– قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، بۇگىن جەزقازعان وڭىرىنە كەلىپ، تەك ايماق ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق تۇرعىدان اسا ماڭىزدى «جەزقازعان – بەينەۋ» جانە «ارقالىق – شۇباركول» تەمىرجول  ماگيسترالدارىنىڭ تۇساۋىن كەستىڭىز. بۇل – ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن شىن مانىندەگى تاريحي وقيعا. ەندى وسى ساپار اۋقىمىندا قازاق ەلىنىڭ رۋحاني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى – قاسيەتتى ۇلىتاۋ جەرىنە ارنايى ات باسىن بۇرىپ وتىرسىز. كەزىندە اقىن قادىر مىرزا ءالى ايتقانداي، ءبىزدىڭ ەلدىڭ «تاريحى قالىڭ». ەندەشە، سول تاريحىمىزدان، اسىرەسە، قازىر ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ۇلىتاۋعا بايلانىستى تاريحىمىزدان حالقىمىز قانداي تاعىلىم الۋى كەرەك؟

– بىرىنشىدەن، جەزقازعان جەرىندە ۇلكەن تاريحي وقيعا بولدى دەپ سانايمىن. بۇل – جەزقازعان وڭىرىنەن عۇلاما عالىم قانىش ساتباەۆتىڭ مىس كەنىن تابۋىمەن جانە جەزقازعان قالاسىنىڭ ورنىعۋىمەن ساباقتاس نارسە. قازىر ارادا 50-60 جىل ءوتتى، قانشاما كەن شىعارىلدى، مىس الىندى. جەر قويناۋىنداعى بايلىقتىڭ تاۋسىلاتىن كەزى بولادى. جەزقازعاننىڭ توڭىرەگىندەگى مىس كەنى دە تاۋسىلىپ، قالانىڭ جاعدايى ناشارلاي باستادى. بۇل – تابيعي جايت. كەڭەس وداعى تۇسىندا ءاربىر كەن ورنى،  ءاربىر ەلەكتر ستانساسى توڭىرەگىنە اۋىل سالىناتىن ەدى عوي. ال ەندى مىنا جەردەگى جۇمىس اۋقىمى بىتكەننەن كەيىن حالىق نە ىستەرىن بىلمەي قالدى. جەزقازعاننىڭ تەمىرجول تۇيىعىندا تۇرعانى ءبارىمىزدى ءار ۋاقىتتا قينايتىن ەدى. ەكىنشىدەن، كەڭەس وداعى كەزىندە بارلىق تەمىرجول رەسەيگە قاراي سالىندى. ال كولدەنەڭ جۇرەتىن، ەلدى ءبىر-بىرىمەن قاتىستىراتىن جول سالىنعان جوق. ول كەڭەس وداعىنىڭ دا، رەسەيدىڭ دە ەشقانداي جوسپارىنا كىرمەدى. قازاقستاندى ەشكىم ويلامادى. ەندى، مىنە، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى ىلگەرىلەپ، 500 ميلليارد تەڭگە اقشا بولىنەتىن جاعدايعا جەتكەننەن كەيىن وسىنداي 1200 شاقىرىمدىق تەمىرجول سالىنىپ وتىر. بۇل – ايتا سالعانعا وتە وڭاي. ال ماڭىزىنا كەلسەك، الداعى 50-100 جىلدا پايدالاناتىن يگىلىگىمىز. جاڭا تىكۇشاقپەن ۇشىپ كەلە جاتقاندا ءوزىڭ كوردىڭ، تاقىر دالانىڭ تورعاي قوناتىن بۇتاسى جوق. سول تاقىر دالادا ەل تۇرمايدى. سەبەبى، وعان جۇمىس تا جوق، شارۋاشىلىق تا جوق. ال تەمىرجول ءتورت وبلىستىڭ بىرنەشە اۋدانىنا تىرشىلىك ءنارىن بەرەدى. تەمىرجولدىڭ بويىنان جۇمىس تابىلادى. جۇمىس بولعاننان كەيىن كەنتتەر بوي كوتەرەدى. حالىق قوڭدانادى، دالامىزدى ەل جايلايدى. ەكونوميكالىق جاعى ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە.

كومبيناتتىڭ جۇمىسىن ۇزارتۋ ءۇشىن بىلاي ىستەيدى. جەردىڭ استىندا قالعان «تسەليكتەر» بولادى. شاحتانىڭ توبەسىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن جەر قويناۋىنا ۇلكەن-ۇلكەن كەندى قالدىرىپ قويادى. سول كەننىڭ ىشىندە مىستىڭ باي قورى جاتىر. ونى الايىن دەسەڭ، ۇستىندە تۇرعان اۋىلدار بار. ول اۋىلداردى كوشىرمەسە، «تسەليكتى» العان كەزدە ويدىم-ويدىم جەرمەن بىرگە تومەن ءتۇسىپ كەتۋ قاۋپى تونەدى. سول ءۇشىن مەملەكەت 250 ميلليون قارجى شىعارىپ، جۇپىنى ۇيلەردە تۇراتىن 6 مىڭ حالىقتى جاقسى ۇيلەرگە كوشىرىپ، استىنداعى كەندى الادى. كەننىڭ ءوزىنىڭ 200 ميلليون توننا رۋداسى بولسا، سودان 2 ميلليون توننا مىس شىقسا، كومبينات ءۇشىن 20-30 جىلعا جۇمىس تابىلادى دەگەن ءسوز. ودان كەيىن بارلاۋ جۇمىستارى جۇرەر بولسا، جۇمىس ورنى كوبەيە بەرەدى. سوندىقتان مۇنىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن.

مىنا ءوزىمىز كەلىپ وتىرعان ۇلىتاۋ – وتە قاسيەتتى جەر. ۇلىتاۋ دەپ اتالۋىنىڭ ءوزىنىڭ تاريحي ءمانى بار. قازاقتىڭ ەن دالاسىنىڭ قاي شەتىنە بارساڭ دا، وسىنداي قاسيەتتى جەرلەر تابىلادى. شىعىسقا بارساڭ – بەرەل قورعانى بار، ورتالىققا كەلسەڭ – قالماقتارمەن سوعىسقان اڭىراقاي شايقاسى وتكەن جەر بار. باتىسقا بارساڭ – التىن وردانىڭ حاندارى تۇرعان سارايشىق سياقتى قاسيەتتى مەكەن بار، وڭتۇستىككە بارساڭ – تۇركىستان تۇر. قازاقستاندا وسىنداي  قاسيەتتى جەرلەر كوپ. دەگەنمەن ۇلىتاۋدىڭ ورنى ءبىر باسقا. ءبىزدىڭ جاستارىمىز ونى بىلە بەرمەيدى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى جاڭادان يگەرىپ، ءبىلىپ جاتقان ەلمىز. قازاقتىڭ تاريحى وتە باي. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك، قولعا الىپ تا ءجۇرمىز. تاريح جىلى دەگەن جىلدى جاريالادىق. دۇنيە جۇزىنەن – قىتايدان، يراننان قازاق تاريحىنىڭ جازبا جادىگەرلەرىن جينادىق. قازاقتىڭ كوپ دۇنيەلەرى اتادان بالاعا اۋىزەكى تۇردە بەرىلىپ كەلگەن.

ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولا قالعان حالىق ەمەسپىز. بۇل – جاڭاعى ايتقان عۇنداردىڭ دا، كوك تۇرىكتەردىڭ دە، التىن وردانىڭ دا ورتالىعى بولعان جەر. ءوزىنىڭ تۇرعان جەرى – قازاقستاننىڭ كىندىك ورتاسى. مۇندا تۇرعان تاۋ – اۋماعى 200 شاقىرىم قىرات-قىرات تاۋلار. ەڭ بيىگى – اۋليەاتا دەپ اتالادى. 1100 مەتر. ودان اعىپ جاتقان، مىنا ءبىز ماڭىندا وتىرعان بۇلاق اۋليەبۇلاق دەپ اتالادى. وسىنىڭ  ءبارىن اتا-بابامىز بەكەر اتاماعان عوي. جازدىڭ كۇنى وسى جەردى جايلاعان قازاق مالىن ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىنە ايداپ كەلەدى. باتىستان دا، وڭتۇستىكتەن دە، سولتۇستىكتەن دە، شىعىستان دا اعىلادى. مىنا تاۋدان بۇلاق اعادى، توڭىرەگى جايىلىمعا قولايلى. مىڭداعان، ميلليونداعان مال جاتسا دا كورىنبەيتىن  شۇيگىن دالا بولعان. بار قازاق جان-جاقتان كەلگەن سوڭ كيىز ءۇي تىگەدى، ات شاپتىرىپ، توي جاسايدى. وسى جەردە قىز ۇزاتادى، بالاسىن ۇيلەندىرەدى. ءبىر-بىرىمەن قۇدا بولىپ تاراسادى. مىنا ەلدىڭ قىزى بىلاي كەتەدى، انا ەلدىڭ جىگىتى مىنا جاقتان قىز الادى. ەلىمىز وسىلاي ارالاسادى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا ديالەكت ءسوزدىڭ جوقتىعى سودان دەپ ويلايمىن. باتىس قازاقستاندى، اتىراۋ وبلىسى مەن شىعىس قازاقستاندى، وڭتۇستىكتى الىپ قاراساق، بارلىق ادەت-عۇرپىمىز، بالانىڭ تۋى، قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويى، سۇندەت تويى، ولگەندەردى جەرلەۋ سالتى ءبىر-بىرىمەن ۇندەس. مىسالى، قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىنىڭ، باتىسى مەن شىعىسىنىڭ اراسى بىزدەگى سياقتى 3 مىڭ شاقىرىم بولسا دا، پەكيننىڭ ادامى وڭتۇستىكتىڭ ءتىلىن تۇسىنبەيدى. بىزدە ولاي ەمەس.

ۇلىتاۋدىڭ قاسيەتى وسىنداي. كەڭ بايتاق جەردە قازىرگىدەي ۇشاق، تەمىرجول، اۆتوكولىك جوق. ءبىر-بىرىنە بارىپ كومەكتەسكەنشە نە زامان؟ ارقايسىسى ءوزىن ءوزى ساقتاپ قالۋ كەرەك بولدى. سونداي زاماندار وتكەن. مىسالى، وتان دەگەن ۇلكەن ۇعىم. وتاندى قورعاۋ دەگەندە، ارينە، ادام بالاسى الدىمەن ءوزىنىڭ شاڭىراعىن ويلايدى. اكەڭدى، شەشەڭدى، باۋىرلارىڭدى، بالالارىڭدى، نەمەرەلەرىڭدى ويلايسىڭ. سول جۇرەكپەن، سول تىلەكپەن وتانىڭدى قورعايسىڭ. سوندىقتان تاريحىڭدى بىلگەن ءجون بولادى. تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. مىسالى، كەرەمەت ۇلكەن ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن قازىر كوپ نارسە جاساپ جاتىرمىز. سونداي تاريحتىڭ كۋاگەرى – ۇلىتاۋ. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك.

كەزىندە مەن استانا بولاتىن جەر ىزدەگەندە ۇلىتاۋدى كورەيىن دەپ ادەيى كەلدىم. قازاق جەرىنىڭ ناعىز ورتا تۇسى ەكەنى راس. بىراق قازىرگى زامان تالابىمەن قاراساق، بۇل جەردە نە جول، نە سۋ، نە اۋەجاي جوق – ەشنارسە دە جوق. بۇل جەرگە قىرۋار قاراجات كەرەك بولار ەدى. ءبارىبىر ەلدىڭ ورداسىنا لايىقتى جەر ەمەس-ءتى. بىراق قاسيەتتى مەكەن رەتىندە باعالانا بەرەدى. مىنە، تەمىرجول، باسقا دا جولدار سالىنىپ جاتىر. كەلەشەكتە تۋريزم ورتالىعى بولىپ، حالقىمىز كەلىپ ءتاۋ ەتەتىن قاستەرلى جەر بولىپ قالا بەرەدى. مۇندا جوشى حاننىڭ ورداسى بولعان دەپ تە ايتادى. جوشىنىڭ قازاسىن ەستىرتكەن كەزدە «اقساق قۇلان» دەگەن كۇي شىققان. بۇل مەكەننىڭ وسىنداي كەرەمەتتەرىن تاني ءبىلۋىمىز كەرەك.

– ءسىز ايتىپ وتكەندەي، قاسيەتتى ۇلىتاۋ جەرىندەگى ەرەكشە اۋرا، ەرەكشە جاعداي، شىنىن ايتقاندا، ماعان دا سەزىلىپ تۇر. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىز رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزبەن قايتا قاۋىشتىق. ءوزىڭىزدىڭ رۋحانيات، مادەنيەتكە دەگەن ەرەكشە قامقورلىعىڭىزدىڭ ارقاسىندا حالقىمىز تۋعان تىلىمەن، دىنىمەن داستۇرىمەن قايتا تابىستى.  الايدا جاستار اراسىندا اتا ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەي، بۇرمالاپ، ونى ءارتۇرلى ماعىنادا ۇعاتىندار جەتكىلىكتى. وسى رەتتە ەلىمىزدىڭ بولاشاق دامۋىندا ءدىننىڭ الار ماڭىزى قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– ءبىز، جالپى، دىننەن دە، تىلدەن دە ايىرىلا جازداعان ەلمىز. كەڭەس وداعى كەزىندە تىكەلەي ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. قازاقتىڭ ءتىلى ءبىر شوعىر قازاقتاردىڭ ءتىلى بولىپ قالدى. ول قايدا شىعادى؟ كىمگە كەرەك بولادى؟ قازاقتىڭ شەكاراسىنان اسىپ شىقساڭ، بۇل ءتىلدىڭ كەرەگى بار ما، جوق پا؟ ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا ونىڭ ءجونى بار. ءبىز ەلىمىز ءۇشىن، جۇرتىمىز ءۇشىن تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، سانامىزدى، عۇرپىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىز ارقىلى عانا جەتكىزە الامىز. قازاقتىڭ كەيبىر ءسوز ورالىمدارىن، ابايدىڭ ءسوز ورنەگىن باسقا تىلگە، ماسەلەن، ورىسشاعا، اعىلشىنشاعا اۋدارىپ كورشى. ول مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ءتىلدىڭ ءوز قاسيەتى بار. سوندىقتان ءتىل جوعالاتىن بولسا، سول قاسيەت تە جوعالادى. سول سياقتى ءبىز تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا دىنىمىزگە قايتا ورالىپ جاتىرمىز. قاراپ وتىرساڭ، قازاق ەشقاشان دىنىنەن ايرىلىپ كورگەن ەمەس. ەشقانداي ۋاقىت ءۇزىلىسى بولماعانداي، دىنىمەن قايتا قاۋىشتى دا، ءارى قاراي جالعاستىرىپ جۇرە بەردى. بۇرىنعىداي قورىقپاي، جاسقانباي، دىنگە باس ءيىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، مەشىتتەر سالىپ جاتىرمىز. قانشاما ازاماتتاردى – ءبىلىمدى، ءدىندى ناسيحاتتايتىن مولدالاردى دايىنداپ كەلەمىز. وسىنىڭ بارلىعى دۇرىس قوي، ءدىنىمىز دە، ءداستۇرىمىز دە قازاققا  كەرەك، ارينە. دەگەنمەن، تەك ءبىزدىڭ ءدىنىمىز عانا دۇرىس ەكەن دەپ جۇرگەن باسقا ەلدەردىڭ جاعدايى مۇشكىل بولدى. مىسالى، ءبىر مۇسىلماننىڭ ىشىنەن ءسۇننيت پەن شيت بولىپ ءبولىنىپ، قان توگىپ جاتقان حالىقتار قانشاما؟ ءبىر ءدىننىڭ ىشىندە ءوزارا ۇعىسپاي، اعىمدارمەن كەلىسپەي، سوعىسىپ جاتقان كاتوليكتەر قانشاما؟ سوندىقتان ءبىز ابايلاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ءدىنىمىز كەرەمەت، باسقا دىندەردىڭ كەرەگى جوق دەمەگەن ءجون. ءبىزدىڭ ءدىنىمىز – ءوزىمىزدىڭ ءدىنىمىز. بىراق باسقانى دا ۇيرەنۋىمىز، ءبىلۋىمىز، سىيلاۋىمىز، قۇرمەتتەۋىمىز قاجەت. سوندا مۇسىلماننىڭ ءدىنى دە قۇرمەتتەلەتىن بولادى. دىنگە باس ۇرىپ ءجۇرىپ، ءبىز ونىڭ تەرىس جاعىنا ءتۇسىپ كەتپەۋىمىز كەرەك. بىزگە زيان كەلتىرەتىن ءدىن اعىمدارى بار. قان توگىپ، سوعىسپەن، دىنمەن مەملەكەت ورناتىپ، مەملەكەتتىك ءدىن جاسايمىز دەپ جۇرگەندەر بار. باياعى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحابالارى تۇسىنداعى، ابۋباكىر، ومار، وسمان، ءاليدىڭ كەزىندەگى حاليفاتتى قايتادان ورناتامىز دەگەن ۇمتىلىس جاۋلاپ الۋ نيەتىنەن تۋعان بولاتىن. ءبىز بۇدان اجىراپ، ءدىندى شىنايى يماندىلىققا جاقىنداتىپ، ونىڭ جاقسى جاعىن الۋىمىز كەرەك. قۇراننىڭ قاسيەتتى ۇكىمدەرىن ورىنداۋ ءۇشىن كەمتارلارعا كومەكتەسۋ، ءبىر-بىرىمىزگە جانىمىز اشۋ، باۋىرمال بولۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، بالانى تاربيەلەپ ءوسىرۋ، وتاندى، ەلدى قورعاۋ، بىرلىككە شاقىرۋ ارقىلى ءدىندى وركەندەتكەن ءجون. سوندا ءدىننىڭ مەملەكەتكە زور پايداسى، ۇلكەن قامقورلىعى بولادى. ول ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. مىنە، وسىنداي يسلامدى قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك.

ەكىنشى جاعىنان، ەلدىڭ بارلىعى مەشىتكە بارادى ەكەن دەپ، ولارعا توپىرلاپ كوپ ادام ىلەسەدى. مەنىڭ مالىمەتىم بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 60 پايىزعا جۋىعى يسلام ءدىنىن قولدايدى. سونىڭ ىشىندە ناعىز ءدىن ۇستانىپ جۇرگەن حالىقتىڭ مولشەرى 20-25 پايىزدان اسپايدى. توبىرمەن جۇرگەندەر دە بار ىشىندە. بۇل دا جاقسى، بارىپ ۇيرەنە بەرسىن. دەگەنمەن، مەشىتكە بارعان، قاجىلىق جاساعان دۇرىس ەكەن دەپ قۇر انشەيىن ءسان كورىپ جۇرمەسە بولدى. وسى كۇنى قالتاسىندا اقشاسى بولسا، ۇشاققا وتىرىپ، قاجىلىق جاساپ قايتاتىندار كوبەيدى. زاماننىڭ اعىمىنا بايلانىستى ول دا دۇرىس شىعار. بىراق قاجىلىقتىڭ قاسيەتى باسقادا. وعان جولدىڭ ازابىن كورىپ، بىرنەشە اي ءجۇرىپ باراتىن بولعان. «اباي جولى» رومانىنان قۇنانبايدىڭ جاساعان قاجىلىعى جونىندە وقىدىڭدار عوي. ويلاپ قاراڭدار، ول كەزدە ات اربامەن قانشاما اي ءجۇرىپ، جول قيىندىعىن تارتىپ، ازەر جەتەتىن. سوندىقتان دىنگە باس يەتىندەر شىن جۇرەكپەن، ادىلەتتىلىك ءۇشىن، يماندىلىق ءۇشىن بارسا دەپ ويلايمىن. قۇدايعا شۇكىر، ءدىنىمىز وزىمىزدىكى، قولىمىزعا ءتيدى. قازىر بىزگە ەشكىم ودان الشاقتا دەپ ايتپايدى. اركىمنىڭ ءوز ەركى بار. بىراق وسىنى دۇرىس جولمەن جۇرگىزۋىمىز كەرەك.

– ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحانياتىندا ءدىننىڭ ورنى قانداي ماڭىزدى بولسا، ءتىل دە سونداي ماڭىزعا يە. ءسىزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە بايلانىستى ويلارىڭىزدى بىلە وتىرساق.

– مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى، ونىڭ وركەندەۋى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالدى. كونستيتۋتسياعا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلدى. سولاي عوي؟ ەشكىمگە قازاق تىلىندە سويلەمە دەپ، كەدەرگى جاساپ وتىرعان ءبىر ادام جوق. ءوزىمىز قازاقشا سويلەۋىمىز كەرەك. قانداي مىنبەدەن قازاقشا سويلەسەڭ دە، ەشكىم ء«تايت، بىلاي تۇر» دەپ ايتپايدى. قانشا ادام وتىرسا دا، سولارعا ارنالعان اۋدارماسىن بەرىپ، قازاق تىلىندە سويلەۋگە بولادى. ءبىز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەي ءبىلۋىمىز كەرەك. ەشكىمگە اناۋ سويتپەدى دەپ ءۋاج ايتۋدىڭ ءجونى جوق.

مەن ءبارىن بىلەمىن، ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز، مادەنيەت وكىلدەرى ء«بىزدىڭ ءتىلىمىز جەتىمدىك كورىپ كەلەدى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلى ىشىندە بايعۇس ءتىلىمىز جەتىمدىكتەن شىقپاي ءجۇر» دەپ ايتا بەرەدى. «باقىتسىزبىن» دەگەن ادام باقىتسىز بولادى. «باقىتتىمىن» دەپ جۇرسە، باقىتتى بولادى. ء«تىلىمىز بار» دەپ جۇرسە، ءتىلىمىز بار بولادى، ء«تىلىمىز جوق» دەپ جۇرسە، ءتىلىمىز جوق بولادى. قاي-قايداعىنى، اقىرزاماندى باسقا ورناتپاي، ءتىل تۋرالى زاڭدى قولدانىپ، وزىمىزبەن ءوزىمىز قازاقشا سويلەسۋىمىز كەرەك. ءتىلدى قولدانىپ، باتىل سويلەۋىمىز كەرەك. ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەپ، باسقا جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، جىل سايىن 100 مىڭنان استام بالا مەكتەپ بىتىرەدى، سونىڭ 80 پايىزعا جۋىعى قازاق تىلىندە وقىعان. قازىر ورىستىكى بولسىن، باسقانىكى بولسىن، بارلىق مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى بولىپ سانالادى. قاي مەكتەپكە بارساڭىز دا، 6-7 سىنىپتاعى قاي بالانى كەزدەستىرسەڭىز دە، ول قازاقشا،  ورىسشا، اعىلشىنشا سويلەپ تۇرادى. مىنە، ءبىزدىڭ تىلگە دەگەن قامقورلىعىمىز وسى. مۇمكىن، جۇرت ء«بىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز نەگە قازاقشا سايرامايدى، ىلعي دا ءبىراز سويلەپ كەلىپ، ورىسشاعا اۋىسىپ كەتەدى» دەپ ويلايتىن شىعار. مەن مۇنىڭ ءبارىن بىلەمىن.

ءبىز تاۋەلسىزدىك جاريالاعاندا قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى 40 پايىز بولاتىن. 40 پايىز! باسقالار «سەندەر ازسىڭدار مىنا مەملەكەتتە، قايداعى تاۋەلسىزدىك سەندەرگە؟» دەپ ايتپايتىن با ەدى؟ دەگەنمەن ەلگە سونىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرىپ، كۇرەسە ءجۇرىپ، ءبىز تاۋەلسىزدىك جاريالادىق. قازىر، مىنە، قازاقتىڭ سانى 65 پايىزعا جەتتى. قازاقستان حالقىنىڭ سانى سول كەزدەگىدەن ازايىپ، ءبىرازى كوشىپ كەتتى عوي. رەسەيگە كوشتى، ەۆرەيلەر كوشتى، نەمىستەر كوشتى، اناۋ كوشتى، مىناۋ كوشتى... وسى تۇستا حالىق 13-14 ميلليونعا جۋىق بولعان ەدى. قازىر 4 ميلليونداي حالىق قوسىلىپ، 17 ميلليوننان استىق. ءتىپتى كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەن دە كوبەيىپ بارامىز. قۇدايعا شۇكىر، جىل سايىن حالقىمىزدىڭ سانى ارتۋدا. ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سانى كوبەيۋدە.

ال جارايدى، ءبارىن تىيىپ، قازاق تىلىنەن باسقا ءتىلدى زاڭمەن جاۋىپ تاستاپ، اۋىزدارىڭدى اشپاڭدار، سويلەمەڭدەر دەسەك، وندا ۋكراينا سياقتى بولامىز. قازىر قازاقتىڭ ءبارى مۇنى تۇسىنگەن شىعار. سولاي ەتىپ، جۇرتتىڭ باسىنان سوعىپ وتىرىپ، قازاق تىلىنە اكەلىپ، قانتوگىس قىلىپ، تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋ كەرەك پە، الدە ەپتەپ-ەپتەپ امال قولدانىپ، ماسەلەمىزدى شەشۋ كەرەك پە؟ اڭگىمە سوندا. ال تاڭدايىق، قايسىسىن الامىز؟ 

سوندىقتان مەن بۇل جەردە دە سابىرلىلىق كەرەك دەپ ويلايمىن. بولاشاق ءبىزدىڭ قولىمىزدا. بولاشاق بىزگە بەتىن بۇرىپ تۇر. قازاقتىڭ سانى كوبەيىپ، ءتىلدىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ كەلەدى. كوپ وبلىستاردا بارلىق ءىس قاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. وعان ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى. قازاعى كوپ اۋداندار قازاقشا جۇرگىزەدى. ونىڭ ىشىندە قازىر قازاقشا سويلەيتىن باسقا ۇلتتىڭ ازاماتتارى قانشاما؟ كورىپ وتىرسىزدار، بارلىق جەردە بار. ولاردى تەلەديداردان كورىپ جۇرسىزدەر. جۋرناليستەر اراسىندا دا، قاراپايىم ادامدار اراسىندا دا بار. قازىر ءوز تاعدىرىن قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن ادامنىڭ ءبارى بالاسىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جاتىر. ال ەندى تاريحىن، بولاشاعىن قازاقپەن بىرگە دەپ سانامايتىندار ءبارىبىر كەتەدى. وعان ءبىز تىيىم سالا المايمىز، سالىپ تا وتىرعان جوقپىز. سوندىقتان ءوز حالقىمىزدىڭ سانا-سەزىمىن ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز باعالاۋىمىز كەرەك. مەن قازاقتىڭ ءتىلىن عانا بىلەمىن، باسقاسى قۇرىسىن دەپ جۇرگەندەردىڭ كىم ەكەنىن الىپ قارايىقشى. ول – نە ورىس ءتىلىن ءجوندى بىلمەيتىن ادام، نە اعىلشىن ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىن ادام. وقۋعا مويىنسۇنبايدى، سويلەگىسى كەلمەيدى. سولار: «قازاقتىڭ ءتىلى عانا جاقسى، قازاقتىڭ تىلىنەن باسقا ءسوز جوق» دەيدى. سوندا ءبىز مىنا وركەنيەتپەن قالاي جالعاسامىز، ايتىڭدارشى؟ ورىس ءتىلىن الايىق. ول دا بەلگىلى. بىزگە ورىس ەلىنىڭ تىزەسىن باتىرىپ جىبەرگەن  كەزى بولدى. سول ورىستىڭ ءتىلىن ۇيرەنەمىز دەپ قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى ازايدى دەگەن ماسەلەگە تىرەلەدى عوي. كەيبىر ۇعىمداردى ورىس تىلىنەن ەنگەن دەگەن جەلەۋمەن بىرجاقتى اۋدارۋدا. دۇنيە جۇزىنە ورتاق سوزدەردىڭ قازاقشا بالاماسىن تاۋىپ جاتىر. مەن تالاي جازۋشىلارمەن، كومپوزيتورلارمەن سويلەسىپ ءجۇرمىن.   «پيانينو»، «پيانو» دەگەن حالىقارالىق تەرمين. ونى ءبىز «كۇيساندىق» دەدىك. ەشقانداي جاناسپايدى. ساندىق پەن كۇيدىڭ اراسىنا پيانينونى قوسۋعا بولا ما؟ مىسالى، كومپوزيتوردى دۇنيە جۇزىندە كومپوزيتور دەيدى. ءبىز «سازگەر» دەپ ءجۇرمىز. «ساز» دەگەن باسقا ماعىنانى بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى نەدەن شىعىپ جاتىر؟ ويتكەنى ورىستىڭ تىلىنەن ارىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. بىرەسە تۇرىكتەن، بىرەسە ارابتان، بىرەسە پارسىدان الامىز. ءسويتىپ، بۇزىپ ءجۇرمىز.

ءتىلدى بايىتۋ كەرەك! وعان حالىقارالىق ۇعىمداردى ەنگىزسەك، ءتىلىمىز داميدى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. بۇدان قورقىپ، شوشۋدىڭ قاجەتى جوق. ءتىلىمىز وركەندەپ، ءوسىپ كەلە جاتىر دەي الامىن. قازىر ەشقانداي قاۋىپ جوق. قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعى زور. دۇنيەدە 6 مىڭ ءتىل بار. جىل سايىن ونىڭ 10 پايىزى جويىلىپ وتىرادى. قاجەت ەمەستەرى... ونى قولداناتىن ادامدار از، اۋقىمى تار. سولاي بولىپ جاتىر. ال مىنا اعىلشىن ءتىلىن دۇنيە ءجۇزى حالقىنىڭ 70 پايىزى قولدانادى. نەگە ونى قولدانادى؟ ول – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ، ينتەرنەتتىڭ، مەديتسينا مەن مادەنيەتتىڭ ءتىلى. اعىلشىن ءتىلىن بىلمەي-اق ءومىر سۇرەمىز دەۋگە بولادى. ارينە، بولادى! بىراق وندا اعىلشىن ءتىلى ارقىلى تاراپ جاتقان ءىلىمدى بىلمەيسىڭ. ونى بىلمەسەڭ، وركەندەپ وسۋىڭە جول اشپايسىڭ، بولاشاعىڭا بالتا شاباسىڭ. سوندىقتان ءبىز مەملەكەتىمىزدى العا سۇيرەپ، ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، وركەندەپ-ءوسىپ، وزىق وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ وتىرعاندا، حالقىمىز، جاستارىمىز اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسە، قالاي بولادى؟ مىسالى، 1 جارىم ميلليارد حالقى بار قىتاي ەلى قىتاي ءتىلىن قۇرمەتتەپ وتىر عوي. بىراق بارلىق ەليتاسى، بيزنەسى اعىلشىن تىلىندە دە سويلەيدى. جاپونداردىڭ بيزنەس ەليتاسى، عىلىم-ءبىلىمى اعىلشىن تىلىندە. ءبىر ميلليارد حالقى بار ءۇندىستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە اعىلشىن ءتىلىن دوعارىپ تاستادى دا، 5-6 جىلدان كەيىن قايتا ورالدى. سينگاپۋردا دا، مالايزيادا دا سولاي بولدى. مىنا ءبىزدى وتارلاعان ەلدىڭ ءتىلى قۇرىسىن دەپ قولدانىستان الىپ تاستاپ، كەرەك بولعان سوڭ قايتىپ كەلدى. سوندىقتان ءۇش ءتىلدى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلىن يگەرگەنىمىز وتە دۇرىس. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل قاتار كەلە جاتىر. ءبىز سونى نەگە ويلامايمىز؟ ءبىز وسىلاي ۇشتۇعىرلى ءتىلدى قولدانساق، تۇبىندە ءبىزدىڭ جولىمىز اشىق بولادى. وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل جەردە اسىعىستىق جاساماۋ كەرەك. سابىرلى بولعان ءجون. ءبىزدىڭ كوپۇلتتى بولىپ وتىرعانىمىزعا ەشكىم كىنالى ەمەس. تاعدىر سولاي بولدى. وزگە حالىقتاردىڭ دا ەشقانداي جازىعى جوق. ورىستاردىڭ، ۋكراينداردىڭ، بەلورۋستاردىڭ، ۇيعىر، شەشەن سەكىلدى حالىقتاردىڭ نە كىناسى بار؟  وسىلاي بولدى، تاريح ءبىزدى كوپۇلتتى ەتتى. ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، قازاقستاننىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، توزىمدىلىك تانىتىپ، ەكونوميكامىزدى وركەندەتىپ، وسە بەرەتىن بولساق،  كەلەشەك قازاقتىڭ قولىندا بولادى.

– قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا، ءسىزدىڭ باستاماڭىزبەن قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق كەلەسى جىلدىڭ باسىنان تولىققاندى جۇمىسىنا كىرىسەدى. بىراق ءالى دە بولسا، وعان ۇركە قارايتىنداردىڭ بار ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. وسى رەتتە نە ايتاسىز?

– مەن مۇنى ۇنەمى ايتىپ كەلە جاتىرمىن. تۇسىنگىسى كەلمەيتىن ادام ءبارىبىر ۇقپايدى. كارتاعا قارايىق، قازاقستان قۇرلىقتىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان. تەڭىزگە شىعاتىن جولىمىز جوق. قازاقستاندا ەكى قاباتتى ءبىر ءۇي سالۋ باعاسى مالايزيادا سونداي 10 ءۇي سالۋ قۇنىمەن بىردەي. نەگە؟ ءبىزدىڭ ەلدەگى سۋىق 40 گرادۋسقا دەيىن جەتەدى. ىستىعىمىز دا سولاي. ال مالايزيادا دا،  سينگاپۋردا دا اۋا رايى بىركەلكى. بىزدە زاۋىت، فابريكا سالۋ مالايزيادان 5-6 ەسە قىمبات. ال ەندى ولار تەڭىزدىڭ، مۇحيتتىڭ جاعاسىندا وتىرعان سوڭ تاۋارىن كەمەگە تيەيدى دە، ارزان جولمەن جىبەرە سالادى. ءبىز مىنا قاراعاندىدان، جەزقازعاننان مىستى پويىزعا تيەپ، اناۋ قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنا جەتكىزگەنشە ءار شاقىرىمىنا اقشا تولەيمىز. قىتايعا، رەسەيگە جەتكەنشە اقى بەرەمىز. اناۋ ەۋروپاعا بارعانشا قىرۋار اقشا جۇمسايمىز. سوندا ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» نە بولدى؟ ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» – رەسەي تەرريتورياسى. ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» – قىتاي تەرريتورياسى. وسى ەكى مەملەكەتتى تەڭىز دەپ ساناساق، ءبىز سولاردىڭ جاعاسىندا تۇرمىز. ەندى ءبىز وسىلارمەن ساۋدا-ساتتىق جاساماساق، وندا ەكونوميكامىز قالاي وسەدى؟ 17 ميلليون عانا حالقىمىز بار. 250 ميللياردقا جاقىن ءوندىرىس ءونىمىمىز بار. 17 ميلليون حالىقتى قامتاماسىز ەتىپ بولعاننان كەيىن ارى قاراي قالاي وسەمىز؟ ەگەر ءبىزدىڭ شىعارعان تاۋارلارىمىزدى بىرەۋ ساتىپ الماسا، ول قويمادا تۇرىپ قالادى. ول ساتىلماعاننان كەيىن زاۋىت توقتايدى. زاۋىتتا ىستەيتىن جۇمىسشىنىڭ ءبارى جۇمىستان بوسايدى. جالاقىسىنان ايىرىلادى. بالا-شاعاسىن اسىراي الماي، بوسىپ كەتەدى. سوندىقتان جاقىن كورشىلەرمەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس جاساۋ ماڭدايىمىزعا جازىلعان نارسە. مۇنى ەشكىم شەكەسى قىزعاننان جاسامايدى. مۇمكىندىگىمىز وسىنداي، باسقا امالىمىز جوق. سوندىقتان، ەكونوميكالىق وداق قۇردىق. ساياسي ەمەس، ەكونوميكالىق وداق. بۇل – دۇرىس. مەن بۇعان زەرتتەپ-ءبىلىپ، شىن كوڭىلمەن بارىپ وتىرمىن. بىزدە باسقا جول جوق. رەسەيمەن، قىتايمەن ساۋدا-ساتتىق جاساماساق بولمايدى. بەلارۋسپەن، ۋكراينامەن قاتىناس جاساعانىمىز ءجون. مىنا وڭتۇستىكتەگى اعايىندارمەن دە ساۋدا-ساتتىعىمىز بولعانى دۇرىس. بىراق ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ بىزبەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا ەش جاعدايى جوق ەكەنىن دە ءبىلىپ وتىرسىزدار. تاۋاردى ساتىپ الۋعا شاماسى كەلمەيدى. كەيبىرى جابىق ەكونوميكانى قولدانىپ وتىر. ولارمەن دە ساۋدا-ساتتىق جاساي المايمىز. سوندىقتان ءبىز وسىعان بارۋىمىز كەرەك. بىرەۋلەر «رەسەي ءبىزدى قايتادان باسىپ الاتىن بولدى» دەپ قورقاقتايدى. ولاي ەمەس. قازاقستان، رەسەي جانە بەلارۋس ەلدەرى جينالىپ، ءۇش پرەزيدەنت ماسەلە قاراعان كەزدە، بىرەۋى قارسى بولسا، ەشقانداي شەشىم قابىلدانبايدى. كونسەنسۋس دەگەن سول. ەگەر ەكەۋىنىڭ شەشىمى جاقپايتىن بولسا، مەن قارسى بولام، ماسەلە شەشىلمەيدى. سوندىقتان ءبارىنىڭ قۇقىعى بىردەي. ادەيى سويتتىك. ونىڭ بەر جاعىندا ەكونوميكالىق كوميسسيا  بار. كوميسسيانىڭ ىشىندە ءار ەلدەن ءۇش-ۇشتەن – توعىز ادامنان تۇراتىن القا قۇرىلعان. ول جەردە دە كونسەنسۋس بار. ونىڭ ۇستىنە پرەمەر-مينيسترلەردىڭ ءۇش ورىنباسارى جۇمىس ىستەيدى. ولاردا دا سولاي شەشەدى. ۇكىمەت باسشىلارى كەزدەسكەندە دە سويتەدى. ال ايتىڭدارشى، قاي جەردە ءبىزدى كەمسىتە الادى؟ ەگەر دە بۇل جاعدايمەن كەلىسپەيتىن بولسا، قازاقستاننىڭ ول ەكونوميكالىق وداقتان شىعىپ كەتۋگە قۇقى بار. مەن ءبىر رەت ايتتىم، تاعى قايتالاپ ايتام، تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا، ونداي ۇيىمداردا قازاقستان ەشۋاقىتتا بولمايدى. ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى باعالايتىن بايلىعىمىز – تاۋەلسىزدىك. اتا-بابامىزدىڭ قانىمەن، تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ەشكىمگە بەرە المايمىز. ونى قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بۇل جونىنەن ەشقانداي كۇدىك بولماسىن. ۇيدە وتىرىپ الىپ، داستارقان ۇستىندە «ويباي، ءسويتىپ كەتتى، ءبۇيتىپ كەتتى، اناۋ ءسويتتى» دەيتىن تۇك بىلمەيتىن ديلەتانت ادامداردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق قويۋدىڭ ءجونى جوق. قانداي ارگۋمەنت بار، مىسالعا كەلتىرىڭدەرشى ماعان؟ قاي جەردە نە بولىپ جاتىر ەكەن؟ قازاق بولسىن، ورىس بولسىن، بارلىق ىسكەر ادامدارمەن سويلەسسەڭ، ءبارى مۇنىڭ پايدالى ەكەنىن ايتادى.

كەدەن وداعىنا كىردىك. رەسەي شەكاراسىندا ءبىزدىڭ پويىز كەلە جاتىر دەلىك. بۇرىن ءبىر تونناعا ءجۇز تەڭگە تولەيتىن بولساق، رەسەي شەكاراسىنا كىرگەننەن كەيىن ءۇش ءجۇز تەڭگە تولەيتىنبىز. قازىر ونداي جوق. مەن جاي عانا مىسالمەن ايتىپ وتىرمىن. شىندىعىندا مىڭداعان، ميلليونداعان تەڭگە تولەيتىن ەدىك. سوندا ءبىزدىڭ تاۋاردىڭ باعاسى جاڭاعى اقشادان بىردەن ءوسىپ كەتەتىن. ونداي باعامەن شەتەلگە بارعان كەزدە باسەكەگە تۇسە الامىز با؟ تۇسە المايمىز. ءبىز مۇنايدى، تەمىردى، كومىردى تاسىمالداپ جاتقان ەلمىز. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بۇدان قانشاما پايدا تاۋىپ جاتىر. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قويان-قولتىق ساۋدا جاسايتىن ەكى ەل ءبىر-ءبىرىنىڭ تىنىشتىعىن قولدايدى. ءبىر-ءبىرىنىڭ بەيبىتشىلىگىنە مۇددەلى بولادى. ءبىر-بىرىنە قول سۇقپايدى، ساياساتىنا ارالاسپايدى. ءبىر-بىرىمەن جانجالداسپايدى. ول جاعى دا بەلگىلى. سوندىقتان بۇل جەردە ەشقانداي قورقاتىن، جاسقاناتىن نارسە جوق. ونىڭ ءبارىن مەن قاداعالاپ وتىرمىن. ەگەر قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءوز قولىمەن جاساپ، قىزعىشتاي قورعاپ كەلە جاتقان قازاق بولسا، سونىڭ ءبىرى مەنمىن. مەن ىستەپ وتىرعان ىسىمە، الدى-ارتىما، ەلدىڭ بولاشاعىنا قاراپ وتىرعان اداممىن. ەكونوميكا ءوسىپ-ونبەسە، باسقا شارۋانىڭ ءبارى شەشىلمەيدى. ءتىل دە، ءدىن دە جايىنا قالادى. قازاقتىڭ دا جاعدايى جاقسارمايدى. سوندىقتان، بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك. قۇر ءسوزدى قويۋ كەرەك. ەگەر كۇمان بولسا، مەملەكەتتەن «نەگە بۇلاي؟» دەپ جاۋاپ العان ءجون. سونى تۇسىنگەننەن كەيىن، ءبىلىپ سويلەگەن ادام جاقسى عوي. بەتالدى سويلەپ، قويدىڭ قۇمالاعىمەن بال اشىپ وتىرعان ادامنىڭ ءسوزىن ايتپاۋ كەرەك.

– سوڭعى ۋاقىتتا ۋكراينا توڭىرەگىندە قالىپتاسىپ وتىرعان احۋال، كورشىمىز رەسەيگە سالىنىپ جاتقان سانكتسيالار ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا قانشالىقتى كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن؟ جالپى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسى ىقتيمال قاۋىپ-قاتەرلەرگە دايىن با؟

– شىنىن ايتقاندا، بۇل ەندى ويلاماعان جەردەن شىققان قيىنشىلىق بولدى. رەسەي مەن ۋكراينانىڭ اراسىندا وسىنداي احۋال ورنىعادى دەپ كىم ويلاعان؟ ويلاپ قاراساڭ، ەكەۋى ءبىر ءدىندى، ءبىر ءتىلدى، ءبىر جەردە بىرگە ءوسىپ-ونگەن ەل. مۇنىڭ ەكونوميكالىق وداققا قولايسىز سالدارى تيەدى، ارينە. ونى ايتپاۋعا بولمايدى. نەگە؟ سەبەبى باتىستىڭ ءبارى رەسەيگە سانكتسيا سالىپ جاتىر. سانكتسياسىن جەكە ادامدارعا جاساسا ءبىر ءجون، قارجى جۇيەسىنە دە، ەكونوميكانىڭ كەيبىر سەكتورلارىنا دا سالىنۋدا. بۇل رەسەيدىڭ ەكونوميكاسىن تومەندەتەدى. زاۋىتتارى ناشار جۇمىس ىستەي باستايدى. سوسىن ءبىزدىڭ تاۋارلاردى الاتىن جاعدايى بولمايدى. ءبىزدىڭ شيكىزاتتى قابىلداۋ مۇمكىندىگى ازايادى. مىنە، وسى تۇرعىدان قيىنشىلىق كورۋىمىز مۇمكىن. ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ دە قارسى سانكتسيالارى بار. تۇتىناتىن تاعام ونىمدەرىن المايمىز دەپ جاتىر. ءبىز وسىنى پايدالانىپ، رەسەيگە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن كوبىرەك شىعارۋىمىز كەرەك. فەرمەرلەرىمىز كوكونىستى، ەت-ءسۇتتى، باسقا دا تاماق تۇرلەرىن كوبىرەك ازىرلەپ، كوپتەپ ساتىپ، پايدا تابا الادى. مۇنىڭ دا قاۋىپتى جاعدايلارى بار. بىراق پايدالى جاعىن قولدانۋعا بولادى.

ال ولاردىڭ جاساپ جاتقان كەدەرگىلەرىنىڭ قازاقستانعا تىكەلەي قاتىسى جوق. ءبىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا بيىل كىرەمىز دەپ وتىرمىز. بۇل ماسەلەنى شەشەمىز. ەۋرووداقپەن بۇرىنعى كەلىسسوزدەرىمىزدى جالعاستىرىپ، جاڭا كەلىسىمگە قول قويماقپىز. ونى دا شەشەمىز. دەمەك، و جاقتان دا، بۇ جاقتان دا توسقاۋىل جوق. قازىر رەسەيدىڭ ءوزىن تۇرىكتەر قولدايمىز دەپ جاتىر. يران دا قولدايمىز دەيدى. تاۋارلارىن جىبەرگىسى كەلەدى. ءبىز دە سويتەمىز. بۇل ءبىر جاعىنان پايدالى. بىراق مۇنداي سانكتسيالار ءومىر-باقي بولادى ەكەن دەپ الدانىپ تا قالماۋ كەرەك. قازىر ەگىننىڭ ءبارىن ەگىپ، رەسەيگە اپارامىز دەلىك. ەرتەڭ رەسەي سانكتسيانى الىپ تاستاپ، بۇرىنعى ۇردىسكە قايتا كەلەتىن بولسا شە... سوندىقتان قيىن جاعدايعا قالماۋ ءۇشىن الدى-ارتىمىزدى ويلاپ قادام جاساۋ كەرەك. مۇنىڭ اقىرىن كۇتۋىمىز كەرەك. دۇنيەدە قانداي سوعىس بولسا دا، ىلعي كەلىسسوزبەن بىتەدى. ىلعي بەيبىتشىلىكپەن بىتەدى. مىناۋ دا بىتەدى. ۋاقىت دەگەن كەرەمەت كۇش. ۋاقىت ءوزى ءبارىن ورنىنا كەلتىرەدى.

سوندىقتان، قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن دەپ سانايمىن. سەبەبى، ءبىز ەشبىر ەلگە ءتيىسىپ كورگەن حالىق ەمەسپىز. ەشبىر ەلگە جاۋ ەمەسپىز. توڭىرەگىمىزدىڭ ەشقايسىسى دا بىزگە جاۋ ەمەس. بىزگە سىرتتان كەلىپ تيىسەيىن دەپ  تۇرعان ەشكىم جوق. دەگەنمەن قانداي جاعدايدا دا ءوز قاۋىپسىزدىگىمىزدى ويلاپ، قارۋلى كۇشتەرىمىزدى سايلاپ، ءىشى-سىرتىمىزدى، ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، ساق وتىرۋىمىز كەرەك. وسىلاي توڭىرەگىمىز بەيبىت، ءوزىمىز بەيبىت، ءىشىمىز ءبۇتىن،  بىرلىگىمىز بەرىك بولسا، ۇتىلمايمىز. قازاقتىڭ بىرلىگى – مىنا كوپۇلتتى حالىقتىڭ بىرلىگى. ءبىز بىرتە-بىرتە جارقىن بولاشاققا جەتەمىز دەپ سانايمىن.

مەنىڭ ارمانىم، ويىم – قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك بولۋى. سوندىقتان ماڭگىلىك ەل دەگەن يدەيانى ۇسىندىم. ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن ءبارىن جاساپ جاتىرمىز. انەۋكۇنى ۇكىمەتتە ءبىراز وزگەرىستەر جاساعان سەبەبىمىز مىناۋ: ۇكىمەت بيلىگىندە وتىرعان شەنەۋنىكتەر سانى شاعىن بولۋى كەرەك. ال ولاردىڭ ىستەگەن جۇمىسى اۋقىمدى بولۋى قاجەت. جاڭا مينيسترلىكتەردىڭ باسىنا كەلگەن باسشىلاردىڭ جاسى 40 پەن 50-ءدىڭ ارالىعىندا. كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن، ءوز سالاسىنىڭ مامانى. ولار رەسەيمەن دە، باسقا شەتەلدەرمەن دە ەركىن سويلەسىپ، كەلىسسوز جۇرگىزە الادى. «بولاشاق» ارقىلى وقىعان، ءوز ەلىمىزدە تاربيەلەنگەن سونداي جاستارىمىز قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتىر. ءبارى دە مەملەكەت جۇمىسىمەن اينالىسۋدا.  قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن پاتريوتى دا، ەلدى العا سۇيرەيتىن دە سولار بولادى دەپ سەنەمىن. مەنىڭ ارمانىم، ويىم وسى. لايىم سولاي بولسىن! قازاقستاننىڭ بولاشاعى وتە جارقىن! ءبىزدىڭ بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز بۇدان دا كەرەمەت ەلدە ءومىر سۇرەدى دەپ ويلايمىن.

– قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى! ەلىمىزدىڭ وسىنداي كيەلى دە ەڭ سۇلۋ  جەرلەرىنىڭ ءبىرى – قاسيەتتى ۇلىتاۋ باۋرايىندا ەرەكشە سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.

– جاڭا ءوزىڭ ايتىپ كەتكەندەي، مىنا جەردىڭ اۋراسى جاقسى. قازىر دالادا كۇننىڭ ىستىعى قىرىق گرادۋسقا جۋىق بولىپ تۇرسا دا، وسى اۋليەبۇلاقتىڭ جاعاسى قانداي كوركەم. مىنا تۇرعان قايىڭدار، مىناۋ جەر سوناۋ جوشى حاننىڭ دا، الاشا حاننىڭ دا، توقتامىستىڭ دا، ەدىگە باتىردىڭ دا – ءبارىنىڭ كوزىن كورگەن شىعار. مىنەكەي، دۇنيە دەگەن وسىلاي ىلعي تۇرا بەرەدى. زامان وتەدى، ۋاقىت العا جىلجيدى. ۇرپاقتار ءبىرىنىڭ جولىن ءبىرى جالعايدى. بىراق اتا-بابامىزدىڭ جەرى وسىلاي كەرەمەت بولىپ قالا بەرەدى. وسىنداي اۋليەلى جەردەن قۋات العان حالقىمىز اتا-بابالار جولىمەن جۇرەدى دەپ سانايمىن. ول جول – سارا جول، ماڭگىلىك ەلدىڭ جولى!

سۇحباتتاسقان رينات دۋمانۇلى.