ءVى

سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ تومەندەۋىنەن قازىر بىزدە قازاق ءسوزىنىڭ ىرعاعى وزگەرۋدە. بارشامىز بىلەتىندەي، قازاق ءتىلى بۋىندىق (سيللابيكالىق) جۇيەدە دامىعان ءتىل، سوندىقتان قازاق سوزىندە ءالسىز عانا ەكپىن بار، ول تەك سوڭعى بۋىنعا تۇسەدى. ال ورىس ءتىلى ەكپىندى (تونيكالىق) جۇيەدە دامىعان، سوندىقتان بۇل تىلدە ەكپىن اۋىسپالى بولىپ كەلەدى، سوزگە ماعىنا دارىتۋدا شەشۋشى رول اتقارادى. قازىر قازاقتىڭ بىرقاتار جاستارى سويلەگەندە ورىس ءتىلىنىڭ اسەرىمەن قالاعان بۋىنىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ سويلەيتىن بولدى. ناتيجەسىندە قازاق ءسوزى قازاقشا دىبىستالمايدى، قازاقشا ەستىلمەيدى. «تاريح» ءسوزىن «تاريح» دەپ باستاپقى بۋىنعا ەكپىن ءتۇسىرۋ ادەتكە اينالىپ بارادى. سونىڭ سالدارىنان «تاريحتان»، «تاريحتىڭ» دەپ سەپتەۋدىڭ ورنىنا «تاريحتەن»، «تاريحتءىڭ» دەپ جۋان بۋىنعا جىڭىشكە جالعاۋ قوسۋدى دا قالىپتى جاعداي ساناپ ءجۇرمىز.

كەزىندە ورتاعاسىرلارداعى اراب ءتىلىنىڭ، اراب پوەزياسىنداعى ارۋزدىق ولەڭ ولشەمىنىڭ اسەرىنەن تۇرىكتەردىڭ ءتىل ىرعاعى دا ۇلكەن وزگەرىسكە ءتۇستى. بايىرعى تۇرىك تىلىندە دە ەكپىن سوڭعى بۋىنعا تۇسەتىن بولسا، ارۋزدىڭ اسەرى سول ەكپىننىڭ ءارتۇرلى بۋىنعا اۋىسىپ تۇسۋىنە اسەر ەتتى، سونىڭ سالدارىنان تۇرىك تىلىندە ءبىر سوزگە ەكى ەكپىن قويىلاتىن جاعدايعا جەتتى. مىسالى، «ياعني» دەگەن سوزگە قازاقشادا ءسوز سوڭىندا ءبىر عانا ەكپىن قويىلسا، تۇرىكتەر بۇل ءسوزدىڭ ەكى بۋىنىنا دا ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتادى. ەكپىننىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىنان ارادا بىرنەشە عاسىر وتكەندە تۇرىكتەر ءوز ءسوزىن ءوزى تانىمايتىن جاعدايعا جەتتى. سوندىقتان دا حح عاسىردىڭ باسىندا تۇركيادا ءتىلدى تازالاۋ رەفورماسى جۇرگىزىلدى. ءبىز ازىرگە مۇنداي تاقسىرەتتىڭ الدىندا تۇرعان جوقپىز، دەگەنمەن تەڭىز تامشىدان قۇرالادى، ۇلكەن قيىندىقتار دا ۇساق-تۇيەكتەردەن باستاۋ الاتىنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.

         قارا سوزدەن ىرعاق جوعالسا، ولەڭمەن جىلاپ كورىسەتىن جاعدايعا جەتەمىز. ەكپىننىڭ دۇرىس قويىلماۋىنان تۋىنداعان تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق كەلەڭسىز جايت – بىزدە جاس بۋىننىڭ ولەڭ وقۋ مانەرى وزگەرىپ بارادى. جاقىندا عانا مەن ورتا مەكتەپتە وتكىزىلگەن ءبىر بايقاۋعا كۋا بولىپ، بالالاردىڭ ولەڭ وقۋ مانەرىن ەستىگەنىمدە نە جىلارىمدى، نە كۇلەرىمدى بىلمەدىم. قالاعان بۋىنىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ، جاساندى سازبەن، جالعان مانەرمەن وقۋ ابدەن بەلەڭ الىپتى. ولەڭدى سەزىنىپ وقۋ دەگەن ۇمىت قالىپ بارا جاتقان سياقتى. مىسالى، بايقاۋدا مۇحتار شاحانوۆتىڭ بەلگىلى ولەڭ جولدارى وقىلدى، دۇرىس مانەرمەن وقىلعاندا ول بىلاي بولىپ شىعۋى ءتيىس ەدى (ەكپىن تۇسىرىلەتىن بۋىندار قويۋ ارىپپەن بەرىلەدى):

         «قايران اقىن، ناركەسكەن وي، ۇشقىر قييال، باتىل ارمان،

يساتايدان ايرىلعاندا جەر باۋىرلاپ جاتىپ العان.

بۇدان اسقان قارالى تءۇن تۋعان ەمەس باسىنا ونىڭ،

دوسى باردا الشىسىنان ءتۇسۋشى ەدى اسىعى ونىڭ».

وسى ولەڭ جولدارىن بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى سالتاناتتى ەكپىنمەن، جالعان مانەرمەن وقىعاندا شامامەن مىناداي بولىپ شىقتى (ەكپىن تۇسىرىلگەن بۋىندار قويۋ ارىپپەن بەرىلەدى):

«قايران اقىن، ناركەسكەن وي، ۇشقىر قييال، باتىل ارمان،

يساتايدان ايرىلعاندا جەر باۋىرلاپ جاتىپ العان.

بۇدان اسقان قارالى ءتۇن تۋعان ەمەس باسىنا ونىڭ،

دوسى باردا الشىسىنان ءتۇسۋشى ەءدى اسىعى ونىڭ».

قىسقاسى ولەڭنىڭ ءمان-مازمۇنىنان ەشتەڭە قالمادى. سالتاناتتى ەكپىنمەن وقىلاتىنداي بۇل ولەڭنىڭ مازمۇنىندا قۋانىشتى ەشتەڭەنىڭ جوقتىعىن، ادام ءولىمى تۋرالى اڭگىمە بولىپ وتىرعانىن، ولەڭدى سەزىنىپ وقۋ كەرەكتىگىن، ەكپىن مەن ىرعاق اۋىسسا ءسوزدىڭ ءمانى جوعالاتىنىن ولەڭدى وقۋشىلار دا، ونى باپتاعان وقىتۋشىلار دا ەسكەرمەگەن ءتارىزدى. بالاڭ وقۋشىلار ءوز باستارىنان وتكىزىپ كورمەگەن ەموتسيالىق احۋالداردى بەرە بىلمەۋى مۇمكىن، بىراق مۇنى ۇستازدارى بىلۋگە، ۇيرەتۋگە ءتيىس ەدى. وكىنىشكە وراي، وقۋشىلار تۇرماق، كەيدە تانىمال تەاتر ارتيستەرىنىڭ دە ولەڭدى سەزىنە المايتىنىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. جاقىندا دىبىستىق تاسپادان سونداي ءبىر كاسىبي اكتريسانىڭ ولەڭ وقىعانىن تىڭدادىم. ولەڭنىڭ قازاقى ۇنمەن، قازاقى مانەرمەن جاتىق تا ادەمى وقىلعاندىعىندا تالاس جوق، بىراق اكتريسانىڭ ولەڭدى تۇسىنبەگەنى جانە مۇلدە سەزىنبەيتىنى داۋىس ىرعاعىنان بىردەن بايقالدى.

         ءمان بەرمەگەن نارسەنىڭ ءبارى جوعالادى. قازاق سوزگە باي، بىراق بايلىقتىڭ ءمانى شاشا بەرۋدە ەمەس. تىلگە دەگەن بۇل سالعىرتتىعىمىزدى قويماساق، اتامىز قازاقتىڭ «اقىر بايدىڭ ءتۇبى اشتان ولەر» دەگەن ماقالىنىڭ كەرى كەلەرى انىق.

         ءتىلدى ساقتاۋدىڭ باستى جولى – ونى قولدانۋ. سويلەۋ مادەنيەتى سويلەي ءجۇرىپ ساقتالادى، سويلەي ءجۇرىپ داميدى. وزگە تىلدەرگە دەگەن ىقىلاسىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن بولسا دا ءوز تىلىمىزگە اۋدارساق، قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرەر ەدى.

         ءبىر عانا مىسال. قازىر بانكتەردە، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەيتىن قازاق جاستارىنىڭ كوبى ەكى تىلدە سويلەي بىلەدى. بىراق قازاق ءتىلدى تۇتىنۋشى بولماعاندىقتان، ولاردىڭ قازاقشا سويلەۋ ءتىلى مۇلدە جەتىلمەۋدە. قازاقشا سويلەي باستاساڭ، وبالى نە كەرەك، كوپشىلىگى قولىنان كەلگەنشە قازاقشا سويلەۋگە تىرىسادى. بىراق ولاردىڭ ءسوزىن قيىستىرا الماي قينالعانىن كورگەن تۇتىنۋشىلاردىڭ وزدەرى جۇمىستى جىلدامداتۋ ءۇشىن كەرىسىنشە ورىسشا سويلەپ كەتەدى. مۇندايدا قىزمەتكەرلەردىڭ ويىندا «ونسىز دا ورىسشا تۇسىنەدى عوي، نەسىنە قازاقشا سويلەپ جانىمدى قينايمىن» دەگەن وي قالارى ءسوزسىز. سول قىزمەتكەرمەن قازاقشا سويلەسۋ ارقىلى ءسىز ونىڭ ۇمىتا باستاعان قازاقشاسىن ەسىنە تۇسىرەسىز، سويلەۋ ءتىلىن دامىتاسىز، قازاق ءتىلىنىڭ قاجەت ەكەندىگىنە دەگەن سەنىمىن نىعايتاسىز، تىلگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتاسىز، قازاقشا بىلەتىنىنە ماقتانىش سەزىمىن تۋدىراسىز. بۇل ءوز كەزەگىندە ءوز ۇلتىن ماقتان تۇتۋ، قۇرمەتتەۋ سەزىمدەرىن وياتادى. مەن ءتىپتى بانكوماتتاردى پايدالانعاندا دا قازاق ءتىلىن تاڭدايمىن، سەبەبى تۇتىنۋشىلار تاراپىنان قازاق ءتىلى مۇلدە قولدانىلماسا، وسى جەلەۋمەن ول قىزمەت اياسىنان شىعارىلىپ تاستالۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ ءاربىر قادامىمىز ءتىلدى ولتىرۋگە ەمەس، تىرىلتۋگە باعىتتالعان سانالى قادام بولۋعا ءتيىس. 

         مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قازاق ءتىلىن قولدانۋدا ءبىز شارتتىلىققا كوپ بوي الدىرۋدامىز. بارلىق قۇجاتتار الدىمەن ورىس تىلىندە جاسالادى، سودان كەيىن قازاقشاعا اۋدارىلادى. بۇل ءبىر اينىماستاي زاڭدىلىق بولىپ كەتكەن. سوندىقتان دا قازاق ءتىلدى مامانداردىڭ قادىرى جوق، ولار قاشاندا ەكىنشى كەزەكتەگى، ەكىنشى سۇرىپتاعى كادرلار سانالادى. ولاردىڭ يدەيالارى پايدالانىلعاندا ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ پايدالانىلادى، ال اۋدارما بارىسىندا يدەيا ءوزىنىڭ قان-سولىنەن ايىرىلىپ، جارتىلاي جانسىزدانىپ قالادى. سەبەبى كوپتەگەن ۇلتتىق تىرەك ۇعىمدار مەن قۇندىلىقتاردىڭ وزگە تىلدە ءدال بالاماسى جوق. يدەيا ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزى تۋىنداعان تىلدە تارالۋى ءتيىس، سەبەبى سول تىلدە عانا ول ءوزىنىڭ بار لوگيكالىق بولمىسىمەن، بارلىق ەموتسيالىق قىرىمەن تانىلىپ، دامي الادى. اۋدارما دا اقپاراتتانۋ ءۇشىن قاجەتتى ءۇردىس، بىراق كەز كەلگەن اقپاراتپەن الدىمەن تۇپنۇسقادا تانىسقان الدەقايدا ءتيىمدى. ءتىلدىڭ قاشاندا يدەولوگيالىق قۇرال بولىپ كەلگەنىن دە جادىمىزدان شىعارماۋعا ءتيىسپىز. ول ءوزى قىزمەت ەتكەن يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىن اقپاراتتارمەن بايىتىلۋمەن بولادى.

جاقىندا ءبىز قازاق دالاسىنداعى ءدىني ءبىلىمنىڭ دامۋى تۋرالى زەرتتەۋ جاساتتىق. تاپسىرىستى ورىنداعان مامان ورىس ءتىلدى بولاتىن، سونىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ بەلگىلەگەن جوسپارلارىمىز بەن بەرگەن نۇسقاۋلارىمىزعا قاراماستان، جاسالعان دۇنيە قازاق ۇلتىنا قارسى باعىتتالعان كوزقاراستاردان عانا تۇراتىن كەرەعار دۇنيە بولىپ شىعا كەلدى. سەبەبى قازاق دالاسىنداعى ءدىني بىلىمگە قاتىستى ورىس تىلىندەگى ماتەريالداردىڭ باسىم بولىگى سول باياعى وتارشىلدىق كوزقاراسپەن قازاقتى قارا تانىماعان ساۋاتسىز، ءدىن ۇستاپ جارىتپاعان دۇمشە رەتىندە كورسەتۋگە باعىتتالعان سارىنمەن جازىلعان دۇنيەلەر بولىپ وتىر. ورىس ءتىلدى مامانداردىڭ كوپشىلىگى قازاق تىلىندەگى ماتىنمەن جۇمىس ىستەي بىلمەيدى، سونىڭ سالدارىنان ولار تەك بىرجاقتى اقپاراتپەن عانا سۋسىندايدى. ال قازاق ءتىلدى مامانداردىڭ ارتىقشىلىعى ولاردىڭ بارلىعى دا ورىس تىلىندەگى ماتەريالدى ەركىن پايدالانادى، سىڭىرەدى، قورىتا الادى.

يدەولوگيالىق دۇنيەلەر ءتىل تابيعاتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان قازاق تاريحى دا قازاق تىلىندە جازىلىپ بارىپ، باسقا تىلدەرگە اۋدارىلۋى ءتيىس...

         ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ قىزمەت بارىسىندا مىناداي ءبىر جايت باسىمىزدان ءوتتى. ءوزىمىزدىڭ قىزمەت باعىتىمىزعا قاتىستى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ جوباسىن قازاقشا دايىنداپ، سودان كەيىن ونى تالاپقا سايكەس ورىس تىلىنە اۋدارىپ، ءتيىستى تالقىلاۋ ورگاندارىنا ۇسىنعان بولاتىنبىز. تالقىلاۋ بارىسىندا ءاربىر ءسوزدىڭ زاڭدىق تۇسىنىكتەمەسىنە كەلگەندە ماماندار ۇنەمى ورىس تىلىندەگى نۇسقانى نەگىزگە الىپ، قازاقشاسىن سوعان سايكەستەندىرۋمەن بولدى. ءبىز قاۋلىنىڭ قازاق تىلىندە دايىندالىپ، ورىسشاعا اۋدارىلعانىن، تۇپنۇسقا ءماتىن قازاقشا بولىپ تابىلاتىنىن ايتقانىمىزدا، ماماندار تاڭ قالدى. «تاڭ قالدى» دەگەن تىم سىپايى ايتىلعان تەڭەۋ، دۇرىسى، ايران-اسىر بولدى. سويتسەك، بۇل مەكەمەنىڭ تاريحىنداعى مىڭ-مىڭداعان نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ اراسىندا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە جاسالىپ، ورىسشاعا اۋدارىلعانى ءبىزدىڭ قۇجاتىمىز ەكەن.

قازاق تىلىندە قۇجاتتاما جۇرگىزۋ، زاڭ شىعارۋعا كەلگەندە ماماندار كوبىنە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ كاسىبي ورالىمداردى ءدال بەرۋگە كەلە بەرمەيتىنىن، ياعني سىندىرۋعا كونبەيتىنىن ايتىپ اقتالۋعا تىرىسادى. بىراق ءتىلدىڭ قاساڭ دا، يىلگىش تە بولماۋى ونىڭ كەمدىگىنەن ەمەس، بايلىعىنان، بەكزاتتىعىنان، بەرىكتىگىنەن دەپ بىلگەن ءجون. تىلدە مىنەز دە، رۋح تا بار. ول سىندىرۋعا كونبەگەنىمەن، بايىتۋعا كونەدى. ءبىز دە ءسوزجاسام ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ كاسىبي ءتىل رەتىندەگى مۇمكىندىكتەرىن اشۋعا ءتيىسپىز.

قازاق ءتىلىنىڭ التىن ءداۋىرى بالكىم، باياعى جورىق جىراۋلارىنىڭ جاسامپاز كەزەڭىندە باستالعان بولار، بالكىم كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ءسوز ونەرىنىڭ نەبىر جاۋھار تۋىندىلارىن دۇنيەگە اكەلگەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگىمەن كەمەلدەنگەن بولار، بۇگىنگى الماس قىلىشتاي جارقىلداعان جاڭا تۋىندىلارمەن تولىعىپ جاتقان بولار، قالاي دەگەندە دە ءتىلدىڭ التىن ءداۋىرىن عۇمىرلى ەتۋ ءوز قولىمىزدا.

بار رۋحاني بايلىعىمىزدى، بار قاسيەتتى قۇندىلىقتارىمىزدى، بار اڭىزىمىز مەن اقيقاتىمىزدى، بار تاريحىمىز بەن تانىمىمىزدى، بار ىزگى سەزىمدەرىمىزدى سەنىپ تاپسىرعان ءتىلىمىز سول اماناتتى ابىرويمەن ارقالاپ كەلەدى. سول قارا نارداي قاسيەتى ءۇشىن ءبىز دە انا ءتىلىنىڭ قادىرىنە جەتۋگە ءتيىسپىز. تاريحىمىزدى جاساعان، تاريحىمىزبەن بىرگە جاساسقان ءتىلىمىزدىڭ بىزدەن تالاپ ەتەرى بىرەۋ عانا – ول قازاق تىلىندە سويلەۋ.

(جالعاسى بار)

اينۇر ابدىراسىلقىزى,

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz

Abai.kz