قازىرگى ۋاقىتتا ەل ازاماتتارى ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى ءتۇرلى ساياسي وزگەرىستەرگە اشىق پىكىر، انىق پوزيتسيا ءبىلدىرىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندە بەلسەندى پوستتار جازىپ جۇرگەن ۇلتشىل ازامات نۇرلان ءسادىر. ول 1971 جىلى 12 اقپاندا باتىس قازاقستان وبلىسى، قاراۋىلتوبەدە دۇنيەگە كەلگەن. 

نۇرلان ءسادىردىڭ  جازعان پىكىرلەرى ادەتتە كوپ قولداۋعا يە بولىپ، قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتادى، باتىل جازبالارىنىڭ سالماعى مەن سىرىن بىلۋگە  ۇلتشىل ازاماتپەن از-كەم سۇحباتتاسقان ەدىك.

– اۋەلى باتىل پوستتار جازىپ جۇرگەن نۇرلان ءسادىر تۋرالى جۇرت بىلە بەرمەيدى، ءوزىڭىزدى تانىستىرىپ كەتسەڭىز، قايدا جۇمىس ىستەيسىز، قانداي يدەياعا جۇمىس ىستەيسىز؟

– مەن ءوزىمدى ءبىر ينتەرۆيۋ الاتىنداي تانىمال تۇلعامىن دەپ سانامايمىن. بىراق بىرنەشە سۇراق قويعان ەكەنسىزدەر، بالسىنگەندەي بولماي، بارىنشا بۇكپەسىز اشىق جاۋاپ بەرىپ كورەيىن. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اتى-زاتى، باعىنىشتىلىعى الدەنەشە مارتە اۋىسقان، قازىر دە كەزەكتى رەت وسىنداي اۋىس-ءتۇيىستى باستان كەشىرىپ جاتقان مەكەمەدە جۇمىس ىستەپ جاتقاندىقتان تاپ قازىر تاپ قايدا ىستەيتىنىمدى، شىنىمدى ايتسام، ءوزىم دە تاپ باسىپ ايتا المايمىن. بۇرىنعى اتى – سەس، ايتەۋىر. ماماندىعىم – سانيتارلىق دارىگەر-ەپيدەميولوگ. ۇلتتىق يدەياعا – الاش يدەياسىنا جۇمىس ىستەگىم كەلەدى.

 - ءسىزدىڭ پوستتارىڭىز كوبىندە رەسەيگە باعىتتالعان، بۇنداي ازاماتتىق پىكىرلەر ۇستانۋىڭىزعا جانە ونى اشىق ايتۋىڭىزعا نە(كىم) ىقپال ەتتى؟

- مەن رەسەيگە، ورىستارعا قارسى ەمەسپىن. مەن رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنا قارسىمىن. مەن سوناۋ پاتشالىق رەسەيدە باستالىپ، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كۇشىنە ەنىپ، وكىنىشكە وراي، ءالى دە جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاق مەملەكەتىنە قارسى ساياساتقا قارسىمىن. مەن مىسالى مىنا نارسەلەردى وسى ساياساتتىڭ جەمىسى/بولىگى دەپ سانايمىن:

1) قازاقتىڭ قۇيقالى جەرلەرىن پەرەسەلەندەرگە، كازاكتارعا تارتىپ الىپ بەرۋ. مىسالى، مەنىڭ ولكەمدە جايىق وزەنىنە وسى جەردىڭ يەسى قازاقتاردى كازاكتار جولاتپاعان. بۇدان ارتىق نە قورلىق كەرەك؟

2) انا تىلىنەن ايىرۋ، ونىڭ مارتەبەسىن تومەندەتۋ. قازىر، شىندىعىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى، قولدانىس اياسى رەسمي ءتىل – ورىس تىلىنە قاراعاندا الدەقايدا تومەن. مىسالى، قازاقستاندا ءبىر اۋىز قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ورىس ءتىلدى ادام ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرە الادى، ال ءبىر اۋىز ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قازاق ءتىلدى ادام جايلى بۇلاي ايتا الامىز با؟

3) ءدىلىن وزگەرتۋ: قاس-قاعىم ۋاقىت ىشىندە كوللەكتيۆيزاتسيا، كامپەسكە دەگەن قانقۇيلى قۇرالدار ارقىلى كوشپەلى وركەنيەتتى وتىرىقشى مادەنيەتكە زورلىقپەن، كوز جاسى مەن قانىن اعىزىپ وتىرىپ اۋىستىردى.

4) قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق. بۇنداي زۇلمات اشارشىلىق يمپەريالىق ساياساتقا قارسى تۇرۋعا قابىلەتتى دەپ سانالاتىن قازاقستان مەن ۋكراينادا عانا الاپات اۋقىمدا جۇرگىزىلدى (وزگە ون ءۇش رەسپۋبليكادا تاپ بۇنداي بولعان جوق). ناتيجەسىندە، قازاقتاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلدى. بۇنىڭ ورنى ەشقاشان تولمايدى

5) ماڭگۇرتتەندىرۋ ساياساتى. ەلدىڭ قايماعى – زيالى قاۋىمدى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، اتۋ-قاماۋ، جەر اۋدارۋدىڭ ناتيجەسىندە بەتكە ۇستار ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جويىلىپ كەتتى. بۇل رۋحاني قاباتتان ايرىلىپ قالعانىمىزدىڭ زاردابىن تارتىپ كەلەمىز، تارتا دا بەرەتىن بولامىز.

6) تىڭ يگەرۋ. مىڭعىرعان مالدى اسىراعان جانە تابيعاتى مال اسىراۋعا عانا جارالعان وراسان زور ايماعىمىزدى تىڭ يگەرۋ قۇرتتى. دانىشپان اتا-بابالارىمىز ەگىنشىلىكتى ەمەس مال باعۋدى كاسىپ قىلعانى – ءبىزدىڭ جەرىمىزدى جەتە بىلگەندىگىنەن ەدى. ەندى كەلىپ، وسى جايىلىمدى رەكوردتار ءۇشىن ەڭ جابايى جانە ەڭ زياندى تاسىلدەر ارقىلى يگەردى. بۇدان تۇسكەن ۆاليۋتانىڭ قىزىعىن قازاق سسر-ءنىڭ كورگەنىنە ۇلكەن كۇمانىم بار. تىڭ يگەرۋگە سسسر-دىڭ شەتتەن شىققان قويانشىقتارى، بۇزاقىلارى، تيۋرەمششيك-زەكتەرى جۇمىلدىرىلدى. ولار جەرگىلىكتى ەلگە قارسى قويىلدى. وسى ازعىنداردىڭ قاپتاۋىنان، باسىنۋىنان قازاق جەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان قىلمىس – قىز زورلاۋ پايدا بولدى. قانىندا الكوگولدەگيدرونەزا جوققا جاقىن قازاقتىڭ تالاي ازاماتىنىڭ تۇبىنە، وسى تىڭ يگەرۋمەن ىلەسە كىرگەن اراق جەتتى.

7) ەڭ سۇمپايى يادرولىق، حيميالىق، باكتەريولوگيالىق سىناقتار قازاق جەرىندە ۇيىمتاستىرىلدى. ءالى دە تولىق توقتاي قويعان جوق. بۇلاردىڭ زاردابىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ايتا بەرسەڭ ءالى دە كوپ، وتە كوپ. وسى ايتىلعان اشتىق، تىلسىزدىك، الكوگوليزم، رادياتسيا ….-لاردىڭ كەسىرىنەن قازاقتىڭ گەنى وزگەردى. ال گەنننىڭ قالپىنا كەلۋى ۇزاق تا ازاپتى پروتسەسس. قازاقتا بىرەۋگە قاتتى وشىككەن كەزدە – «اكەڭنىڭ قۇنى بار ما؟» دەپ جاتادى. رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىندا، وسى ساياساتتا جۇرگىزگەندەر مەن جۇرگىزىپ جاتقانداردا مەنىڭ اتا-بابامنىڭ الىنباعان قۇنى بار. وسى قۇندى قالاممەن/كلاۆياتۋرامەن بولسا دا سۇراۋعا، قايتارۋعا تىرىسىپ باعىپ جاتىرمىن. مەن جاس بالا ەمەسپىن، ءبىراز جاسقا كەلدىم، ءوزىمنىڭ بىلگەن-تۇيگەنىم، ازاماتتىق ۇستانىمىم بار. باسقاشا ايتقاندا ەشكىمنىڭ ماعان تىكەلەي جانە ايتارلىقتاي ىقپالى جوق.

 - ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا ءسىز الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ بولاسىز، نۇرلان ءسادىردىڭ ۋاقىتى زايا كەتىپ جاتقان جوق پا؟

- الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ بولاتىنىم راس. ەگەر ءسىزدىڭ سوزىڭىزبەن ايتقاندا «وقىرماندارىم كوپ، جازبالارىم ءوتىمدى جانە قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانى» راس بولسا وندا جەلىدەگى ۋاقىتىمنىڭ ونداي بوسقا كەتپەگەندىگى دەپ بىلەمىن. ايتارىمنىڭ ءبىرازىن ايتىپ تا تاستادىم، سوندىقتان الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلىگىمدى ءبىراز ازايتىپ، تەك ۇلكەن وقيعالار كەزىندە عانا قىزۋ ات سالىسسام با دەپ تە ءجۇرمىن، ءسىرا، بۇيىرسا سويتەتىن شىعارمىن.

- ءوز زامانداستارىڭىزدىڭ كوبى ءتۇرلى ساياسي جاعدايلارعا ءۇنسىز قالىپ جاتىر، ولارعا نە دەيسىز، جالپى قازاق قوعامى ساياسي وقيعالارعا قانشالىقتى بەلسەندى كوزقاراس تانىتۋدا؟

- ءوز زامانداستارىمنىڭ كوبى ءتۇرلى ساياسي جاعدايلارعا ءۇنسىز قالىپ جاتقانىن تۇسىنىستىكپەن قابىلدايمىن:

بىرىنشىدەن، بۇلار – بۇنداي بەلسەندىلىك ءۇشىن مىندەتتى تۇردە تاياق جەگەندەردىڭ ۇرپاعى. كەيدە قورقىنىش گەندىك دەڭگەيگە – قانعا ءوتىپ كەتەدى. ەكىنشىدەن، ءبىراز جاننىڭ تۇرمىس تاۋقىمەتىنىڭ سەبەبىنەن مۇرىن سىڭبىرەتىن ۋاقىتى جوق، جالاقىسى جيىرما مىڭنان ءسال اساتىن نە موينىندا بىرنەشە نەسيە بار ادامنان قانداي بەلسەندىلىك كۇتۋگە بولادى؟!  ۇشىنشىدەن، كوبى بەلسەندىلىك ارقىلى بىردەڭە بىتىرۋگە بولاتىنا سەنبەيدى.  قۇداي قابىلەت بەرگەن بەتكە ۇستار ازاماتتار وسى سەنىمنىڭ پايدا بولارىنا نەگىز جاسامايىنشا بۇل ءۇشىنشى توپتى دا سوگۋگە ەش قۇقىعىمىز جوق. جالپى قازاق قوعامىنا كەلسەك، ءۇمىتسىز ەمەسپىز، قازاق قوعامى بىرتىندەپ قالىپتاسىپ كەلەدى دەپ ويلايمىن. بالكي، بۇعان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە «فەيسبۋك» سىقىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەر دە وڭ اسەر ەتكەن شىعار. ۇيىقتاپ جاتقان ادامنان اتىپ تۇرىپ، شاۋىپ كەتكەندى كۇتپەيتىنىمىز سياقتى، قالعىپ كەلگەن قازاق قوعامىنان دا ەرەكشە وقىس بەلسەندىلىكتى كۇتكەنىمىز دە ابەستىك بولار ەدى.

 - سوڭعى ۋاقىتتاردا ۇكىمەتتە بولىپ جاتقان اۋىس-تۇيىستەردى قالاي باعالايسىز؟

- سوڭعى ۋاقىتتاردا ۇكىمەتتە بولىپ جاتقان اۋىس-تۇيىستەردى ەش باعالامايمىن. باعالاۋعا تۇرمايدى.

- بىرنەشە ايدان سوڭ جۇمىسىنا كىرىسەتىن ەكونوميكالىق وداققا قالاي قارايسىز؟ نە كۇتەسىز؟

- بىرنەشە ايدان سوڭ جۇمىسىنا كىرىسەتىن ەكونوميكالىق وداققا ونشا قارامايمىن. كەڭەس وداعىمەن جانە ونىڭ مۇراگەرى رەسەي فەدەراتسياسىمەن وداق قۇرىپ ەكونوميكالىق تابىسقا جەتكەن ءبىر دە ءبىر ەلدى بىلمەيمىن. ءبىز ءۇشىن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وداعى نەمەسە وزىمىزبەن تەرەزەسى تەڭ، الپاۋىت ەمەس مەملەكەتتەرمەن وداق قۇرعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى دەپ سانايمىن. رەسەيمەن ورتاق شەكارا مەن زورلىق-زومبىلىققا تولى ورتاق تاريحتان باسقا بىزدە ورتاق تۇك تە جوق. ءبىزدىڭ ولاردان ءدىلىمىز، ءدىنىمىز، ءتىلىمىز، ءتۇرىمىز، ءبارى دە بولەك. بۇل ولارمەن مۇلدە ارالاسپاي كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. قۇداي كورشى قىلعاننان كەيىن ارالاسپاي قايدا بارامىز – تەرەزەسى تەڭ، ەكى جاققا دا شىنىمەن پايدالى قارىم-قاتىناستار كەرەك-اق. بىراق، ماعان سالسا، ۇزاق مەرزىمدى ەشقانداي وداقتى ورىس مەملەكەتىمەن قۇرماس ەدىم. رەسەيمەن جاسالعان وداقتان جاقسى ەشتەڭە كۇتپەيمىن. قازىر بۇكىل الەم دەرلىك رەسەيگە تەرىس قارادى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا نە وسى ەلمەن نە بۇكىل الەممەن جاقسى بولۋ دەگەن تاڭداۋ تۇر. ءبىزدىڭ ساياساتكەر، ەكونوميستەر دۇرىس شەشىم قابىلداپ، دۇرىس تاڭداۋ جاسار دەپ ءالى دە ۇمىتتەنەمىن.

 - ءسىزدىڭ بەلسەندىلىگىڭىز ءبىر مەزگىلگە جەتكەندە توقىراۋى مۇمكىن بە، ءوز پوستتارىڭىزدان قانداي ناتيجە كۇتەسىز؟

- بۇل سۇراققا، جاڭا ءۇشىنشى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن كەزدە، ءىشىنارا جاۋاپ بەرىپ ءوتتىم. نەنىڭ دە، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە قاي كەزدە توقىرايتىن-توقىرامايتىنىمدى ءبىر اللا بىلەدى. ماعان سالسا توقىراي قويماسپىن. پوستىمنان قانداي ناتيجە كۇتەمىن؟ ارينە، پىكىرلەستەرىمنىڭ سانىنىڭ ارتقانىن كۇتەمىن. مەن كەيدە پوستىمدى قياپىرىستاندىرىپ، ءسوز ويناتىپ شىعارىپ جاتامىن. بۇنى كوبىنەسە قىزىق ءۇشىن ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعىن، ونىڭ سان الۋان ماعىنالى ەكەندىگىن، ءبىر سوزبەن بىرنەشە ماعىنا بەرۋ مۇمكىن ەكەندىگىن جاستارعا كورسەتۋ ءۇشىن جاسايمىن. كەيدە سويتەمىن دەپ كادىمگى قىرت بولىپ كەتەتىنىمدى دە بىلەمىن. جالپى، جازبالارىمنان ءبىر تەرەڭ ماعىنا، كۇشتى وي، تاعى باسقا كەرەمەت بىردەڭە كۇتىپ قاجەتى جوق. كەيدە شىنداپ، كەيدە ويناپ بىردەڭەلەردى جازىپ جاتامىز. ءومىردىڭ ءوزى دە سول ەمەس پە؟ الىستى جاقىنداتقان جەلىدە جۇزدەسۋ قيىن جاندارمەن وي ءبولىسىپ، ءتىپتى شۇيىركەلەسىپ-شۇرقىراي تابىسىپ جاتاسىڭ. وسىنىڭ ءوزى عانيبەت ەمەس پە؟ ءوز باسىم «فەيسبۋك» پەن ونداعى دوستارىما ريزامىن. وسى فب-داعى از-كەم بەلسەندىلىگىمدى ەلەپ سۇحباتقا شاقىرىپ جاتقان سىزگە دە راحمەت. ەل-جۇرتىمىزبەن بىرگە امان-ساۋ بولايىق!

سۇحباتتاسقان: نۇرعالي نۇرتاي

Qamshy.kz

(اۋەلگى تاقىرىپ: نۇرلان ءسادىر: قالعىپ كەلگەن قازاقتان وقىس بەلسەندىلىك كۇتكەنىمىز  – ابەستىك)