ءحVىىى عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي جاعدايى جانە ەر جانىبەك باتىر

 تاريحي تۇلعالاردى زەرتتەۋ ءۇشىن «تاريحقا كىرۋ كەرەك» [1]  - دەيدى، اكادەميق سالىق زيمانوۆ. وتە دۇرىس. تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرىن تۇسىنبەي تۇرىپ، ونىڭ اتقارعان قىزمەتىنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن رولىنە باعا بەرۋ شىندىققا جاسانا قويمايدى. گۋمانيتارلىق عىلىمدا تاريحي تۇلعالاردى زەرتتەۋدىڭ قالىپتاسقان وزىندىك ادىستەمەسى بار. ونىڭ  قاراپايىم قاعيداسى – ولاردى وزدەرى ءومىر سۇرگەن تاريحي قوعامدىق ساياسي جاعدايمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ جالپى قوعامدىق ءىس-قيمىلدارىنا جۇيەلى تۇردە جان-جاقتى تالداۋ جاساۋ. وسى تۇرعىدان ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ جالپى قوعامدىق قيمىلدارىن ءحVىىى عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي جاعدايىنداعى وزگەرىستەرمەن تىعىز بايلانىستىرىپ قارايتىن بولساق، ونىڭ اتقارعان قىزمەتىنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى ايشىقتالا تۇسەدى.

زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاۋىنشا، جانىبەك بەرداۋلەتۇلى 1714-1792 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ەكەن [2]. بۇل ءداۋىر قازاق تاريحىندا ەڭ اۋىر كەزەڭ بولعانى بەلگىلى. ويتكەنى 1723 جىلى جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىنان ورىن العان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» تراگەدياسى حالقىمىزدى قاتتى قانسىراتقان-دى. بىراق ونىمەن حالقىمىزدىڭ قانى سارقىلمادى، جىگەرى مۇقالمادى. ولار ەسىن جيدى، ساياسي ماقساتىن ايقىندادى. قازاق قوعامىنىڭ باستى ساياسي ماقساتى - ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ بەتىن قايتارۋ بولىپ بەلگىلەندى. وسى ماقساتى قازاق ەليتاسى جۇمىرىقتاي جۇمىلىپ اتقاردى، 1726 جىلى اڭىراقايدا جوڭعارلارمەن بولعان سۇراپىل شايقاستا قازاقتار زور جەڭىسكە جەتىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى قايتا كوتەرىلگەن ەدى. بىراق كوپ وتپەي ەل بيلەۋشىلەرى اراسىندا الاۋىزدىق تۋىنداپ، سالدارىنان قارۋلى كۇشتەر بولشەكتەنىپ السىرەدى. جوڭعارلار قايتا ايقۇلاقتانىپ قازاقتارعا ايبار شەگىپ، ەلدىڭ جىگەرىن جاسىتىپ، نامىسىن تاپتاماق بولىپ، قازاق باتىرلارىن جەكپە-جەككە شاقىرادى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىق نامىستى تۋ ەتىپ، كەۋدە كەرىپ سايىسقا شىقان سابالاق ء(ابىلمانسۇر) 1731 جىلى جوڭعاردىڭ اتاقتى باتىرىرى شارىستى جەر قاپتىرىپ، «ابىلايلاپ!» اتوي سالىپ، كۇرەسكە شىقتى. بۇل قازاق تاريحىندا بولعان كوپ جەكپە-جەكتەردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ول - قازاق حالقىنىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسىنىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭنىڭ باستالۋىنىڭ كورىنىسى ەدى.

 قازاق اۋىز ادەبيەتتەرىندە جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە ەرلىگىمەن العاش كوزگە تۇسكەن كەزى ونىڭ 17 جاستاعى شاعى ەكەن. بۇل 1731 جىلى ابىلايدىڭ 20 جاسىندا شارىستى جەر جاستاندىرعان وقيعاسىمەن تۇسپا تۇس كەلەدى. وسى جىلدان باستاپ، ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى جانە اسكەري قولباسشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قوعامدىق باسقارۋ ىستەرىنە بەلسەندى ارالاستى. ونى قولداپ قۋاتتاعان قابانباي، بوگەنباي، ناۋىرىزباي سياقتى ساقا باتىرلارمەن قاتار ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلى قاتارلى جالىندى جاس باتىرلاردىڭ دا بولعانى ءمادىم.

بۇل كەزدە قازاق قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى مىندەت – جوڭعار شاپقىنشىلارىن شابۋىلمەن قازاق جەرىنەن كەرى شەگىندىرۋ بولاتىن. بۇل مىندەتتى ابىلاي سۇلتان ءارى ساردار رەتىندە قازاق جاساقتارىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ۇرىسىنا قولباسشىلىق جاسادى ءارى جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ وتىردى. وسى كەزەڭدەگى شايقاستاردا ابىلايدىڭ قاسىندا ەر جانىبەكتىڭ بولعانى ءارى باتىرلىعىمەن جۇرتقا تانىلعانى قازاق اۋىز ادەبيەتتەرىنەن كورۋگە بولادى.

قازاق ساياسي ەليتاسىندا ابىلايدىڭ بەدەلىنىڭ ارتۋى رەسەيدىڭ دە، جوڭعاردىڭ دا نازارىن وزىنە اۋداردى. مىسالى، 1740 جىلى 8 قىركۇيەكتە ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى ۆ.ۋرسوۆتىڭ سىرتقى ىستەر القىسانا جولداعان ءمالىمحاتىندا: «سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ بيىلعى 3 - مامىردا ماعان ورتا ءجۇزدىڭ بيلەۋشىلەرى ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتانعا تاپسىرۋ ءۇشىن گراموتا جىبەرگەن ەدى. گراموتالار ولاردى ەل اعالارى دەپ اتاعان. ال ەجەلگى حان تۇقىمىنان شىققان ابىلمامبەت پەن ابىلاي قاشاننان سۇلتان دەپ اتالعان كورىنەدى. مىنا ابىلمامبەت بۇل كۇندە حالىقتىڭ سايلاۋىمەن ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ وتىر ء(ىس جۇزىندە ۇلى حان بولىپ سايلانعان – ن.م.)» [3]  - دەگەن مالىمەت - سونى ايعاقتايدى. ال جوڭعارلار بوسا، قالايدا، ابىلايدى سىندىرۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ پارمەندى قارسىلىعىن قايتارۋدى جوسپارلادى. اقىرى ولار ابىلايدى اڭدىپ ءجۇرىپ، قاپيادا قولعا ءتۇسىردى. بۇل جونىندە ۇمبەتاي جىراۋدىڭ:

                    ... ...

                    قالدەن حاننىڭ اسكەرى،

                    ىزدەپ سەنى ءارى-بەرى،

                    قاپىدا ۇستاپ العاندا،

                    الىپ بارىپ تاشكەنتكە،

                   كور زىندانعا سالعاندا،

                   ەلىڭ قاران قالعاندا [4] - دەپ ايتىلاتىن جىرى سول ءبىر تارحي شىندىقتى اڭعارتادى.

جوڭعارلار ابىلايدى ەكى جىل (1742-1743 جىلدارى) تۇتقىندا ۇستادى. بىراق ونى مەرت قىلۋعا باتپادى. اقىرى قازاق ەليتاسىنىڭ ديپلوماتيالىق كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە ابىلاي 1743 جىلى تۇتقىننان بوساپ ەلىنە ابىرويمەن ورالدى. بۇلاي دەيتىنىمىز، ول جوڭعاردىڭ توپىش دەگەن ارۋىن ايەلدىككە الىپ كەلگەن [5] ەكەن. بۇل ەكى جاقتىڭ ءبىتىمىن بىلدىرەتىن فاكتى ەدى. بىراق قازاق-جوڭعار قايشىلىعى ونىمەن شەشىلە قويمايتىنى انىق. ويتكەنى قازاقتاردىڭ كوزدەگەن باستى ماقساتى ازاتتىق، سول ءۇشىر ولار قالاي دا جوڭعارلاردىڭ وكتەمدىگىن جويىپ، جەرىن بوساتىپ الۋ كەرەك تۇعىن. وسىنداي ۇلى دا ماشاقاتتى مىندەتتى ورىنداۋدى ابىلمامبەت حان وردا بۇزاتىن جاستاعى ابىلايعا تاپسىرادى. ول جاي تاپسىرما بەرگەن جوق، ءوزىنىڭ حاندىق بيلىگىن دە سانالى تۇردە ابىلايعا اتاپ بەردى. بۇل ونىڭ ۇلتتىڭ مۇددەسىن جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى سانايتىندىعىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. مىنە، وسىدان باستاپ، ياعني 1743 جىلدان كەيىن ابىلاي ورتا جۇزدە حاندىق بيلىكتى جۇرگىزىپ، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بەلگىلەيتىن بىردەن ءبىر تۇلعاعا اينالدى. سوندىقتان ابىلايدىڭ اماندىعىن ساقتاۋ – قازاق حاندىعىن قورعاۋمەن پارا-پار مىندەت بولىپ سانالعان-دى. بۇل مىندەتتى ادالدىقپەن اتقارعانداردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى جانىبەك بەرداۋلەتۇلى بولدى.

بۇل كەزدە جوڭعار حاندىعى داۋرەندەپ تۇرعان ەدى. سوعان قاراماستان ابىلاي حان  ولاردىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداماۋ، ولارعا قارسى ۇرىس جۇرگىزۋ ارقىلى، قازاق جەرىن تولىق قايتارىپ الۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويدى. وسى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ابىلاي حان اتتان تۇسپەي الدىڭعى شەپتە كۇرەس جۇرگىزدى. ونىڭ قاسىندا وڭ قول باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەر جانىبەك ءجۇردى. جۇرگەندە دە حاننىڭ جارلىعىن اتقارۋشى ءارى ونىڭ ءوزىن قورعاۋشى مىندەتىن قوسا اتقاردى. قازاق اڭىزدارىندا ايتىلاتىن ەر جانىبەك باتىردىڭ ابىلاي حانعا اتىن ءتۇسىپ بەرىپ، جوڭعارلاردان قۇتقارعان وقيعاسى وسى تۇستا بولعان دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ويتكەنى 1745 جىلى قالدەن سەرەن ولگەننەن كەيىن جوڭعارلاردا ابىلاي حاندى وكشەلەي قۋاتىنداي قۇدىرەت قالعان جوق بولاتىن. بۇل وقيعادان جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ حانعا ادالدىعىن، حانعا عانا ەمەس-اۋ، حان ارقىلى حالىقا دەگەن ادالدىعىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز.

         قازاق – جوڭعار اراسىنداعى كۇش سالماعى 1745 جىلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. سول جىلى جوڭعار حانى  قالدەن سەرەن ءولىپ، حاندىق تاققا تالاسقان اقسۇيەكتەردىڭ ءوزارا قىرقىسۋىنان جوڭعار حاندىعى السىرەي باستادى. ال قازاق حاندىعى  بولسا، ونىڭ كەرىسىنشە، ابىلاي حاننىڭ ارقاسىندا جىلدان جىلعا كۇشەيە ءتۇستى. سونىمەن ابىلاي حان تاققا تالاسقان جوڭعار توپتارىنىڭ كومەك سۇرايتىن قورمال ادامىنا اينالدى. ابىلاي وزگەرگەن جاعدايدى وزىنە ۇتىمدى پايدالانىپ، جوڭعارلاردىڭ السىزدەرىن قولداپ، كۇشتىلەرىن السىرەتۋ، ياعني ولاردى ءوزىن وزىمەن قۇرتۋ ساياساتىن جۇرگىزدى.

ابىلايدىڭ بۇل ساياساتى قازاقتار ءۇشىن وتە پايدالى بولدى. جوڭعارلار باسىپ العان قازاق جەرلەرىن تاستاپ شىعىسقا قاراي ىعىسىپ كەتتى. حاندىق تاقتان دامەلەنگەن ءامىرسانا ابىلاي حاننان قايىر بولمايتىن سەزىپ، ەندى چيڭ (تسين) يمپەرياسىنىڭ قولداۋىمەن بيلىككە جەتۋدى كوزدەپ، 1754 جىلى 20 مىڭ قولىمەن  وعان بارىپ بەرىلدى.

بۇل كەزدە قازاق جاساقتارى جوڭعار ويپاتىنا دەيىن وقاستاپ باردى. 1754 جىلى چيڭ يمپەرياسى ورداسىنا جولدانعان اسكەري اقپاردا: «ابىلاي باتىسماشىلين (باتما-تسەرەن دەپ تە جازىلادى), ەلسەندەرمەن بىرگە، ويرات، قالماق اسكەرلەرىنەن ون مىڭ قولدى باستاپ، بوراتالا قاتارلى جەرلەردەگى جوڭعار مالشىرارىن تالان-تاراجىلاپ، قولعا تۇسىرگەن مالشىلاردى الىپ قايتتى» [6] - دەپ جازىلعان. 1755 جىلى اقپاننىڭ 1 كۇنى چيڭ پاتشالىعى ورداسىنا جولدانعان اسكەري مالىمەتتە: «اقجولدىڭ ايتۋىنشا، باتىماشىلين مەن ابىلاي داۋاشقا (داۆاتسي) جورىق جاساپ، بۇراتالانىڭ سىرت جاعىنداعى ەلدى تالان-تاراجىلاپ كەتىپتى» - دەلىنگەن. وسىنداي اقپارلارعا تالداۋ جاساعان چيڭ يمپەرياسىنىڭ اسكەري باسقارماسى: «داۋاشتىڭ كۇشى السىرەپ، جوڭعارلار كۇيرەيىن دەگەن ەكەن. ەگەر ءبىز [جوڭعارلارعا] جەدەل اسكەر اتتاندىرماساق، قازاقتاردىڭ كولدەنەڭ ولجاعا يە بولىپ كەتۋى ءسوزسىز» [7] - دەگەن كوزقاراسىن تسيانلۋن پاتشاعا ۇسىنادى.

بۇل دەرەكتەردەن ءبىز، چيڭ يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىن جويماستان بۇرىن-اق، قازاقتاردىڭ جوعارلاردى قازىرگى قازاقستان اۋماعىنان ىعىستىرىپ شىعارعاندىعىن كورەمىز. جوڭعارلاردان بوساعان جەرلەرگە ابىلاي حاننىڭ ساياساتىمەن ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ بىرقاتار رۋلارى شىعىسقا جىلىپ كوشىپ، ەجەلگى اتاجۇرتىنا قايتا قونىستانا باستادى. بۇل كوشتىڭ بەل ورتاسىندا اباق كەرەي رۋلارى جانىبەكتەردىڭ جول باستاۋىمەن ءور التايعا بەت الدى. وسى تاريحي وقيعاعا بايلانىستى «كەرەي قايدا باراسىڭ» جىرى وسى كەزدە ومىرگە كەلگەن، تاريحي شىندىقتىڭ جازباسى بولىپ تابىلادى.

مىنە، وسى نەگىزدە ءبىز ابىلاي حاننىڭ جوڭعار حاندىعىنا قولدانعان قاتاڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ قازاقتار ءۇشىن وتە تابىستى بولعانىن جانە ونى بۇلجىتپاي اتقارعان ەر جانىبەك سياقتى قولباسشىلاردىڭ ساياسي سەزىمتالدىعىن اتاپ ايتا الامىز.

چيڭ يمپەراتورى تسيانلۋن 1755 جىلدىڭ مامىر ايىندا جوڭعار حاندىعىن 200 مىڭ قالىڭ قولىمەن قىرىپ-جويدى دا، ءورت ويرات ەلگە ءتورت نويان تاعايىنداپ، ولاردى وزىنە توتە باعىنىشتى ەتىپ قويدى، ياعني امان قالعان جوڭعارلارعا ء«بولىپ الدا بيلەي بەر» ساياساتىن قولداندى. بۇعان نارازى بولعان ءامىرسانا چيڭ يمپەرياسىنا قارسى قارۋلى كوتەرىلىس جاسادى. بىراق ول جەڭىلىپ، ابىلاي حانعا قاشىپ بارىپ پانالادى. 1757 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءامىرسانا كۇش جيناپ قايتا شابۋىل جاسادى. بۇل جولى ول جانە دە جەڭىلىپ، قازاق دالاسىنا قاشىپ كەلدى.

سونىمەن چيڭ يمپەرياسى ابىلاي حانعا ارنايى حاتتار جازىپ، ەلشىلەر جىبەرىپ، ءامىرسانانى تۇتقىنداپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. بىراق وعان ابىلاي بەلسەندىلىك تانىتپادى. چيڭ يمپەرياسى قازاق دالاسىنان ءامىرسانانى تىرىدەي تۇتقىنداپ كەلۋگە ءۇش باعىتپەن ءۇش تۇمەن اسكەرىن اتتاندىردى دا، قول باستاعان ساردارلارىنا: ء«بىز تەك سۇمىراي ءامىرسانانى تۇتقىنداۋعا كەتىپ بارامىز، سەندەرگە مۇلدە شابۋىل جاساميمىز، سەندەر جايباراقان وتىرا بەرىڭدەر – دەپ ايتىڭدار. ەگەر ولرادا قارسىلىق بولماسا، ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ بۇلىك شىعارۋىنا قاتاڭ تىيىم سالىڭدار»[8] – دەپ نۇسقاۋ بەردى.

بىراق ابىلاي حان چيڭ يمپەرياسىنىڭ بۇل اسكەري ارەكەتىنە قارۋمەن قارسىلىق كورتەتىپ، ماسەلەنى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ ساياساتىن قولداندى. وسى وقيعاعا بايلانىستى ءشۇرشىت قولىن باستاعان ساردار چجاۋ حەيدىڭ پاتشا ورداسىنا جولداعان مالىمەتتىندە: «قازاقتىڭ دامەش جانە توقتاۋ دەگەن ەكى ادامى اسكەري شتابىمىزعا كەلىپ، كەشىرىم سۇراپ، ەكى ات تارتۋ ەتتى. ولار ويلاماعان جەدەن قالىڭ قولدارىڭىزبەن شايقاسىپ قالىپ، ەكى جاق بىردەي اراندالدىق. مىنە، بۇگىن ات تارتۋ ەتىپ، كەشىرىم سۇراپ كەلدىك – دەيدى. سونداي-اق ولار بىزبەن ساۋدا جاساۋ نيەتىن دە ءبىلدىردى»[9] - دەپ جازدى.

بۇل دەرەكتەن ابىلاي حاننىڭ الىپ ەلمەن اسكەري قاقتىعىس جاعدايىندا تۇرعان كەزدە، ولاردىڭ نازارىن ەكونوميكالىق مۇددەگە بۇرۋ ارقىلى ولارمەن مامىلەگە كەلۋ ساياساتىن قولدانعانىن كورەمىز. ونىڭ بۇل ساياساتى وتە تابىستى بولدى. ناقتىلاپ ايتار بولساق: چيڭ يمپەرياسىنىڭ قازاق  دالاسىنا ەنگەن ارسەرى كەرى شەگىندى; قازاق حاندىعى مەن چيڭ يمپەرياسى اراسىندا قالىپتى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورنادى; چيڭ يمپەرياسى قازاق حاندىعىن مويىنداپ، ابىلاي حاندى حان دەپ تانىدى (بۇعان  يمپەراتورى تسيانلۋننىڭ 1757 جىلى 31 قىركۇەكتە ابىلاي حانعا جولداعان گراموتاسىندا ايتىلعان «...ءوزىڭ حان ەكەنسىڭ پاتشا حاندىعىڭدى بەكىتتى» دەگەن ءسوزىن دالەلگە كەلتىرۋگە بولادى); قازاق-قىتاي اراسىندا ەكىجاقتى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس باستالدى.

         ابىلاي حان ەتنوتەرريتوريا ماسەلەسىندە چيڭ يمپەرياسىنا قاراما-قارسى كوزقاراستا بولدى. چيڭ يمپەرياسى جوڭعارلار ماعان تاۋەلدى بولعاندىقتان ولاردىڭ باقىلاۋىندا بولعان جەرلەر قىتايدىڭ قۇرامىنا ەنۋى كەرەك – دەپ سانادى. ال ابىلاي حان بولسا، قازاقتىڭ شىعىستاعى اتامەكەنى قازاقتارعا قايتۋى كەرەك – دەگەن ۇستانىمدا بولدى.

وسىعان بايلانىستى چيڭ يمپەرياسى «جەرىمىزگە قازاقتار كيمەلەپ كىرىپ كەتپەيدى دەۋگە بولمايدى» - دەگەن، ءتىپتى، تسيانلۋن پاتشا: «ىلە بۇرىننان جوڭعار بۇراتانالارىنىڭ كىندىك جەرى بولىپ كەلگەن. ەگەر وندا اسكەر ۇستاپ، تىڭ يگەرمەسەك، جاقىن جەردە تۇرعان قازاقتار مەن بۇراتتار (قىرعىزدار –ن.م.) ورايدان پايدالانىپ وندا كەلىپ مال باعاتىن بولادى، وندا ءبىز ولاردى قۋىپ اۋىرە بولامىز» [10]–دەگەن بولاتىن. سونداي-اق ول شەكارا ششونجارلارىنا: «ەگەر ابىلاي ويراتتار جەرىنە ەنىپ كەلىپ مال باعۋدى تالاپ ەتەتىن بولسا، وندا وعان ولاردىڭ شەكارادان اسىپ كەلۋلەرىنە بولمايدى - دەپ ايتىڭدار» [11] دەپ تاپسىرما بەرگەن.

الايدا ابىلاي حان چين يمپەرياسىنا العاش جىبەرگەن ەلشىلىگىنەن ءوزىنىڭ تەرريتوريالىق تالابىن قويعان بولاتىن. سوعان قايتارعان جاۋابىندا چيڭ پاتشالىعى ورداسى: «... ال سەن (ابىلايدى مەڭزەپ وتىر – ن.م.) تالاپ قويىپ وتىرعان تارباعاتايعا كەلسەك، سەن ول جەردى بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا جۇرتىمىز – مال باعاتىن جەرىمىز ەدى، ول جەردى پاتشا مەيىرىمدىلىكپەن جارىلقاپ بىزگە بەرۋىن وتىنەمىن – دەگەن ەكەنسىڭ. ول ءوڭىر ەندى عانا تىنىشتاندىرىلدى. قازىر يەن جاتىر. پاتشا ول جەردى سەندەرگە قيىپ بەرە سالۋشى ەدى، بىراق سەندەر بىزگە ەڭبەك سىڭىرگەن جوقسىڭدار. سوندىقتان ول جەردى سەندەرگە جارىلقاپ بەرىپ جىبەرۋ – مەملەكەتتىڭ جۇيەسىنە قايشى كەلەدى [12]-دەپ جاۋاپ قايتاردى. الايدا ابىلاي حان ونىمەن توقتامايدى. ول چيڭ يمپەرياسىنا جىبەرگەن جانە ءبىر ەلشىسىنەن ىلە ايماعىن تالاپ ەتەدى، ارينە ديپلوماتيالىق سىپايى سوزبەن. سوعان وراي 1760 جىلى 8-ماۋسىمدا چيڭ پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان حاتىندا: «سەنىڭ ەلشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا، ويرات جەرى قازىر يەن جاتىر ەكەن... سەن جانە دە پاتشا جارىلقاعاننىڭ ۇستىنە جارىلقاي ءتۇسىپ، قازاقتاردىڭ ىلەگە بارىپ مال باعۋىنا رۋحسات بەرسە – دەپسىڭ. تارباعاتاي قاتارلى جەرلەر ەجەلدەن جوڭعارلاردىڭ جايىلىم جەرى، پاتشا قالىڭ قولمەن ول جەردى تىنىشتاندىرعان. سەن قازاقتار، بۇراتتار (قىرعىزدار – ن.م.) تاشكەنتدىكتەر، اندىجاندىقتار، باداقشاندىقتار بارلىقتاردىڭ ءوز ىقىلاستارىڭمەن ىشكە (بىزگە – دەمەكشى – ن.م.) قارادىڭدار. قازاقتار سەندەردىڭ جەرلەرىڭ ۇلان-قايىر كەڭ دالا. ... قازىر ىلە جانە باسقا جەرلەرگە ىشكەرىدەن اسكەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ تىڭ جەر يگەرىپ جاتىر. ابىلاي حان سەن بۇرىن تارباعاتاي قاتارلى جەرلەردى سۇراپ مال باقساق – دەپ وتىنگەن ەدىڭ، پاتشا وعان دا رۋحسان بەرمەگەن بولاتىن. بۇگىنگى تالابىڭ ءتىپتى ارتىق» [13]- دەپ، چيڭ يمپەرياسى قازاقتاردىڭ ەجەلگى اتامەكەنىن وزىنە قايتارىپ بەرۋدەن باستارتادى. وسىعان بايلانىستى ابىلاي حان قازاقتىڭ شىعىستاعى اتامەكەنىنە ورالۋىن جۇمساق تاسىلمەن، بىرتىندەپ جىلجىپ كوشىپ بارىپ يەلەنۋ ساياساتىن قولداندى. بۇل ۇدەرىستىڭ ويداعىداي ورىستەۋى ءۇشىن، ابىلاي حان قىتايلارمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋ ساياساتىن جۇرگىزدى.

         ابىلاي حان مەن چيڭ يمپەرياسى اراسىندا ساۋدا جاساۋ تۋرالى العاشقى كەلىسىم 1757 جىلى جاسالدى، سونداي-اق «ەكى جاق تەڭ پايدا كورەتىن بولۋى كەرەك» - دەگەن پرينتسيپ قابىلداندى.  سول جىلدىڭ 15 جەلتوقساندا پاتشا وردا كۇندەلىگىندە حاتتالعان مالىمەتتە: «قازاقتار مەن ۇرىمجىدە ساۋدا جاساۋدى ابىلايمەن كەلىسىلگەن، پاتشا ءوز جارلىعىمەن بەكىتتى» [14]- دەپ جازىلعان. سول كەلىسىمگە ساي چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى ءۇرىمجى قالاسىنان ارناۋلى تۇردە قازاقتارمەن «جىلقىعا جىبەك ايىرباستايتىن» بازار اشتى. 1760 جىلى ىلەدەن – قازىرگى قورعاستان، 1763 جىلى تارباعاتايدان بازار اشتى. سونىمەن ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارى دامىدى. ساۋدا بارىس-كەلىستەرىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ بىرقاتار رۋ-تايپالارى وزدەرىنىڭ بايىرعى اتمەكەنى - ىلە، تارباعاتاي جانە التاي ايماقتارىنا ءوتىپ بارىپ قونىستانىپ جاتتى. بۇل تۇستا ابىلاي حاننىڭ ەتنوتەرريتوريانى قالپىنا كەلتىرۋ ساياساتىن بەلسەندى اتقارۋشىلاردىڭ ءبىرى ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلى بولدى.

         ابىلاي حان 1760 جىلدارى قازاقتىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنە ەندەپ كىرگەن قىرعىزدار مەن قوقاندىقتاردى ىعىستىرۋ كۇرەسىن جۇرگىزدى. وسى كۇرەسكە ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى ساردارلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ قاتىسقانى قازاق اۋىز ادەبيەتىندە كوپ ايتىلادى. ال ابىلاي حاننىڭ اسكەري ارەكەتى تۋرالى قىتاي جازبالارىندا حاتتالعان ناقتى دەرەكتەر كەزدەسەدى. 1766 جىلى قوقان بيلەۋشىسى ەردانا بەك قازاق جەرىنە ەندەپ كىرىپ، ابىلايدىڭ  ءىنىسى ەسكەنىردى ءتورت بالاسىمەن بىرگە ءولتىرىپ، ايەلىن الىپ قاشىپ كەتەدى. ابىلاي حان ءوزى قول باستاپ شىعىپ ەردانا بەكپەن سوعىسىپ، ونىڭ كوپ اسكەرىن قىرادى، ەردانا بەك جەڭىلىپ، شەگىنىپ قاشىپ پىشپەك قالاسىنا بارىپ تىعىلادى، ابىلاي حان ول قالانى تاس-تالقانىن شىعارىپ كۇيرەتپەك بولىپ، چيڭ پاتشالىعىنان زەڭبىرىك سۇراتادى. وسىعان وراي چيڭ پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان جاۋاپ حاتىندا: «قازاق جانە وقاندىقتاردىڭ بارلىعى مەنىڭ پاقىرىم. بىرەۋىنە بولىسىپ ەندى بىرەۋىن قىرعىنداۋعا بولمايدى. پاتشا الەمنىڭ يەسى، بارلىق باعىنىشتى بولعان ەلدەردى بىردەي كورەدى، قاي-قايسىنا دا جانباسپايدى» [15] دەگەن ءۋاج ايتىپ، ابىلاي حانعا زەڭبىرەك بەرۋدەن باستارتادى. مۇنداي ايتا كەتەتىن ءجاي: قىتاي پاتشالىقتارى وزدەرىمەن بايلانىس ورناتقان، ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساعان ەلدەردىڭ بارلىعىن وزىنە تاۋەلدى بولعاندار دەپ سانايتىن. سوندىقتار ولار قازاقتار مەن قوقاندىقتاردى «پاقىرىم» جانە «باعىنىشتى» بولعاندار دەپ جازىپ وتىر. ال ابىلاي حاننىڭ قوقاندىقتاردى جەڭە وتىرىپ، قىتايدان زەڭبىرەۋ سۇراتۋداعى ماقساتى – ءوزىنىڭ اسكەري قارۋ-جاراعىن جاڭارتىپ، مەملەكەت قۋاتىن ارتتىرۋ ەدى. مۇنى جاقسى تۇسىنگەندىكتەن چيڭ پاتشالىعى ابىلاي حاننىڭ تالابىن جىلى سوزبەن كەرى قاقتى. الايدا ابىلاي حان جانە ونىڭ جانىبەك سياقتى باتىرلارى قوردايدان اسىرعان قىزعىزدار مەن قوقاندىقتار ابىلاي حان ومىردەن وتكەنشە قايتىپ اياق باسا المادى دا، قازاقاتاردىڭ شىعىس-وڭتۇستىك ەتنوتەرريتورياسى قايتا قالپىنا كەلىپ، تۇراقتاپ قالدى.

         جوعارىداعى پايىمداۋلاردان، ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇىنىڭ قوعامدىق ءىس-قيمىلدارىنىڭ جالپى قازاق حاندىعىنىڭ قوعامدىق ساياسي باستى مىندەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. اتاپ ايتقاندا، ول 1731-1745 جىلدارى جوڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ حالقىمىزدىڭ ءومىر سۇرۋىنە توندىرگەن قاۋىپىن قايتارۋ سيپاتىنداعى سوعىستارعا بەلسەندى قاتىسقان ساردار مىندەتىن اتقاردى; 1745-1755 جىلدارى ابىلايدىڭ جوعارلاردى ءوز-وزىمەن السىرەتۋ، قازاق جەرىنەن ىعىستىرىپ شىعارۋ شايقاسىنا قاتىسىپ، ەلدى شىعىستاعى اتاجۇرتقا قايتا قونىستاندىرۋدا كوشباسشىلىق ءرول اتقاردى; 1755-1758 جىلدارى قازاق-قىتاي اراسىندا ورىن العان اسكەري جانە ديپلوماتيالىق كۇرەستە ول ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى رەتىندە مەملەكتتىلىكتى قۋاتتادى; 1760 – 70 - جىلدارى ول جەتسۋدان قىرعىزداردى ىعىستىرۋ، قوقاندىقتارعا سوققى بەرۋ سۇرەستەرىنە بەلسەندى قاسىتىپ ەلىنە ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى، عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ول ەلدىڭ شىعىس شەبىن قورعاۋعا اقتىق دەمىنە دەيىن كۇرەس جۇرگىزدى.

         دەمەك، جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ بۇكىل عۇمىرى - قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ، سىرتىق اگرەسسيانى قايتارۋ، ەتنوتەرريتوريانى قالپىنا كەلتىرۋ، ەل تۇتستىعىن نىعايتۋ ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتتى. سوندىقتان ول حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. سونداي-اق ول ۇلتتىمىزدىڭ مانگىلىك قۇندىلىقتارى ءۇشىن، ءتۇبىرلى مۇددەسى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن تاريحي تۇلعا بولىپ تابىلادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.زيمانوۆ س. يدريسوۆ ك. وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكيە ۆزگليادى مۋحامەدجانا سەرالينا. - الماتى: ناۋكا، 1989. - 165 س.

            2. نەسىپبەك ايتۇلى. ەر جانىبەك نەگە ەسكەرۋسىز //ەر جانىبەك.- الماتى. «ەر جانىبەك حالىقارالىق قوعامدىق قورى». – 2008. – 64 ب.; احەت توقتاباي.ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلى //ەل ۇرانى-ەر جانىبەك. –الماتى: «ەر جانىبەك حالىقارالىق قوعامدىق قورى». – 34 ب.

3. كازاحسكوگو- رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىى ۆەكاح (سبورنيك-دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ). –الما-اتا. -1961. № 65, س. 127-128; زارقىن تايشىباي. ابىلاي حان ء(ومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى قۇجاتتار مەن ماتيالدار). –استانا: استانا باسپاسى. -2005. 77 - ب.

4. نىعىمەت مىڭجاني. قازاق جىراۋلارىنىڭ جىرلارى. – ءۇرىمجى (قحر): شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. -1987. -160-161- ب.

5. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. ابىلاي حان. –الماتى: ايقاپ. -1992. - 23 - ب.

6. فۋ حىڭ. جوڭعاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ جالپى جوباسى(قولجازباس).-1777, 9 ت.، 29- ب.

7. چيڭ (تسين) پاتشالىعى گاوزۋن پاتشانىڭ وردا ەستەلىگى (قولجازبا). -481 توم (بۋما). -  7-8 - ب.

8. بۇل دا سوندا، 512 ت.، 22-23 - ب.

9. بۇل دا سوندا. 508 ت.، 4- ب.

10. چيڭ (تسين) گاوزۋن پاتشانىڭ وردا ەستەلىگى (قولجازبا بويىنشا). 606 ت.، 17-18 بب.

11. بۇلدا سوندا. 548 ت.، 9-10 بب.

12. بۇل دا سوندا.

13. بۇل دا سوندا. 543 ت.، 17 ب.

14. چيڭ (تسين) گاوزۋن پاتشانىڭ وردا ەستەلىگى (قولجازبا بويىنشا). -550 ت.، 10 ب.

 15. بۇل دا سوندا. 793 ت.، 20 ب.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى 

ءال-فارابي اتنداعى قازۇۋ پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz