ورىستىڭ -ەۆ، -وۆنان قاشا قۇتىلامىز؟
©voxpopuli.kz فوتو
قازاقتىڭ تەگى قالاي جازىلۋى كەرەك؟ شىنىن ايتقاندا، وسى ماسەلەمەن باسىن اۋىرتىپ جۇرگەن قاراكوزدەر از. قانشاما ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەنىمەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ايقىندايتىن وسى ءبىر ماسەلەگە قانداستارىمىز جەتە نازار اۋدارماي-اق كەلەدى.
ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق، ياعني 1996 جىلدىڭ 2 ساۋىرىندە «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى بەكىتۋ ءتارتىبى تۋرالى» جارلىعىن شىعاردى. كەۋدەلەرىندە نامىسى بار قازاقتار اتى-جوندەرىن سول كەزدەرى-اق ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز بويىنشا وزگەرتىپ الدى. ال كوپشىلىگىمىز ءالى سول ورىسشا بۇرمالانعان تەگىمىزبەن ءجۇرمىز. ەلباسى ادىلەت دەپارتامەنتتەرىنە ناقتى تاپسىرما بەرىپ، ونىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتپەسە، وزدىگىنەن ناسيحات جۇرگىزەيىن دەپ جاتقان قۇزىرلى ورگاندار كورىنبەيدى. مىسالى، وسى جولداردىڭ اۆتورى بۇدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اتالمىش ماسەلەمەن وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ احات بولىمىنە بارعاندا، ونداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى قۇجاتىن وزگەرتكەن ادام بولاشاقتا زەينەتكە راسىمدەلگەندە جانە تاعى باسقا دا جاعدايلاردا ۇلكەن «پروبلەماعا» تاپ بولاتىنىن ايتىپ، كەرى قايىرىپ جىبەردى. ولاردىڭ وسىلايشا تاعى قانشا ادامدى «رايىنان قايتارعانىن» كىم ءبىلسىن؟..وسى ماقالانى جازباس بۇرىن، ءبىراز اداممەن سۇحباتتاسىپ كورگەم، ولاردىڭ كوبى مۇنداي جارلىقتىڭ بار ەكەندىگىنەن حابارسىز بولىپ شىقتى. وسى اڭگىمەدەن كەيىن تەگى ورىسشا بۇرمالانىپ كەتكەن بىرقاتار ادام قۇجاتتارىن قازاقشالاۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. وكىنىشكە وراي، ولار وسى ماسەلەمەن قايدا بارۋ كەرەكتىگىن، كىمگە جولىعاتىندارىن بىلمەيدى ەكەن. قۇجاتتى ۇلتتىق داستۇرگە بايلانىستى وزگەرتۋ ماسەلەسىمەن وبلىستىق ءىىد كوشى- قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى اينالىسادى.
بىلتىر 2487 ادام تەگىن وزگەرتىپتى
ءىىد كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى مەڭدىقىز وتاروۆا مەن اتالمىش باسقارمانىڭ حالىقتى قۇجاتتاندىرۋ جانە تىركەۋ بولىمشەسىنىڭ باسشىسى ءاليا مامبەتوۆا ءبىزدى ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ تەگىن ۇلتتىق داستۇرگە ساي وزگەرتۋ جونىندەگى ەلباسىنىڭ 1996 جىلعى 2 ساۋىرىندە شىققان جارلىعىمەن تانىستىردى.
— تەگىن ۇلتتىق ءداستۇر بويىنشا كوبىنەسە جاستار وزگەرتۋدە،— دەيدى ءاليا قۇرمانعازىقىزى.— ولاردىڭ كوبىسى 16 جاسقا كەلىپ، العاش رەت تولقۇجات العاندا تەگىن قازاقى داستۇردە جازعىزىپ الادى. ولاردىڭ بىرقاتارى فاميلياسىنىڭ ورنىنا اكەسىنىڭ اتىنا ۇلى، قىزى دەگەندى قوسىپ جازدىرسا، ەندى ءبىر بولىگى تەگىنىڭ نەگىزگى بولىگىنە ەشقانداي جالعاۋ قوسپايدى. مىسالى، ارمان مۇرات دەگەن سياقتى. تەگىن قازاقىلاندىرۋ ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. تەك وتكەن جىلدىڭ وزىندە بارلىق سانات بويىنشا تەگىن وزگەرتكەندەردىڭ سانى 2487-ءنى قۇرادى. ال، بيىلعى التى ايدا 610 ادام تەگىن ۇلتتىق داستۇرگە ساي وزگەرتتى. ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن ءجايت، ءبىز قۇجاتتى وبلىستىق ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ احات جانە اپوستيل قويۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ انىقتامالىق دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، جاڭعىرتامىز. مىسالى، قۇجاتتا مۋلدير مۋراتوۆنا دجۋماباەۆا دەپ كورسەتىلگەن بولسا، ءبىز ونى جوعارىداعى ەلباسىنىڭ جارلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءمولدىر مۇراتقىزى جۇماباي دەپ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزگە سايكەس وزگەرتىپ بەرە الامىز. ال ەگەر ءمولدىر قۇجاتىنان فاميلياسىن الىپ تاستاپ، تەك اكەسى مەن ءوزىنىڭ اتىن ەشقانداي جالعاۋسىز قالدىرۋدى وتىنسە، مىسالى، تولقۇجاتىن ء«مولدىر مۇرات» دەپ العىسى كەلسە، وندا وعان احات قىزمەتىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى بۇل رەتتە ءمولدىر قۇجاتىن تەك ۇلتتىق داستۇرگە سايكەس وزگەرتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ول ءوزىنىڭ جۇماباەۆا دەگەن فاميليا-سىن مۇلدەم الىپ تاستاپ، تەگىن «مۇرات» دەپ جاڭارتىپ جازۋدى ءوتىنىپ تۇر. مۇنداي جاعدايدا ازاماتتار احات بولىمىنە بارىپ جولىعۋلارى ءتيىس.
ال ەندى جۇرتتىڭ «تەگىمىزدى وزگەرتسەك، قۇجاتىمىزدىڭ ءبارىن وزگەرتۋ كەرەك. ەرتەڭگى كۇنى زەينەتكە شىققاندا دا ءوزىمنىڭ سول ادام ەكەنىمدى دالەلدەي الماي قالامىن» دەپ ۇرەيلەنۋى بەكەرشىلىك. سەبەبى ءبىزدىڭ مەكەمە قۇجاتىن ۇلتتىق داستۇرگە ساي وزگەرتكەن ادامدارعا سونى راستايتىن قوسىمشا قۇجات بەرەدى. بۇل — «ەلباسىنىڭ 1996 جىلعى 2 ساۋىرىندە شىققان جارلىعىنا سايكەس وسى ازاماتتىڭ تەگى اكەسىنىڭ اتىنا وزگەرتىلدى» دەگەن جازۋى بار انىقتاما. بۇل انىقتاما قوسىمشا قۇجات رەتىندە تەگىن وزگەرتكەن ادامعا قاي-قاي جەردە دە پايداعا اسادى. زەينەتكەرلىككە شىعاتىن كەزدە قۇجاتى بويىنشا تۇيتكىلدى ماسەلەگە تاپ بولىپ جاتسا، تەگىن وزگەرتكەن ادامدار ءتيىستى ورىنداردان وسىنداي انىقتاما الىپ، تالاپ ەتكەن ادامعا اپارىپ بەرۋى كەرەك، سوندا بارلىق ماسەلە شەشىلەدى. ازاماتتار باسقا جەرلەرگە دە وسىنداي انىقتامانى اپارىپ، بەلگىلى ءبىر قۇجاتتىڭ، مىسالى، ديپلومنىڭ نەمەسە ءۇي-جايدىڭ يەسى ءوزى ەكەندىگىن دالەلدەۋىنە بولادى. سونداي-اق قازاق ارىپتەرى شەتەلگە شىققاندا قيىنشىلىق تۋعىزباي ما دەگەن كۇدىكتەن دە ارىلعان ءجون. سەبەبى تولقۇجات يەسىنىڭ اتى-ءجونى اعىلشىنشا ترانسكريپتسيامەن جازىلادى. قىسقاسى، تولقۇجاتىن ۇلتتىق داستۇرگە سايكەس جاڭالايمىن دەۋ-شىلەرگە كەدەرگى جوق. ول ءۇشىن ازاماتتار حالىققا قىزمەت ەتۋ ورتالىعىنداعى ءبىزدىڭ قىزمەتكەرىمىزگە جولىعىپ ءوتىنىشىن تاپسىرۋى ءتيىس، — دەپ ءاليا مامبەتوۆا بىزگە قۇجات اۋىستىرۋ جونىندە وسىلاي اقپارات بەردى.
ءوتىنىشتى ينتەرنەت ارقىلى دا بەرۋگە بولادى
ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ احات جانە اپوستيل قويۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى گۇلجامال لۇقپان قۇجاتتى وزگەرتۋ ۇدەرىمى جونىندە بىلاي دەيدى:
— رەسپۋبليكا اۋماعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» كودەكسىمەن ادىلەت ورگاندارىندا تىركەلۋگە جاتاتىن اكت جازبانىڭ جەتى ءتۇرى بەلگىلەنگەن. ولار: تۋ، اكەلىكتى انىقتاۋ، نەكە قيۋدى تىركەۋ، نەكەنى بۇزۋ، بالا اسىراپ الۋ، اتىن، اكەسىنىڭ اتىن، تەگىن اۋىستىرۋ جانە قايتىس بولۋ. اتىن، اكەسىنىڭ اتىن، تەگىن اۋىستىرۋدى مەملەكەتتىك تىركەۋ 16 جاسقا تولعان قر ازاماتتارىنىڭ جەكە ءوتىنىشى بويىنشا جۇرگىزىلەدى. ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرگە بايلانىستى اكەسىنىڭ نەمەسە اتاسىنىڭ اتى بويىنشا تەكتە بولعىسى كەلۋى كودەكستىڭ 257-بابى 11-تارماعىنا سايكەس تەگىن اۋىستىرۋعا رۇقسات بەرىلەتىن دالەلدى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. 2013 جىلى وبلىستاعى ادىلەت ورگاندارىندا ۇلتتىق داستۇرلەرگە بايلانىستى اتىن، تەگىن اۋىستىرۋ تۋرالى بارلىعى 47 اكت جازباسى تىركەلسە، بيىل العاشقى جارتى جىلدىقتا ولاردىڭ سانى 23-ءتى قۇرادى.
ۇلتتىق داستۇرگە بايلانىستى تەگىن اۋىستىرۋ تۋرالى ءوتىنىش ازاماتتىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا بەرىلەدى. سونىمەن قاتار، ينتەرنەت ارقىلى ارىز بەرۋگە دە مۇمكىندىك بار. ارىزدار ەلەكتروندى ۇكىمەت پورتالىندا www.e.gov.kz. ارقىلى تولتىرىلادى. ەلەكتروندىق قىزمەت تەك ەلەكتروندىق ساندىق قولتاڭبالارى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا عانا كورسەتىلەدى.
تەگىن وزگەرتكەندەرگە كەدەرگى جوق
«زەينەتاقى تولەۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ باتىس قازاقستان وبلىستىق فيليالى» رمقك-نىڭ ديرەكتورى اسقار قوجىموۆ تا قۇجاتىن ۇلتتىق داستۇرگە ساي وزگەرتكەن ازاماتتاردا زەينەتكە راسىمدەلگەندە، ەشقانداي كەدەرگى بولمايتىنىن ايتادى.
— تالاي ادام اتى-ءجونىن، تەگىن وزگەرتىپ، جاڭا قۇجاتقا يە بولىپ جاتقان جوق پا؟ مەن ءوز باسىم وسى جاعدايعا بايلانىستى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر تۋىندادى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن جانە ونداي جاعدايات بىزدە تىركەلگەن جوق. قۇجاتىن وزگەرتكەن ازاماتتاردىڭ «تەگىمدى وزگەرتەمىن دەپ ءجۇرىپ، جيناقتاعى قارجىمدى جوعالتىپ المايمىن با؟» دەپ ۇرەيلەنۋى دۇرىس ەمەس. اتى-ءجونىن، تەگىن وزگەرتكەنىمەن، ولاردىڭ جيناعى ەشقايدا كەتپەيدى. ءار ادامنىڭ زەينەتاقى جيناعى ءوز شوتىندا ساقتالادى. بۇرىن ءاربىر ازاماتتىڭ الەۋمەتتىك كودى (سيك) دەگەن بولدى، قازىر ونى ين-مەن اۋىستىردى. وسى ين ارقىلى ادام تەگىن قالاي وزگەرتسە دە بولادى. زەينەتكە راسىمدەلۋ بارىسىندا ين ارقىلى ازاماتتىڭ زەينەتاقى جيناعى ءبىر شوتقا جينالادى. مىنانداي جاعداي دا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، كەيدە ءبىر ادامنىڭ اتى-ءجونى ءار جۇمىس ورنىندا ءار ءتۇرلى جازىلاتىن جاعداي دا كەزدەسەدى. ول ءبىر جەردە مىرزاعاليەۆ بولسا، ەكىنشى ءبىر جۇمىس ورنىندا مۇرزاعاليەۆ، ال ءۇشىنشى ءبىر جەردە مۋرزاگاليەۆ دەپ جازىلۋى مۇمكىن. نەمەسە قىز كەزىندە جالعاسوۆا دەپ جازىلىپ، كۇيەۋگە شىققاسىن نيەتقاليەۆا بولىپ وزگەرتەدى. جانە ونىڭ جيناعى ءار ءتۇرلى شوتتا بولۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا ول ادام ين-ى ارقىلى انىقتالادى. تەگىن وزگەرتكەن ادامدار بىزگە كەلىپ، زەينەتاقى جارناسىن ءبىر شوتقا جيناقتاپ بەرۋىمىزدى سۇراپ، ءوتىنىش جازادى. ونىڭ وتىنىشىنە سايكەس ءبىر شوتقا جيناقتالعان جيناعى ودان ءارى بىرىڭعاي زەينەتاقى قورىنا اۋدارىلىپ، سول ورتالىقتا ساقتالادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، جاڭاعىداي ءار ءتۇرلى جازىلعان فاميليامەن جۇرگەن ادامدا تۇيتكىلدى جاعداي تۋىنداسا، وندا ول سوڭعى جۇمىس ورنىنا بارىپ، اتى-ءجونىنىڭ، تەگىنىڭ وزگەرگەنىن انىقتايتىن قۇجاتقا ءمورىن سوقتىرىپ اكەلەدى. ەگەر ول مەكەمە ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى جابىلىپ قالسا، وندا مۇنداي انىقتامانى مۇراعات (ارحيۆ) ءبولىمى ارقىلى الۋىنا بولادى. ال ەگەر ونىڭ تەگىن انىقتايتىن قۇجات مۇراعات بولىمىندە دە بولماعان جاعدايدا، وندا ول ازاماتقا تەگىن سوت ارقىلى دالەلدەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ايتىپ وتىرعان جاعداي تولقۇجاتىن ۇلتتىق داستۇرگە ساي وزگەرتكەن ادامدارعا قاتىستى ەمەس. ەلباسى جارلىعى نەگىزىندە تەگىن وزگەرتكەن ادامدارعا ەش جەردە كەدەرگى بولماۋى ءتيىس.
قازاق ەكەنىمىزدى بىردەن تانيتىن بولسا…
قازىرگى تاڭدا كوپشىلىگىمىز تەگىمىزگە ورىستىڭ -ەۆ، -وۆىن، -ين، -يناسىن (مىسالى، جۇماباەۆ، عابدۋللينا) قوسىپ جۇرگەنىمىزبەن، قۇجاتتارىن ۇلتتىق ەرەكشەلىككە سايكەس جاڭعىرتقان ازاماتتار تەگىن تۇرلىشە جازعىزىپ الىپ ءجۇر. مىسالى، ولاردىڭ كەيبىرى تەگىنە «ۇلى، قىزى» دەگەندى قوسىپ، مۇراتۇلى، ماراتقىزى بولىپ جۇرسە، ەندى بىرقاتار ازاماتتار قۇجاتىنا ءوز اتىن جانە اكەسىنىڭ اتىن ەش جالعاۋسىز، مىسالى، گۇلنار تالاپقالي دەپ جازعىزعان. بۇدان باسقا اكەسىنىڭ اتىنا «تەگى»، «اۋلەتى»، «نەمەرەسى»، «كەلىنى» دەگەن سوزدەردى قوسىپ جازدىراتىندار دا بار. مىسالى، تەمىربەكتەگى، سابىر اۋلەتى، نۇرعالي نەمەرەسى، سامات كەلىنى دەگەن سياقتى. بۇدان باسقا ءوز اتىنا اتا-بابا سوزدەرىن قوسىپ نەمەسە رۋىن، تۋعان جەرىن، ءتىپتى كۇيەۋى مەن ءوزىنىڭ تەگىن قاتار تىركەيتىندەر دە بار.
ال، تاعى بىرەۋلەر قازاقشانى دا، ورىسشانى دا قويىپ، پارسىلاردىڭ ستيلىمەن تەگىنە «ي» ءارپىن قوسىپ، اسەم حانافي، تالعات ساناتي دەپ «مودنىي» فاميليا جاساپ السا، قايسىبىرى قانات مىرزا-عالي، گۇلدەن بەك-ءالى دەپ وزگەلەردەن ەرەكشەلەنگىسى كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە قاناتتىن ماراتى، دۇكەنبايدىڭ گۇلجاناتى دەپ اكەسىنىڭ اتىنا –نىڭ، -ءنىڭ، -تىڭ، -ءتىڭ جالعاۋلارىن قوسىپ جازاتىندار دا كەزدەسىپ قالىپ ءجۇر.
وسىعان وراي، كوپشىلىكتىڭ پىكىرى دە ءار ءتۇرلى. وسى تاقىرىپتا اڭگىمەلەسكەندە، تانىستارىمنىڭ كوبى تەگىمىزدى بىرىڭعايعا كوشىرىپ، ارميان، گرۋزيندەر سەكىلدى قازاق ۇلتىنان ەكەنىڭدى بىردەن تانىتاتىن نۇسقاعا كوشۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتتى. قالاي بولعاندا دا تەگىمىزدى تۇزەۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل جۇمىسقا قۇزىرلى ورگاندار قاشان كىرىسەر ەكەن؟ بۇلاي دەپ وتىرعان سەبەبىم، جۇرتتىڭ قۇجاتتارىن جاپپاي اۋىستىرىپ، تەگىن قازاقىلاندىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان پارمەندى نۇسقاۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە، ەلباسىمىز «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى بەكىتۋ ءتارتىبى تۋرالى» جارلىعىن بۇدان 18 جىل بۇرىن شىعارىپ تاستاعان جوق پا؟ سونىمەن، قۇجاتىمىزداعى ورىسشا بۇرمالانعان تەگىمىز قاشان دۇرىستالادى ەكەن؟..
ايشا وتەپالي
تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: تەگىڭدى قاشان قازاقىلاندىراسىڭ، باۋىرىم؟!
