"...كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى..."
...كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى...
(اباي)
مەن دە وسى سوزبەن باستاعىم كەلەدى. «تورعايدى وياتقان تەرەكتىڭ سىبدىرى ما الدە، تەرەكتى سىبدىرلاتقان تورعاي ما؟»، - دەگەندەيىن ءار ادامنىڭ جان-جۇرەگى تەربەلىسكە تۇسەتىن ءبىر ساتتەر بولادى.
مەنىڭشە، قىرىق جاستان اسقان سوڭ ءبىلۋىڭ – تۇسىنۋگە، ءتۇسىنۋىڭ – تۇيسىنۋگە، ءتۇيسىنۋىڭ – ۇڭىلۋگە، ءۇڭىلۋىڭ – تۇڭىلۋگە جەتىپ وي شىڭىنا تابانىڭ تيەدى ەكەن. تەك حايۋاندار عانا ەمەس، ادامدار دا تۇلەيدى، ءبىر عانا ايىرماشىلىعى ادامدار ىشتەي تۇلەيدى دەگەن وسى بولۋى كەرەك.
بۇل ومىردەگى ەڭ وڭاي نارسە نە؟ بىرەۋگە اقىل ۇيرەتۋ. ال ەڭ قيىن نارسە شە؟ وزىڭە-ءوزىڭ باعا بەرۋ. بۇل اششى دا بولسا اقيقات اكسيوما.
ءبىزدىڭ ەكى الەمىمىز بار، بىرەۋى ء–بىزدىڭ قيالىمىزدا، بىرەۋى –ناقتى. ادام بولمىسىنىڭ تىلسىمى قانشاما. سولاردىڭ ءبىرى ەش تيىم سالىنبايتىن، توقتاۋ قويمايتىن ءبىر قۇبىلىس بولۋشى – وي ەركىندىگى، ويلاۋ شەكسىزدىگى. دۇنيەدە نە جۇيرىك؟ وي جۇيرىك. وي مەن ويلاۋدىڭ ءورىسىنىڭ كەڭدىگى قيساپسىز. ەڭ جۇيرىك دەگەن شىركىندەرىڭىز وي شاپشاڭدىعىنا ىلەسە المايدى. بوي جەتپەگەنگە وي جەتەتىنى شىندىق ەمەس پە.
قۇس تا قۇداي سالعان جولمەن ۇشادى. ال الەمدە مەكەن-تۇراعى جوق ءبىر عانا نارسە بار. ول ۇلى اللا تاعالا! باسقانىڭ ءبارىنىڭ ءوز ورنى بار بولۋعا ءتيىس. دەمەك، «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەدە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان!».
جاقسى ادام تاعدىرىنا ەشقاشان نالىمايدى. جاندى اۋىرتاتىن نارسەلەردىڭ جالعىز ەمى ء–توزىم مەن سابىر. ۋاقىت ەشكىمنىڭ اقىسىن جەمەيدى، ءسال سابىر ەتسەڭىز ۋاقىت – تورەشى ءبارىن دە ورنىنا قويادى.
بىرەۋلەر ايتادى، ءومىردى كومىرگە تەڭەۋ ابەستىك، بىراق ءبارىبىر جانىپ كەتەدى دەسە، ەندى ءبىر ادامدار ايتادى: «ادام ءومىرى كەسەدەگى سۋ سەكىلدى، كوپىرسە تاسىپ توگىلەدى، كوپىرمەسە بۋ بولىپ ۇشىپ كەتەدى». سوندىقتان دا ء ومىردى بال مەن ۋدىڭ قوسىندىسىنان تۇرادى دەپ جاتادى.
«تىرلىكتىڭ ءبىر جىرتىعى جامالعانشا، بارادى-اۋ ءومىر ءوتىپ، امال قانشا!»، – دەگەن وكىنىشتەر از كەزدەسپەيدى، ارينە.
ءومىر ادامعا سىيعا ەمەس، قارىزعا بەرىلگەن، جان - اللانىڭ اماناتى. ءولىم دە تۋ سەكىلدى تابيعاتتىڭ قۇپياسى بولماق. بۇگىندە سۋيتسيد دەگەن پالە قاپتاپ كەتتى دەپ ءجۇرمىز. ەڭ دۇرىسى، قايتپاس ساپارعا بارۋعا ەشكىم دە كەشىكپەيدى. اجال سەنى قۋالامايدى، قايدا بارساڭ دا، قاي ۋاقىتتا دا تەك الدىڭنان توسىپ تۇرادى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. دەمەك، قورقىت اتا دا ودان بەكەر قاشقان. ونى اجال قۋماعان، توسىپ تۇرعان. «وزگەرتە المايتىن نارسەگە توزىمدىلىكپەن شىداۋ ناعىز ادامدىق قاسيەت»،- دەگەن قورىتىندى وسى جەردەن شىعادى.
«سەن جازىقسىز ءولىپ كەتكەلى تۇرسىڭ» - دەگەن دوستارىنا: «سەندەر نە، مەنىڭ جازىقتى بولىپ ولگەنىمدى قالايسىڭدار ما»، -دەگەن ءسوزدى سوكراتتىڭ سوڭعى ءسوزى دەپ ايتادى. ءسويتىپ ولمەيتىندەر ء–ولىپ، ولەتىندەر –ولمەي، ءبىرىنىڭ ولىمىمەن ءبىرى ءومىر ءسۇرىپ، ءبىرىنىڭ ومىرىمەن ءبىرى ولەتىن كورىنەدى. وسىلايشا ءاربىر دالەل تاعى ءبىر دالەلدەردى قاجەت ەتىپ، شەكسىزدىككە دەيىن جالعاسا بەرەتىن بولۋى كەرەك. ماسەلەن، التىندى – وتپەن، ايەلدى –التىنمەن، ەركەكتى –ايەلمەن ت.س.س. تەكسەرىپ ارى قاراي ءومىر ءوز سىناعىن جالعاستىرا بەرەدى...
الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ادامنان تۋىپ، ادام ءىسىن ەتپەي، ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام؟!» - دەپ وزىنە-ءوزى سەرت بەرىپتى.
«ادامعا ءبارى كەرەك، سولاردىڭ ىشىنەن ۇشەۋىن عانا تاڭدا دەسە، مەنىڭ تاڭدايتىنىم: دەنساۋلىق، اينىماس جولداس، سۋىماس ماحاببات» -دەگەن ەكەن عابيدەن مۇستافين اقساقال. ول ارى قاراي: «كوڭىل شىركىن دامدىدەن ءدامدى، قىزىقتان قىزىقتى ىزدەيدى. ەگەر ونى اقىل، سابىر، ۇيات تەجەمەسە، ادامدى ايۋان قاتارىنا اپارماي تىنبايدى» -دەگەن ەكەن.
ال ۇلى عابەڭ، عابيت مۇسىرەپوۆ: «ادام بالاسى ادام بولعاننان باستاپ ۇجىماقتا تۇرا بەرسە، دۇنيەدەگى ەڭ توپاس حايۋان سول بولار ەدى» دەسە تاعى دا ارى قاراي: «ادام ەكەنىمە سەنبەيمىن، ادام بولعانىما ۇيالامىن، ادام بولدىم با دەپ ويلايمىن دەگەن سياقتى سوزدەردەن اتتاپ ءوتىپ، اداممىن دەگەن تاكاپپار سەنىمگە توقتايىق» -دەپتى.
الاقان جايىپ، تيىن سۇراعان تىلەمسەكتىڭ وزىنە «وسى شىنىمەن قايىرشى ما، الدە؟...»-دەپ كۇمانمەن قارايتىن بولعان بۇل زاماندا جاقسىلىق جاساۋعا دايىن تۇراتىن جانى جايساڭ جانداردىڭ باياعى دينوزاۆرلارشا قۇرىپ بىتپەگەنىنە كەيدە تاڭ قالاسىڭ. باسىپ كەتكەن ىزىنەن ساۋلە شاشىپ تۇراتىن ادامدار دا ورتامىزدا كەزدەسىپ قالادى.
بۇگىندە ءبيتتى «پارازيت» دەسەڭ «ار-نامىسىما ءتيدىڭ» - دەپ سوتقا سۇيرەيتىن زامان عوي. ويتكەنى جارانى جىبەكپەن تاڭساڭ دا اۋىرا بەرەدى. تاز مىڭ ءسوزدى كوتەرسە دە «تاز» دەگەن ءسوزدى كوتەرمەيتىنى راس. ساياسي سىلدىرماقتاردى ايتپاي-اق قويايىن. اتتەڭ از كۇنگى قىزىعى ءۇشىن دوڭىزدىڭ تۇمسىعىنان، ساسىق قوڭىزدىڭ قۇيرىعىنان سۇيۋگە ارلانبايتىندارمەن دە قاتار تىرلىك كەشەمىز-اۋ، امال نە؟،- دەپ تە ويعا قالاسىڭ كەيدە.
اش ەكەنى دە، توق ەكەنى دە بەلگىسىز، قاباتىنى يا قاپپايتىنى دا، يەسىنىڭ بار جوعى دا ءمالىمسىز، نە ۇرى، نە اق ەكەنى تۇسىنىكسىز، قۇيرىعىن سەلقوس شيىرىپ بوس تاستاپ جۇرەتىن، تازىعا دا، توبەتكە دە ۇقسامايتىن، ءجۇنى باراقى دا ەمەس، تاقىرعا دا جاتپايتىن ءبىر يتتەر دە بولادى. وسى تەكتەس ادامدار دا بولادى ەكەن !؟ بىراق، بىرەۋدى ۇناتپاساڭ دا جەك كورمە، پيعىلىڭ بۇزىلادى دەيدى. ال، بىرەۋگە وكپەلەۋ ءوزىڭنىڭ تومەندىگىڭدى تانىتۋ بولماق.
مەنىڭ بىلەتىنىم، جاقسى ادامدار جامان ادامداردى ەشقاشان جەڭە المايدى. جاقسى جوعالىپ تابىلسا، جامان سۇيىنشىگە دە جارامايدى.
قازاقتا، «تورەنىڭ ۇيىنە وتىن اكەلگەن ىڭىرشاق ءتورت كۇن تۋلاسا، ونى اپارعان قۇل التى كۇن ارقالانادى» -دەگەن مىسقىل ارالاس ءسوز بار. بۇگىندە وندايدى وتە كوپ كورىپ ءجۇرمىز.
شىندىق – ءبارىمىزدىڭ ۇمتىلاتىن دا جەرىمىز، ۇتىلاتىن دا جەرىمىز. «بايبىشەڭمەن ۇزاق جىل ءومىر ءسۇرۋ، قىزبەن قول ۇستاسىپ باقشاعا بارىپ قايتۋ ەمەس» دەپتى كۇنى كەشە باقيعا اتتانعان ءا.نۇرشايىقوۆ اتامىز. ۋاقىتتىڭ ءۇش شاعى بولعانىمەن، باقىتتىكى بىرەۋ-اق –تەك وسى شاق: ول دا ۇزاق ەمەس، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىعادى. بەسىك پەن كوردىڭ، ەسىك پەن ءتوردىڭ اراسىندا پەندە شىركىن نەنى كورمەيدى!؟ ء«بىز نە كورمەدىك، جەلدى كۇنى تۇيەنىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ قۇرعاق تالقان دا جەپ كوردىك»،- دەپتى ءبىر اتامىز.
ەتىگىڭە ۇلتاراق سالساڭ دا بويىڭ ءوسىپ، كوڭىلىڭ كوتەرىلىپ قالاتىنى شىندىق ەمەس پە. ەندەشە تابانىمىزعا ۇلتاراق سەكىلدى تاپتالىپ قالاتىنى راس بولسا دا كوزدىڭ قۇرتىنا اينالعان دۇنيە-بوق كوزىنە عانا ەمەس، كوكەيىنە دە ءتۇسىپ كەتكەن ادامدار بولادى. بۇل قيسىنعا سالساق، ەگەر باقىت ءتان راحاتى دەسەك، وندا شالعىندا تويا جايىلىپ جۇرگەن وگىزدەن باقىتتى ەشكىمنىڭ بولماعانى.
قىتايدا «پروبلەما» دەگەن ءسوز «مۇمكىندىك» - دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى ەكەن. ماسەلەن، بۇل: «جولاۋشى، جول جوق، جولدى سەن ءوزىڭ جاسايسىڭ. ساعان سونداي مۇمكىندىك بەرىلىپ تۇر» - دەگەنگە سايادى.
ءسوز سوڭىندا: «باس ويلاماسا اياققا سور، اياق ويعا قالسا باسقا سور» -دەيدى عوي. پەلەنىڭ اياعىنا تۋعان ەلى التىننان ەسكەرتكىش جاساعانىن بىلەمىز. پەلەنىڭ جۇگىرە – جۇگىرە سۇيەل شىعىپ، تەر ساسىعان جامان اياعى-اق نەبىر دانىشپان باستاردى شاڭ قاپتىرىپ، ولاردان اسىپ تۇسكەن جوق پا، ەندەشە. ال مەنىڭ باس پەن اياعىم ءوز-ءوز ورنىندا ما ەكەن؟ وسى ساۋالدى اركىم وزىنە قويا بىلسە شىركىن...
قاقساۋىق بار، ءدىلمار بار، وتتامپاز بار، شەشەن بار. تورتەۋى ء–تورت جۇرتتان. اسسا مەن دە سولاردىڭ بىرەۋى بولارمىن. ءتامام.
امانتاي تويشىبايۇلى
Abai.kz
