىز جىبەك» تۋرالى ايتقاندا ءشايحىسىلامۇلىنىڭ اينالاسىندا شايقالىپ ءجۇرىپ المايىق. «قوزى كورپەش» داستانىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى حالىققا جات. سەن عوي، عابيدەن، اكەسىز جىگىتتىڭ (قوزى كورپەش – ت.ج.) نەمەسە اكەسىنە قارسى شىعىپ، ءوز بەتىنشە قالىڭدىق ىزدەيتىن جىگىتتىكتى (تولەگەن – ت.ج.) سۋرەتتەيتىن جىردىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن حالىقشىل دەپ تانيسىڭ. ال وسىنداعى لاۆريتتىك سالتتى قالىپتاستىرعان فەودالدىق-پاتريارحالدىق يدەولوگيانى قايدا قوياسىڭ. حالىقتىق پەن، حالىققا جات دۇنيەنى ايىرا ءبىلۋ قاجەت. ءدىن مەن كەكشىلدىك حالىققا كۇشتەپ تاڭىلعان. مۇندا ەشقانداي جات يدەيا جوق. ءۇش ادام ادامنىڭ ماحاببات ماشاقاتى بۇل»,– دەگەن ەكىۇشتى ەمەۋىرىنمەن ويىن جيناقتاي كەلىپ، ليرو-ەپوستاردىڭ شىعۋ تاريحىنا كوشەدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۇسىپبەك تۋرالى اششى دا اشۋلى ايتقان پىكىرى ەكى ويلى اسەرگە جەتەلەيدى. ەگەردە ول قاعازعا ءتۇسىرىپ، باسىلىمعا ۇسىنباسا، «قىز جىبەك» داستانى بۇگىنگە جەتەر مە ەدى، جوق پا؟ ەكىنشىدەن كوشىرمەشىلىگىن اۆتور رەتىندە ۇسىنۋى نازيرالىق داستۇرگە جاتپاي ما، جاتا ما؟ بۇل بۇگىن دە شەشىلمەگەن عىلىمي ماسەلە.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «... تۇركى قاعاناتىنىڭ تاريحي جازبالارى ءۇى-ءۇىىى عاسىردان باستالاتىنىن وتكەن جولى ايتقان بولاتىنمىن. ولاردىڭ ءبارى دە قاعاندار. الايدا ونداي تۇجىرىم جاساساق، تىڭداپ وتىرعاندار ءبىزدى تۇركولوگيادان ەش حابارى جوق ەكەن دەپ ويلايدى. ال «حان» دەگەن ءسوزدى پايدالانباعانىنا قاراپ ولاردى حالىقتىق سىپاتقا جاتقىزۋعا بولا ما؟ (بارلىق قاعانداردىڭ ءبارى دە حاندار» دەۋدىڭ ءوزى عىلىمعا قارسى ءتاسىل، ءوز كەۋدەڭدى ءوزىڭ وققا توسەگەنمەن بىردەي، ءسىز جالعان عالىم، جالعان عىلىم يەسى دەگەن اتاققا قالاسىز. قازاقستاندا قىپشاقتاردىڭ تۇسىندا حان بولعان جانە ولاردىڭ ەپوستارى دا بولعان. بۇعان قاراپ حاندار ول كەزدە قادىرسىز بولعان دەۋگە كەلمەيدى. قىپشاق حاندىعىن شىڭعىس حان جاۋلاپ الدى، ال «التىن وردانىڭ» قۇرامىنداعى شەتسىز ايماقتا كوپتەگەن تايپالار باس قوسقان دەربەس قىپشاق بىرلەستىگى بولعان. قازان حاننىڭ ءوزى شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى. قىپشاق تايپاسى جەكە ءومىر سۇرگەن، شىڭعىس حان ولارعا شابۋىل جاسادى، ولار قورعاندى.

ال شىعارمانى تالداۋعا كەلەتىن بولساق، وندا بايانداماشى كەيىپكەرلەر بەينەسىنە، ادامداردىڭ ارا قاتىناسىنا، ءتىل مەن ماحاببات ماسەلەلەرىنە، ەڭبەك ۇردىسىنە توقتالعان. بايانداماشى ماسەلەنىڭ ناقتى بايىبىنا بارعان، مۇندا عىلىمي تالداۋ بار، بۇل باياندامادا ءالى دە وڭدەي تۇسەتىن قۇندى پىكىرلەر بار».

مىنە، الداعى كەزەڭدە بۇكىلوداقتىق دەڭگەيدە وتۋگە ءتيىستى ەپوستار مەن ليرو-ەپوستار تۋرالى اسا ماڭىزدى عىلىمي تالقىلاۋدىڭ الدىندا وتكەن پىكىر الىسۋلار وسىنداي ەدى.

بۇدان ءبىر بايقالاتىنى، ۇلى كوسەمنىڭ قازاسىنان كەيىن «بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل»، «كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى»، «يدەولوگيالىق-ساياسي ورەسكەل قاتەلىك»، «حالىق جاۋى» دەگەن تىركەستەردى – «حالىقتىق» دەگەن جايماشۋاق، سان ماعىنالى ءسوزدىڭ اۋىستىرعانى اڭعارىلادى.

ءتىپتى، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى «ۇلتشىلدىق» دەگەندى ساقتىقپەن قولدانۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz