«تاتار ءۇشىن كىم كۇرەسپەك، كۇرەسپەسە تاتار ءوزى؟!». بۇل تاتارستاننان شىعاتىن «ازاتلىق» جاستار گازەتىنىڭ ۇرانى. 3500 دانامەن تارايتىن گازەتتىڭ رەداكتورى– ماماندىعى زاڭگەر، 25 جاستاعى نايل ءاناسۇلى ءنابيۋللين.  قازىعۇرتتا وتكەن «تۇركى حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسىنا» كەلگەن باۋىرلارىمىزبەن الماتىدا جۇزدەسىپ، پىكىرلەستىك.

- ءسات ساپار بولسىن، باۋىرلار! بۇل قازاق ەلىنە العاشقى كەلۋلەرىڭىز بە؟

- ءبىز ەكى جىل بۇرىن اقتوبەگە كەلگەنبىز.   وتكەن جىلى سەمەيدە بولدىق. ال بيىل ارنايى شاقىرۋمەن قازاقستانعا ءۇشىنشى رەت كەلىپ وتىرمىز.

- «ازاتلىق» ۇيىمدارىڭىزدىڭ جۇمىستارىمەن جاقىنىراق تانىسساق دەپ ەدىك...

- «ازاتلىق» - 1990 جىلى تاتارستاننىڭ ازاتتىعىن، تاۋەلسىزدىگىن جاقتاعان ۇيىم رەتىندە قۇرىلعان. 2000 جىلداردىڭ باسىندا بۇل ۇيىم رەسەي فقق(فسب)  تاراپىنان جوققا شىعارىلدى.  2007 جىلى قازانعا وقۋعا كەلدىم. باس قالامىزداعى باۋىرلاردىڭ جاعدايىن كورىپ، جانىم اۋىردى. قاراسام بىردە ءبىر تاتار جاستارىنىڭ ساياسي ۇيىمدارى جوق ەكەن. تاتاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن قۇقىقتارىن، ەڭ الدىمەن، ءوسىپ كەلە جاتقان جاستار قورعاۋى كەرەك ەمەس پە؟   وسى ويمەن جاستاردىڭ باسىن قوسىپ ۇيىسا باستادىق، «ازاتلىق» ۇيىمىن قايتا قولعا الدىق.  ءبىزدىڭ كوپتەگەن باعدارلامالارىمىز بولدى. مىسالى، پىكىرالماساتىن كلۋبىمىز ارقىلى تاتار ۇلتىنىڭ عالىمدارىمەن، جازۋشىلارىمەن، سونداي-اق قوعام قايراتكەرلەرىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپ تۇردىق.   جاستارىمىز ۇلتتىق مۋزىكا تىڭداسىن دەپ قازان قالاسىندا  تاتار «كاراوكە كلۋبىن»، «كينو-تەاترىن» اشتىق.

ءسويتىپ جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، تاتار ءتىلىن، تاتار قۇقىن كوتەرىپ ميتينگىلەر ۇيىمداستىردىق. «ازاتلىق» ۇيىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ بوستاندىعى مەن باۋىرلاستىق بايلانىسى ءۇشىن جانە رەسەيدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ يسلام دىنىنەن ايىرىلىپ قالماۋى ءۇشىن جۇمىس جاسايدى.

- ۇيىمدارىڭىزدىڭ قانشا مۇشەسى بار؟

- ءبىزدىڭ ۇيىمدا جازىلعان مۇشەلەر جوق. سەبەبى  بۇل ۇيىمنىڭ ءىس-ارەكەتى رەسەي فقق(فسب) تاراپىنان ماي شاممەن قارالادى. ءبىزدىڭ تەلەفونىمىزدى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جازبالارىمىزدى قاتاڭ باقىلايدى. مىسالى، بەلسەندى ارەكەتتەرىم ءۇشىن  مەنى ءبىرىنشى كۋرستا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋدالادى. ۇيىممەن بايلانىسى بارلاردى جۇمىستاردان شەتتەتتى. ميتينگىلەرگە قاتىسقان ادامداردى قاماپ، ۇلكەن كولەمدە ايىپپۇلدار سالىپ وتىردى. مىسالى مەنى قازىعۇرتتاعى جيىنعا كەتۋدىڭ الدىندا، تاعى تەكسەرىپ، سىزدەردىڭ اقشا بىرلىگىمەن 100 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ايىپپۇل تولەتتى. 

- قازىرگى كۇندە تاتارستانداعى تاتار حالقىنىڭ سانى قانشا؟

- تاتارستانداعى تاتارلاردىڭ سانى كەمىندە ءۇش ميلليون. رەسمي ساناقتا تاتارلار  تاتارستانداعى  حالىقتىڭ 56 پايىزىن ۇستايدى دەپ كورسەتىلگەن.  الايدا، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە،  تاتارستانداعى تۇتاس حالىقتىڭ  70 پايىزى - تاتارلار.

- ال، دۇنيەجۇزى بويىنشا قانشا تاتار بار ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟

- رەسمي مالىمەت بويىنشا تاتارلار 6-7 ميلليون، ال شىن مانىندە 10 ميلليوننان استام بولسا كەرەك. نەگە دەسەڭىز،  1552 جىلى قازاندى ورىستار العاندا تاتارلار 6 ميلليون بولعان. ول كەزدە ورىستاردىڭ سانى دا 6 ميلليون ەدى. بۇگىندە ورىستار 140 ميلليون، تاتارلار ءالى 6 ميلليون. ءبىزدى رەپرەسسيا جىلدارى قۋدالادى، اتتى، شاپتى، قالعانى ورىس بوپ كەتتى. ايتپەگەندە،  ەڭ از دەگەندە، 20 ميلليون بولۋىمىز كەرەك ەدى. ناپولەوننىڭ ءسوزى بار: «پوكوپايسيا رۋسسكيم، پوپادەشسيا تاتارين» («ورىستىڭ ءمايىتىن قازساڭ، تاتار شىعادى») دەگەن.

- تاتارستان بيلىگى «ازاتلىق» ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە قالاي قارايدى؟

- ولار ۇلتىمىزعا پايدالى ءىس ىستەمەيدى. ولاردىڭ نەگىزگى ءىسى – اقشالى بولۋ عانا سياقتى. مىسالى، قازانداعى 11 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 2-ەۋى عانا تاتارعا تيەسىلى.  تاتار - امەريكان ۋنيۆەرسيتەتىمىز، تاتار گۋمانيتارلىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىمىز، قازان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاتار فيلولوگيا فاكۋلتەتى، سونداي-اق تاتار – تۇرىك ليتسەيلەرى... ءبارى-ءبارىن شەتىنەن جاپتى. جوق قىلدى.  سوڭعى ءۇش جىلدا تاتارستانداعى 400 تاتار مەكتەبى ورىس مەكتەبىنە اينالدى. تاتار اۋىلدارىندا مەكتەپتەر جابىلىپ، ونداعى بالالاردى اۆتوبۋسپەن الىس بولسادا ورىس اۋىلدارىنداعى مەكتەپتەرگە تاسىپ وقىتۋدا. سونداي-اق، تاتار تىلىندە تەلە-راديو حابارلار تاراتاتىن ۇلتتىق ارنالارىمىز جوق. تەلەارنالار  50 پايىز ورىسشا، 50 پايىز تاتارشا حابار تاراتادى. ونىڭ وزىندە تاتار تىلىندە ساراپتامالىق حابارلار، ۇلتتىق شوۋ باعدارلامالار جوقتىڭ قاسى. وسىنىڭ بارلىعىنا كوز جۇمىپ وتىرعان تاتار بيلىگىنەن نە سۇرايسىز؟

- رەسەيدەگى وزگەدە تۇركى حالىقتارىمەن قارىم-قاتىناستارىڭىز قالاي؟

- بايلانىستارىمىز جاقسى، باشقۇرتتارمەن، قازاقتارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستامىز. بىراق بىرىگە المايمىز، سەبەبى تۇركى حالىقتارى ءبىر-بىرىنەن الىس ءھام كوبىندە اۆتونوميا جوق. ەركىندىگى جوق. رەسەيدەگى تاتار حالقىنىڭ حالى اۋىر دەگەنىمىزبەن، ونداعى باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ حالى ءتىپتى دە اۋىر. مىسالى، قۇمىق حالقىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ، نوعاي حالقىنىڭ اۆتونوميالارى جوق. قازىر رەسەي فەدەراتسياسىنداعى تۇركى حالىقتارىندا 21 رەسپۋبليكا بولسا، ولاردىڭ  اراسىندا تەك ەكى رەسپۋبليكادا پرەزيدەنت ستاتۋسى بار. ولار تاتارستان مەن ياكۋتيا عانا. ال ساحا ۇلتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ياكۋتيا بىزدەن الىستا. ءبىزدىڭ ەلدەن پرەزيدەنت ستاتۋسىن 2015 جىلى الىپ تاستاۋى مۇمكىن.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، تاتارستاننىڭ جىلدىق كىرىسىنىڭ 80 پايىزى ماسكەۋگە كەتەدى. تاتارستان رەسەيدىڭ فەدەرالدى بيۋدجەتىنە جىلىنا 10 ميللياردتان استام اقشا بەرەدى.  وتكەن جىلى بىزدە ۋنيۆەرسيادا بولدى. فەدەراتسيالىق بيۋدجەتتەن سول شاراعا اقشا ءبولىندى دەپ ەستىگەنبىز. بىراق كەيىن بىلدىك، ولار تاتارستانعا اقشانى كرەديتكە بەرىپ وتىر ەكەن.

- تاتار جاستارى تاتارستاننىڭ بۇگىنگىدەي حال-احۋالىنا قالاي قارايدى؟

-  تاتار جاستارىنىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى - ورىستانۋ. سەبەبى تاتارستاندا سوڭعى جىلدارى تاتارشا جازۋلار كوشەلەردەن كورىنبەي كەتتى، تاتار تىلىنە سۇرانىس  ازايىپ بارادى. ەكىنشىسى - ورىستانۋعا قارسىلىق. قازىر تاتار جاستارى انا تىلىنە قايتا دەن قويىپ جاتىر. سوڭعى 3-4 جىلدا تاتارلانۋعا ارەكەت بار. جاستارىمىز تاتار دۇنيەسىنە، تۇركى دۇنيەسىنە قىزىعا باستادى. ياعني ءبىزدىڭ بىرلەسىپ جاساپ جاتقان جۇمىستارىمىز ناتيجەسىن كورسەتتى. سوڭعى ءۇش جىلدا ۇلتتىق يسلام كەڭەس بەرۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەدى. ايتكەنمەن بەلسەندىلىك كورسەتكەن جاستارعا باقىلاۋ كۇشەيتىلدى. اكىمشىلىك ايىپپۇل مەن تۇرمەگە توعىتۋ جاعدايلارى جيىلەپ كەتتى. ولاردىڭ ينتەرنەتتەگى جازبالارىن دا سارالاپ، اڭدۋلار ءجۇرىپ جاتىر.

-  قىرىم تاتارلارىنىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى نە ايتاسىز؟  

-  ولاردىڭ حالى اۋىر.  ولار ەندى ويانا باستادى، ۇلت ەندى عانا سىلكىندى. ەڭ وكىنىشتىسى - رەسەي قۇرامىنا ەنگەندىگى بولىپ وتىر. ياعني ءبىزدىڭ كەبىمىزدى كيەدى. وزگە مەملەكەتتىڭ قۇرامىنداعى قىرىم تاتارلارىنا سالىنعان قاندى شەڭگەلدەن-اق فەدەراتسيا قۇرامىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ كورىپ وتىرعان كۇنىن باعامداي بەرىڭىز.

ءبىز قىرىم تاتارلارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ، ميتينگى جاساۋعا تىرىستىق. ءتىپتى رۇقساتسىز الاڭعا شىقتىق.  مەن 8-10 ناۋرىز كۇندەرى پيكەتكە جالعىز شىقتىم. سول ءۇشىن ءبىر ايدان سوڭ پروكۋراتۋرا ويانىپ، ماعان اكىمشىلىك ءىس قوزعادى. ءسويتىپ 10 مىڭ رۋبل ايىپپۇل تولەدىم. ءبىز قاي-قاشاندا قىرىم تاتارلارىمەن بىرگەمىز. مۇستافا جاميلەۆپەن دە ارالاسامىز.

- قازاق ەلى جايلى پىكىرىڭىزدى بىلسەك...

- ءبىز – تاتارلار ءھام قازاقتار التىن وردانىڭ بارىستارى، ۇرپاقتارى، مۇراگەرلەرىمىز. قازىر ءبىز ولاردان قالعان ەكى ۇلكەن ۇلتپىز. قازاقتار سىلكىنسە نوعايلار، قىرعىزدار، قاراقالپاقتار بىرگە سىلكىنەدى. تاتارلار سىلكىنسە، چۋۆاشتار مەن باشقۇرتتار تاعى باسقا تۇركى جۇرتى   سىلكىنەدى. تاتار مەن قازاق ويانسا، باسقا ۇلتتار مىندەتتى تۇردە ولاردى قولدايدى. قازاقستان مەن تاتارستان ەكى ۇلكەن ستراتەگيالىق نۇكتە. ءبىز ويانساق باسقالار «ويانادى». ءبىز ولسەك باسقالار «ولەدى».  اسىرەسە، قازاقستاننىڭ ءرولى ايرىقشا دەپ ايتار ەدىم. ويتكەنى قازاقستاننىڭ ورنالاسۋ جاعدايى بىزگە قاراعاندا وزگەشە. قازاقستاندى تۇگەلدەي تۇركى مەملەكەتتەرى قورشاعان، تۇركى دۇنيەسىنىڭ ورتالىعى ىسپەتتى.

مەنىڭشە، تاتاردان ارتىق قازاقتىڭ ماسەلەسىن تۇسىنەتىن ۇلت جوق، قازاقتان ارتىق تاتاردىڭ ماسەلەسىن تۇسىنەتىن ۇلت جوق. سەبەبى رەپرەسسيا جىلدارى قازاقتىڭ دا، تاتاردىڭ دا بار زيالىلارى اتىلىپ، قۋدالانىپ كەتتى. ەكى ۇلتتىڭ دا عالىمدارىن، جازۋشىلارىن جوق ەتتى. قازاق تا، تاتار دا قىپشاقتان تارايدى. قانىمىز ءبىر. التىن وردانىڭ دالاسىن قازاقتار جايلاعان بولسا، قالاسىن تاتارلار جايلاعان. ءبىزدىڭ قازاقتارمەن مەنتاليتەتىمىز ۇقساس. ءوز باسىم ارقاشاندا قازاقتارعا جانىم تارتىپ، بۇيرەگىم بۇرىپ تۇرادى. ەگەر قازىر قازاق پەن تاتار بىرىگەتىن بولسا، بىرىگۋ قاجەتتىگىن تۇسىنسە، ءبىر-بىرىنە اقپاراتتىق جاردەم بەرەتىن بولسا، بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحىن تىرىلتە الامىز دەپ ويلايمىن. بىزگە رەسەي استىندا جاساپ جاتقان تۇركى تەكتى ۇلتتاردان گورى، تاۋەلسىز عۇمىر كەشىپ جاتقان قازاقستاننان كوپ قولداۋ قاجەت. سەبەبى رەسەي قول استىنداعىلارىنىڭ تىرپ ەتۋگە دارمەنى جوق.

- قازاقستان جاقىندا ەاەو-عا كىردى. زاڭگەر رەتىندە، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ەل ازاماتى رەتىندە بۇل قادامعا قالاي قارايسىز؟

- قازاقستان ۇلكەن مەملەكەت. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىگىن جوعالتپاۋى ءتيىس. ءبىز تاتارلار سىزدەرگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايمىز. بىزدە ءوز تۋىمىزدى اسپانىمىزدا ەركىن جەلبىرەتىپ قويعىمىز كەلەدى.

رەسەيدىڭ امبيتسياسى - يمپەريالىق امبيتسيا. ورىس ۇلتىنىڭ كەز كەلگەنى، ءتىپتى قايىرشىسى دا ءوزىن «قوجا» سەزىنەدى. ءبىز قازاقتاردىڭ تاتارلار سياقتى تومەن حالگە تۇسۋىنەن قورقامىز. بىرنەشە قالالارىڭىزدا بولدىق. قازاقتار ءوز تىلدەرىندە سويلەپ ءجۇر. ال بىزدە ونداي ەركىندىك جوق. ءبىز قازاقتاردىڭ ورىستانىپ كەتۋىن تىلەمەيمىز. كەرىسىنشە كۇشتى بولعانىنا تىلەكشىمىز. سوندىقتان مەن مۇنداي قادامعا مۇلدەم قارسىمىن.

- الداعى جوسپارلارىڭىز؟

- ء بىزدىڭ ماقساتىمىز – تەك تاتار جاستارى عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى جاستارى بىرىگىپ، پىكىرلەسىپ، ورتاق باعدارلاما جاساپ، جۇمىس ىستەسەك دەگەن نيەتتەمىز.

اڭگىمەلەسكەن ءبىلال قۋانىش  

Abai.kz