بۇگىنگى تاڭدا مەديتسينا سالاسى وتە جوعارى دەڭگەيدە دامۋ ۇستىندە. ءار حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دارىگەرلىگىنە دە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونى الەمدىك مەديتسينا عىلىمىمەن ۇشتاسىرۋعا بارىن سالىپ وتىر. شىنى كەرەك قازىر شىعىس مەديتسينانسى دەگەن اتاۋ ناۋقاسىنا شيپا ىزدەگەن كوپتەگەن جاندى وزىنە تارتىپ جۇرگەنى ءمالىم. يزرايل، گەرمانيا، قىتاي ەلدەرىنىڭ مەديتسيناسى دا جاقسى سۇرانىسقا يە. قازاقستان مەديتسيناسى دا جۇيەلى دامۋ جولىنا قادام باسۋدا. ال، قازاق دارىگەرلىگى قانداي جاعدايدا؟ ونىڭ قازىرگى جاي-كۇيى، ناقتى قولدانىسقا يە بولۋى قالاي؟ جالپى قازاق دارىگەرلىگى دەگەن نە؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى مەديتسينا مامانى، امبەباپ دارىگەر، قازاق دارىگەرلىگىن ناقتى ىسپەن، پراكتيكالىق تۇرعىدا قولدانىپ جۇرگەن ازامات تولقىن اقانۇلىمەن بولعان سۇحباتتان وقي الاسىزدار.

تولقىن اقانۇلى: 

قازاق مەديتسيناسى زاماناۋي مەديتسينادان ەش كەم ەمەس

– تولقىن مىرزا اڭگىمەنى الدىمەن ءوزىڭىزدى قىسقاشا تانىستىرا كەتۋدەن باستايىق، قايدا ءبىلىم الىپ، العاش رەت اق حالاتتى قاشان كيدىڭىز؟

–  اۋەلى مەنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىم قىتايعا قاراستى تارباعاتاي ايماعى، تولى اۋدانى دەگەن جەر. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى شىنجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كلينيكالىق ەمدەۋ فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم. وقۋدى تامامداعان سوڭ العاشقى ەڭبەك جولىن تۋعان اۋدانىمنان باستاپ، 20 جىلداي مەديتسينا سالاسىندا دارىگەرلىك قىزمەت اتقاردىم. سودان 2007 جىلدىڭ اياعىنا قاراي «ەلىم-ايلاپ» اتا جۇرت، قارا شاڭىراق بولعان بۇكىل قازاقتىڭ وردالى وتانى – قازاقستانعا قونىس اۋداردىم، استانا قالاسىنا ىرگە تەپتىم. 

كەلگەن سوڭ ارينە ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى عوي، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ۇستايتىن مۇمكىندىگىمىز بار بولعان سوڭ ءوز ماماندىعىم بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە كىرىستىم. ەكى جىلعا جۋىق ءتۇرلى قۇجاتتاردى رەتتەپ دايىنداعان سوڭ 2009 جىلى جەكەلىك مەديتسينا ورتالىعىن اشىپ، حالىققا قىزمەت كورسەتە باستادىق.

2012 جىلى جۇمىسىمىزدى كەڭەيتىپ، «باقكەلدى» قازاق مەديتسينا ورتالىعىن جشس دەڭگەيىنە جەتكىزدىك. سودان بەرى تالاي جاننىڭ ناۋقاسىنا شيپا بولۋ ءۇشىن ءبىلىم-بىلىگىمىزدى اياماي، ءوز حال-قادىرىمىزشە ەڭبەكتەنىپ كەلەمىز. تەك استانادا عانا وتىرماي رەسپۋبليكانىڭ ءار وڭىرىنە بارىپ، وڭتۇتىك، باتىس، سولتۇستىك وبلىستاردى ارالاپ دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتتىك.

 – نەگىزى، مەديتسينا سالسىنىڭ قانداي ماماندىق ءتۇرىن وقىپ ەدىڭىز؟

– مەن مەديتسينانىڭ ءبىر ءتۇرىن عانا وقىعان جوقپىن، ماماندىعىم جالپى مەديتسينا دەپ اتالدى. ياعني، دارىگەرلىكتىڭ ءار ءتۇرى بويىنشا مامانداندىم. 

جالپى قىتايدا مەديتسينا: الدىن-الۋ مەديتسيناسى، كلينيكالىق مەديتسينا جانە گيگيەنالىق مەديتسينا دەپ ۇشكە بولىنەدى. مەن وسى ۇشەۋىن دە وقىدىم. جوعارعى وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ گيگيەنالىق مەديتسينا بويىنشا ەڭبەك ەتتىم. دارىگەرلىك مەكەمەنىڭ ء«ار بولىمگە مامان بولۋ» دەيتىن بەلگىلەمەسى بار ەدى. ول بويىنشا كوپ بولىمدەردە ناۋقاستاردى ەمدەدىم. ماسەلەن، نەگىزگى جۇمىسىم تەراپەۆت بولسا، كەيىن حيرۋرگ، بالالار دارىگەرى بولدىق، جەدەل جاردەم بولىمىندە دە ىستەدىم. 

سوسىن مامانداردى تاجىريبە جيناپ، شىڭدالۋ ءۇشىن اۋىلدى جەرلەرگە جىبەرەتىن ەدى. ال، كەز-كەلگەن اۋىلدىڭ كلينيكاسىنا بارساڭ وندا ۇلكەن قالالارداعى ەمحانالارداي جەكە-جەكە ءبولىم جوق. كەلگەن ناۋقاستىڭ ءبارىن قاراپ، ەڭبەكتەگەن سابيدەن، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن ەمدەۋگە تۋرا كەلەدى. ءتىپتى، اكۋشەر بولىپ، ەكىقابات انالاردى دا بوساندىرۋعا تۋرا كەلەدى. وسىلاي ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، بارلىق سالادا ماماندانۋعا مۇمكىندىك الدىق.  سوسىن، بۇل بىلىمىمىزگە قوسا تامىر ۇستاپ، ءشوپ دارىلەرمەن ەمدەۋ ءىسىن دە قوسا ۇيرەندىك. 

– بۇنى سوندا حالىقتىق ەم رەتىندە قاراستىرۋعا بولا ما؟ 

– جوق، بۇل حالىقتىق ەم ەمەس. وسى باعىتپەن ەمدەۋدى حالىقتىق ەم دەپ ءتۇسىنۋ كىشكەنە جالاڭ ۇعىمعا بوي ۇرۋ دەر ەدىم. بۇل نەگىزى قازاق دارىگەرلىگى. ماسەلەن، قىتاي دارىگەرلىگىندە ءشوپ دارىلەر جايلى تەرەڭىرەك ايتىلىپ، زەرتتەلگەن. 

ال، ءحىV عاسىرداعى ءاز جانىبەك حان تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق شيپاگەرى وتەيبويداق تىلەۋعابىلۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، شىڭجاڭ قازاقتارى قازاق دارىگەرلىگىن ءبىرشاما زەرتتەدى. جيىرما جىلدان بەرى وسى سالانى تەرەڭ قاۋزاپ، جان-جاقتى دامىتىپ كەلەدى. ناقتىراق ايتساق، قىتاي مەديتسينا سالاسىندا وسى قازاق دارىگەرلىگىن قىتايداعى التىنشى مەديتسينا رەتىندە حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىتقان. 

– قازاق دارىگەرلىگىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟

– قازىر قىتايدا قازاق دارىگەرلىگى باعىتىندا جۇمىس ىستەيتىن دەربەس كلينيكالار، ولاردىڭ قاراماعىندا ءدارى-دارمەك جاسايتىن زەرتحانالىق ورىندارى دا بار. ارناۋلى قازاق دارىگەرلىگى عىلىمىن وقىتىپ جاتقان مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى ءبىلىم بەرەدى. ال، قازاق دارىگەرلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ۇشان-تەڭىز دەر ەدىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازىرگى زاماناۋي مەديتسينادان ەش كەم ەمەس، اۋەلى ودان كوپ ارتىقشىلىق تۇستارى بار. قىتاي مەديتسيناسى، شىعىس مەديتسيناسى، ەۋروپالىق مەديتسينالارمەن سالىستىرعاندا تاريحى تەرەڭ دەپ ويلايمىن. تەك سونى جۇەيەلى تۇردە، جوعارى دەڭگەيدە زەرتتەۋدى كەمەلدەندىرۋ قاجەت. 

قازىرگى كۇنى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن مەديتسينا تەك ناقتى عىلىمي نەگىزدە باعىتتالعان، ناقتىلانعان ءتۇرى دەۋگە بولادى. ونىڭ ەمدەۋ باعىتى، ۋكول-ءدارى، نە وپەراتسيا جاساۋ، ءتۇرلى مەديتسينالىق تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋ ارقىلى بىرجاقتى جۇزەگە اسادى. 

سونىمەن قاتار، بۇگىنگى تاڭدا بەلەڭ الىپ جۇرگەن حالىق ەمشىلىگى دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ نەگىزگى ەمداۋ ءتاسىلى رۋحاني، پسيحولوگيالىق ۇرعىنى باسىمدىققا ۇستاپ، ۇشىقتاۋ، قاسيەت ارقىلى اۋرۋدىڭ سەبەبىن انىقتاۋ، دياگنوز قويۋ، بويعا قونعان ەرەكشە ءبىر تىلسىم ارقىلى ەمدەۋ بولىپ كەلەدى. دەمەك، زاماناۋي مەديتسينا مەن حالىق ەمشىلىگى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ۇعىم دەسەك ارتىق ەمەس. 

ال، قازاق دارىگەرلىگى عىلىمي مەديتسينا مەن حالىق ەمشىلىگىنىڭ باعىتىن بىرىكتىرە جۇمىس ىستەيدى. ەكەۋىنە دە قارسى كوزقاراس ۇستانبايدى، بىرەۋىنىڭ عىليىم نەگىزىن العا ۇستاسا، ەكىنشىسىنىڭ حالىقتىق نەگىزىن پايداعا جاراتادى. ياعني، ەكەۋىنىڭ دە ادام بالاسىنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن قاجەت، ناۋقاسى ءۇشىن شيپا بولاتىن تۇستارىن الادى. جالپى ادامدى ەمدەۋ ءۇشىن ەكەۋىنىڭ دە قاجەت ەكەنىن دالەلەيدى، سولاردىڭ اراسىنان وزىنە ءتان ەمدەۋ جولىن ۇستانىپ شىعادى. 

ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ اتى دا قازاق ەمحاناسى. وسىعان وراي قازاق دارىگەرلىگىن دارىپتەۋدى العا قويىپ وتىرمىز. شىن مانىندە بولاشاقتاعى نەگىزگى نىسانامىز – قازاق دارىگەرلىگىن بيىككە كوتەرۋ. قازىرگى كۇنى ءبىز ناۋقاس جاندارعا شيپا كورسەتۋدى شىعىس ەمىمەن بىرلەسە جۇرگىزۋدەمىز. ءوزىم شىعىس ەمشىلىگىنە قوسا قازاق دارىگەرلىگىنەن دە ءبىلىم العانىمدى ايتتىم. ءشوپ ءدارى جاساۋ، تامىر ۇستاۋ، وتا جاساۋ، قان الۋ ت.ب سان ءتۇرلى قازاق دارىگەرلىگىنىڭ ەمدەۋ جولدارى بار. ماسساج، ينە سالۋ ادىستەرى دە قازاق دارىگەرلىگىندە كەڭىنەن ءورىس العان. 

– 2007 جىلدىڭ اياعىندا ەلگە ورالدىڭىز، ول جاقتاعى قىزمەتتى تاستاپ، قونىس اۋدارۋ شەشىمىنە قالاي كەلدىڭىز؟

–  قىتايدا، اسىرەسە ءبىز تۇرعان وڭىردە دارىگەرلىك ماماندىعىن بىتىرگەن ادام ءۇشىن جۇمىس جاساۋ وتە قولايلى، شارت-جاعدايى دا جاقسى ەدى. وزىمىزگە تيەسىلى ابىروي-بەدەلىمىز، كاسىبي دارەجەمىز، قولدا ۇقىعىمىز دا بولدى. ءتىپتى، قىزمەتتىك ساتىدا ودان دا جوعارى وسىرەمىز دەپ تۇرعاندا مەن از دا بولسا قازاقتىڭ ەلىنە حالقىنا، جەرىنە ەڭبەگىمىز ءسىڭسىن، ءبىر تامشى تەر توكسەك تە ءوز مەملەكەتىمىزگە ارنالسىن دەگەن وي-ارمانمەن وسىلاي قاراي قونىس اۋداردىم. ول جاقتاعى قولايلىلىقتى دا، قىزمەتتىك جاقسى جاعداي مەن ءمانساپتى دا تاستاپ اتامەكەنگە تارتتىق. سول كەزدە العاش شەكارادان ءوتىپ، انا وتاننىڭ توپىراعىن باسقانداعى جۇرەك تولقىنىسىنان بىرنەشە شۋماق ولەڭ تۋىپ ەدى، اقىن ەمەسپىن، بىراق سوندا دا كوڭىلدەن شىققان ءسوز بولعان سوڭ وقىپ بەرەيىن:

كەڭدىگىنە ءسۇيىنىپ دالاسىنىڭ، 

ءبىر ەمىنە جاراماق بوپ جاراسىنىڭ.

الىستان ەلىن، جەرىن اڭساپ كەلگەن،

قازاق دەگەن اتامنىڭ بالاسىمىن.

بۇگىن بوپ تۇر مەنىڭ اتىم – ورالمان، 

ءتىلىن، ءدىنىن، بۇزباي امان ورالعان.

ءبىر كۇش مەنى جەتەكتەدى وتان دەپ، 

سوسىن وسى بەتكە قاراي جول العام.

زاپى شەگىپ، سۇيكىمسىز بوپ كەلگەم جوق،

«ەلىم-ايلاپ»، «ۇلتىم-ايلاپ» ورالعام.

اتىم قازاق، شەتتە تۋىپ، شەتتە ءوستىم،

تىنىسىمدى تارىلتقان جوق كوپ كوشكىن.

جالتاقتاماي، جاپاقتاماي ەشكىمگە، 

ەركىن ءجۇرىپ، سويلەپ ءوستىم كەپ-كەسكىن.

«ەسى بارلار ەلىن اڭسايد» دەۋشى ەدى، 

«ەل ىرگەسى بۇتىندەلسىن»  دەپ كوشتىم..  

ەلدى ساعىنعان، قازاق دالاسىن اڭساعان كۇيىمىزدى وسىلاي بەينەلەگەن بولىپ ەدىك. 

– بارەكەلدى، شالقىعان كوڭىل-كۇيدىڭ «دياگنوزىن ءدال تاپقان» ولەڭ ەكەن. ال، ەلگە كەلگەن العاشقى ۋاقىتتاردا ازداپ قيىندىقتار بولعان شىعار، بۇل «سىناقتاردان» قالاي ءوتتىڭىز؟

– ارينە، ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشى مەملەكەتكە قونىس اۋدارۋ وڭاي-وسپاق ءىس ەمەس. العاش كەلگەن كەزدەردە وسى ورتاعا ۇيرەنىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋدە از-ماز قيىنشىلىقتار بولماي قالعان جوق. اسىرەسە، جۇمىس باستاۋعا قاتىستى قۇجات جيناۋ، قىتايدىڭ جوعارعى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ديپلومدارىمىزدى انىقتاتۋ دەيتىن ماسەلەلەردىڭ ءوزى ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلدى. كۇتتىك، سونىڭ ءبارىن جەڭىپ، ماسەلەنى رەت-رەتىمەن، سابىرمەن شەشە بىلدىك. 

ال، مەن مەديتسينالىق ورتالىعىما ەشقانداي جارناما جاساعان ادام ەمەسپىن. ەڭ العاش جۇمىسقى كىرىسىپ، دارىگەرلىك ەم جاساۋدى ءبىر-اق ادامنان – ءوز كورشىمنەن باستادىم. ول كىسىگە جاساعان ەمىم شيپا  بولىپ، جازىلعان سوڭ اينالاسىنداعى باسقا ادامداردى ءوزى شاقىردى. ەم-دوم ءساتتى جاسالعان سوڭ ولار وزگە ادامدارعا ايتتى، ءسويتىپ سىرقاتىنا داۋا ىزدەگەن جاندار كوبەيە بەردى. جالعىز جەتىسپەيتىن بولعان سوڭ مەدبيكە قىزمەتىن اتقارعان كەلىنشەگىمدى قاسىما الدىم. كەيىن باسقا دا قىزمەتكەرلەردى جۇمىسقا تارتتىق. وسىلاي اقىرىنداپ ورتالىعىمىز ۇلعايا بەردى، قاراعاندى، تاراز قالالارىندا فيليالدارىن اشتىق. 

– قازىر قانشا ادام جۇمىس ىستەيدى؟

– ورتالىقتا 40-قا جۋىق ادام قىزمەت اتقارادى. بارلىق قۇجاتتارىمىز تولىق، مەملەكەتكە اي سايىن سالىعىن تولەپ، نەشە ونداعان ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرمىز. ال، الىستان جۇمىس ىزدەپ كەلگەن مامانداردى شامامىز كەلگەنشە جاعدايىن جاساۋعا تىرىسامىز. ولار قاشان جۇمىسقا تۇرعانشا جاتىن ورىن، ىشەر اسپەن قامداپ جاردەم بەرەمىز، تالاي ادامنىڭ رازىلىعىن الدىق. 

ارينە، نارىقتىق زاماندا ادامدار پايدا تابۋدى باستى ماقسات ەتەتىنى انىق. بىراق ءبىزدىڭ نەگىزگى قىزمەت كورسەتۋ باعىتىمىز تەك اقشا تابۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسۋ ەمەس. ەڭ الدىمەن دارىگەرلىك جاۋاپكەرشىلىك پەن سىرقات ادامنىڭ ناۋقاسىنا قولىمىزدان كەلگەنشە كومەك كورسەتىپ، ەمدەۋ. الدىمىزعا قويعان نىسانامىز حالىقتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن قىزمەت  ەتۋ بولعاندىقتان كوپتەگەن قيىنشىلىعى بار ادامدارعا جەڭىلدىكتەر جاساپ، دەرتىنە داۋا سىيلاۋدى ويلايمىز. 

ءتىپتى، كەيبىر مۇلدە جاعدايى جوق ناۋقاستاردى بۇتىندەي تەگىن ەمدەپ، سول ادامداردىڭ ساۋىعىپ كەتۋى مەن قۋانىشى ءۇشىن يگىلىكتى ءىس ىستەگەن كەزدەرىمىز دە كوپ. سونىمەن قاتار قولدان كەلگەنشە قايىرىمدىلىق شارالارىن دا جاساۋدى ەستەن شىعارمايمىز. ءدىنىمىز مۇسىلمان، پايعامباردىڭ ۇممەتى بولعان سوڭ اللا جولىنداعى ادامداردىڭ مۇقتاجىنا قاراي جاردەم بەرەمىز. ماسەلەن، استاناداعى قىزدار مەدرەسەسىنە اي سايىن 200 اقش دوللار كولەمىندەگى كومەك اتاپ تۇرامىن. جانە قۇربان ايت، ورازا ايت سەكىلىدى مەرەكەلەردە اس-تامام بەرىپ، حال-قادىرىمىزشە داستارقان جاياتىنىمىز دا بار. ارينە، بۇنىڭ ءبارىن ماقتان رەتىندە ايتىپ وتىرۋدان اۋلاقپىز، مۇسىلمان بالاسى بولعان سوڭ ساۋاپتى ءىس ىستەۋدى ۇمىتپايىق دەگەن ويدان تۋىنداعان دۇنيەلەر عوي. 

– اڭگىمەڭىزدىڭ باسىندا ەلىمىزدەگى ءار ايماقتاردى ارالاپ ەمدەۋ جاساعانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز، بۇل ساپار قالاي تۋىنداپ ەدى، الدە جەرگىلىكتى ورىندار ارنايى شاقىردى ما؟

–  بۇل استاناداعى دارىگەرلىك ورتالىعىمىزعا كەلىپ ەمدەلگەن ادامداردىڭ ۇسىنىستارى بويىنشا جاسالعان ساپار ەدى. وزدەرى ءساتتى داۋالانىپ، اۋرۋىنان جازىلعان كىسىلەر «اۋىلىمىزدا ەمدەلۋگە قولى جەتپەي، ۇلكەن قالالارعا كەلە الماي جۇرگەن تالاي ادام بار، مۇمكىن بولسا ءسىز بارىپ سولاردى قاراپ بەرسەڭىز، ءبىز ءبارىن جيناپ، ءبىر جەردەن ەمدەلۋگە جاعداي جاساساق» دەپ شاقىردى. سودان ايماقتارعا ارنايى باردىم. 

العاشىندا قىزىلوردانىڭ ارال اۋدانىنا ون كۇندىك ەمدەۋ ساپارىن جوسپارلاپ بارعان ەدىم. الايدا ول جەردەگى دەرتىنە داۋا ىزدەپ اعىلعان حالىقتىڭ كوپتىگى سونداي، ون كۇن ەمەس، 6 اي بويى ارالدا قالۋعا تۋرا كەلدى. قۇدايعا شۇكىر، جاساعان ەمىمىز شيپا بولعان ادامداردى كورگەندە قيىپ كەتە المايسىڭ، سولاردىڭ اۋرۋىنان ايىققانىن كورىپ قۋاناسىڭ. 

قازىرگە دەيىن ءبىزدىڭ ورتالىقتان  رەسەي، گەرمانيا، ۋكراينا سەكىلدى ەۋروپا ەلدەرىنەن تارتىپ، 17 مەملەكەتتەن كەلگەن ادامدار ەمدەلگەن ەكەن.  ءبىر ايتا كەتەرلىگى ءبىز جاقىن كۇندەردەن بەرى وسىنداي الىستان كەلىپ ەمدەلەتىن ادامدارعا ىڭعايلى جاتىن ورىندار دايىندادىق. كەيبىر ەرەكشە جاعدايداعى ناۋقاستارعا ماسەلەن، كولىك اپاتىنا ۇشىراعان نەمەسە ۇزاق ۋاقىت توسەككە تاڭىلىپ جاتقان ادامداردى تەگىن ەمدەپ، تاماقتاندىرىپ وتىرعان كۇندەرىمىز بولدى. ال، قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىنەن، اۋدان، اۋىلدارىنان بىزگە كەلىپ ەمدەلگەن ادامداردى كوپتەپ كەزىكتىرۋگە بولادى. وسىعان قاراپ ەڭبەگىڭنىڭ ەش كەتپەي، جاساعان قىزمەتىڭنىڭ، قولدانعان ەمدەرىمىزدىڭ دىمكاس جانداردىڭ ناۋقاسىنا شيپا بولىپ جاتقانىنا شىن قۋاناسىڭ، تاۋبە دەيسىڭ. 

– قازىرگى كۇنى قىتايدان كەلىپ، مەديتسينالىق ەمدەۋ ورىندارىن اشىپ جاتقان ارىپتەستەرىڭىز تۋرالى نە ايتاسىز. ولارمەن قارىمقاتىناستارىڭىز قالاي؟

– ءوز ەلىنە كەلىپ، مەديتسينامەن شۇعىلدانىپ جاتقان ارىپتەستەرىمىزدىڭ قاتارى بارشىلىق. بۇلاردىڭ ءبىرازى قۇجات جاعىنان قيىندىقتار كورىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. بىراق، ولاردىڭ كوبى ءوز ماماندىقتارىن ەل يگىلىگىنە جاراتىپ، مەديتسينا سالاسىندا، حالىقتى ەمدەۋ باعىتىندا ناتيجەلى جۇمىستار اتقارۋدا. ءار كىم ءوز شاماسىنشا ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ءيا، كەيدە «قىتايدان كەلگەندەردىڭ ءبارى دارىگەر بولىپ كەتتى» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. بىراق مەن ولاي دەمەس ەدىم. سەبەبى، دارىگەر بولۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن جۇمىس ەمەس. ول ەڭ باستىسى ادام ءومىرىن ارقالايتىن ۇلكەن جاۋاپتى قىزمەت. سوندىقتان بۇل سالادا وزىنە سەنگەن، ءبىلىم-بىلىگى بار مامان عانا جۇمىس ىستەيدى. 

مەن وسى سالادا قىزمەت ەتىپ جاتقان ءوز ارىپتەستەرىمە قولداۋ كورسەتكىم كەلەدى. ەگەر ولاردىڭ جۇمىسى ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەۋگە اتسالىسىپ جاتسا ولارعا نەگە دەم بەرمەۋىمىز كەرەك؟ ءار دارىگەر ءوز الدىنا كەلگەن ناۋقاستى ەمدەيدى. جانە ءبىز ءبىر-بىرىمىزبەن باسەكەلەستىك ورناتپاي، ءوزارا قولداۋ باعىتىندا ەڭبەك ەتۋىمىز ءتيىس. 

قازىر دە ءبىر-بىرىمىزدە جوق ءدارى-دارمەكتى تولىقتىرىپ، ناۋقاستاردىڭ جاعدايىنا قاراي باسقا ورتالىقتاعى ارىپتەستەرىمىزگە جىبەرىپ، ءوزارا سەلبەستىك تۇرعىدا جۇمىس اتقارىپ ءجۇرمىز. كەيدە تاجىريبە الماستىرۋ ءۇشىن باس قوسىپ، كەڭەسەمىز، مەرەكە-مەيرامداردا بەيرەسمي كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرامىز، قىسقاسى ءوزارا قولداۋ كورسەتۋ باعىتىندا تىعىز قارىم-قاتىناستامىز. 

– سىزدەرگە كەلگەن ناۋقاستاردىڭ جاي-كۇيىنە قاراپ، قازاقستان حالقىن كوبىنە قانداي اۋرۋ ءتۇرى مازالايدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋعا بولاتىنداي. ەمدەۋدىڭ قانداي تۇرلەرىن ءجيى قولداناسىزدار؟

– بىزدە ەمدەۋ تۇرلەرى ءبىرشاما كەڭ.  سونىڭ ىشىندە سوزىلمالى اۋرۋلار، قان قىسىمىنان كەيىن ينسۋلت الىپ جاتىپ قالعان ناۋقاستار، قان قىسىمى تۇسپەيتىن ادامدار، قانتتى ديابەت، اسقازان اۋرۋلارى، ءوت تولۋ جانە ەكى ادامنىڭ ءبىرى ۇيقى بەزى اۋرۋلارى حالىق اراسىندا وتە كوپ. جانە بۇنداي ناۋقاستاردىڭ دەنىن قۇدايعا شۇكىر ءساتتى ەمدەپ جاتىرمىز دەپ ۇيالماي ايتۋعا بولادى. 

سونىمەن قاتار ىشكى قۇرىلىس، باۋىر، بۇيرەككە تاس تولۋ، اسقازان جارالارى، بۋىن اۋرۋلارى، سال بولىپ قالعان، بەلىنىڭ شەرشەۋى (گرىجا) وسكەن ناۋقاستاردى، ميداعى قان تامىرلاردىڭ جىڭىشكەرۋ، سوزىلۋ ارقىلى كەلگەن نەرۆ حاراكتەرلى اۋرۋلار كوپ ەمدەلەدى جانە ولارعا جاساعان شيپانىڭ ءونىمى دە جاسقى بولىپ جاتادى. 

وپەراتسيا جاسالۋعا ءتيىس اۋرۋ تۇرلەرىن ەشبىر پىشاق ءجۇزىن تيگىزبەي ينە قويۋ، ءشوپ ءدارى بەرۋ، ماسساج ارقىلى ەمدەپ شىعارامىز. سونداي-اق بىزدە قويىلاتىن سيستەمانى ءوزىمىز قۇرامىن بايىتىپ، جاڭاشا جاساعان سيستەما دەۋگە بولادى. ول كوبىنە قانى قويۋلانىپ، قان قۇرامىنداعى ءتۇرلى ەلەمەنتتەردىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلۋ سالدارىنان كەلىپ شىققان جۇرەك اۋرۋلارىن داۋالايمىز. 

– ءشوپ دارىلەردى قالاي دايىندايسىزدار؟

– ء شوپ دارىلەردىڭ دايىن تۇرلەرىن ارناۋلى ساتىپ الامىز دا، ونى ءار ناۋقاستىنىڭ جاعدايىنا قاراي دوزاسىن تەڭشەي وتىرا پايدالانامىز. نەگىزىنەن ءبىز تامىر ۇستاۋ ارقىلى دياگنوز قويامىز. 

– وسى تامىر ۇستاۋ تۋرالى ءسال كەڭىرەك ايتا وتىرساڭىز، ونىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟ كەيدە تامىر ۇستاپ اۋرۋدى ايىرۋعا سەنبەي جاتاتىندار بولادى؟

– تامىر ۇستاۋ تەرەڭ عىلىم دەۋگە بولادى. تامىردىڭ سوعۋىنىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. ماسەلەن، تەز سوعۋ، باياۋ سوعۋ، ەكپىندى سوعۋ، ارتقا تارتىپ سوعۋ دەيتىن تۇرلەرى بار. جانە تامىردى ۇستاعانداعى ونىڭ ورنىن ءدال انىقتاۋ بار. ياعني، تامىردى ءار تۇسىنان ۇستاعاندا ولاردىڭ بەلگى بەرۋىنە قاراپ ىشكى قۇرىلىس اعزالارىنىڭ قايسىسىندا قانداي اۋرۋ بارىن، قاي اعازانىڭ جۇمىسى قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن بىلۋگە بولادى. 

تامىر ارقىلى دياگنوز قويۋدىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى كەلەن ناۋقاس كەزەككە تۇرىپ ءتۇرلى اناليز تاپسىرىپ جۇرمەيدى، ارناۋلى اپپاراتقا ءتۇسىپ، قان تاپسىرىپ اۋرەلەنۋدىڭ دە قاجەتى جوق. كوپتەگەن ارباعا تاڭىلىپ، تاياق ۇستاپ كەلگەن ادامداردىڭ اۋىرعان جەرىنە، جانسىز دەنە مۇشەلەرىنە ينە شانشىپ، ۋكول قويۋ ارقىلى ولاردى تەز تۇرعىزىپ جىبەرەمىز. 

جالپى ىستەپ جاتقان جۇمىستىڭ رەتى وسىنداي، اۋرۋ جانداردىڭ ەمىنە شيپا بولىپ، از دا بولسا ءونىمدى جۇمىس ىستەپ جاتقانىمىز بابالارىمىز جولىن سالىپ كەتكەن قازاق دارىگەرلىگىن ۇشتاستىرا جۇمىس جاساعانىمىزدان دەپ ويلايمىن. ءبىز وسى سالانى تەرەڭ زەرتتەپ، بۇگىنگى مەديتسينامەن قاتار تولىقتىرىپ، دامىتۋعا نازار اۋدارساق مەمديتسينامىز جاقسى ناتيجەلەرگە جەتەدى دەپ سەنەمىن. 

سوندىقتان قازاقستاندا دا قازاق دارىگەرلىگى ءۇشىن ارناۋلى زەرتتەۋ ورتالىعىن ۇيىمداستىرىپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ماماندار دايىندايتىن ءبولىم، ءتىپتى كەلەشەكتە قىتايداعى سەكىلدى جوعارعى وقۋ ورنىن اشسا دا ارتىق بولماس ەدى. بۇل جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا ءوز جۇيەسىن تابادى دەپ ءۇمىت ەتەمىز جانە ءوز باسىم سوعان اتسالىسۋعا دايىنمىن.

–  اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت!

 سۇحباتتاسقان مۇرات الماسبەكۇلى، استانا  

Abai.kz