ۇستىمىزدەگى جىلى ەر جانىبەكتىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولىپ وتىر. ەل اۋزىندا  -داڭقتى قولباسشى، بي، شەشەن، باتىر اتانعان جانىبەككە -  ابىلاي  حان  ءبىر   اۋىز  سوزبەن - «ەر جانىبەك» دەپ ات قويعان دەسەدى. باۋىرجان مومىشۇلى ورىس كومانديرلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ بۇيرىقتارىن تۇسىنبەگەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ۇرسىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ولاردىڭ وزدەرىن ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، «وڭعا»، «سولعا» دەپ بۇيرىق بەرىپ، جازالاعان. قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ «قازاق دەگەن اتىم بار، ون سەگىزدە جاسىم بار، ەركەك توقتى  قۇرباندىق، اتام دەسەڭ اتىڭدار»، دەپ ايتۋىنا - وسى اتالارىمىزدىڭ ۇلگىسى، باتىرلىعى، ونەگەسى رۋح بەرگەنى ءسوزسىز.

ەر جانىبەك (1714 -1792) قازاق ەلى تاريحىنداعى  ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، اباق كەرەيدىڭ جانتەكەي تارماعىنان. جانتەكەيدەن - سۇيىندىك، ودان -ەرنازار، ودان - بەرداۋلەت، ودان - جانىبەك.

سىر بويىندا تۋىپ، سوڭعى ءومىرى شىعىس قازاقستان وڭىرىندە وتكەن. سۇيەگى دە  سوندا، قالبا تاۋىنىڭ باۋىرىندا جاتىر. اتاقتى شاقشاق جانىبەك اتىن قويىپ، باتا بەرگەن. جانىبەكتىڭ شەشەسى قازىبەك ءبيدىڭ قىزى ەكەن، اكەسى بەرداۋلەت ەرتە قايتىس بولعان  سوڭ، ول ناعاشىلارىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. 14 جاسقا كەلگەندە، قازىبەك بي باتاسىن بەرىپ، كوك دونەندى مىنگىزىپ، جاۋعا اتتانباق بولعان جانىبەكتى شىعارىپ سالادى. كەرەيدىڭ ۇلكەن قارياسى نەمەرەسىنىڭ قولىنا ىرىم عىپ   سارى شاشاقتى اق  تۋ ۇستاتقان.

قازاق – قالماقتىڭ قاندى ايقاستارىنىڭ بىرىندە جانىبەكتىڭ كوزى قالماقتاردىڭ قورشاۋىندا قالعان ابىلاي حانعا تۇسەدى. ونىڭ اتى مەرتىگىپ، جاياۋ قالعان ەكەن. سول كەزدە جانىبەك ۇران سالىپ، قورشاۋدى بۇزىپ ءوتىپ، ابىلايعا كوك دونەنىن كولدەنەڭ تارتقان. سوندا ابىلاي: «قاراعىم-اي، ءوزىڭ قايتەسىڭ؟» دەگەندە جانىبەك: «باسشىسى ولسە، قولدان بەرەكە قاشادى. مەن ولسەم قازاقتان تاعى ءبىر ۇل تۋار» - دەگەن ەكەن. ەكىنشى دەرەك بويىنشا، ەر جانىبەك  ابىلايدىڭ  اتى  مەرتىگىپ قالعاندا، استىنداعى كوك دونەنىن كولدەنەڭ تارتقان. ول مىنبەي تارتىنعاندا; «جاۋ  ولتىرگەنشە ءوزىم مەرت قىلايىن، مىنا اتقا مىنبەسەڭ، وسى قىستالاڭدا كورەتىن  جايىڭ وسى»، دەپ قاحارلانا قىلىشىنا ۇمتىلعاندا، ەرىكسىز مىنگەن ابىلاي، سوڭىنان دونەنىن قايتارىپ، قۇرمەت كورسەتكەن. وسىدان كەيىن ول ابىلايدىڭ قول باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، ەر جانىبەك اتانعان. ەر جانىبەك ابىلايحاننىڭ وڭ تىزەسىنەن  ورىن  الىپ،  قازاقتىڭ  ايگىلى  باتىرلارى قابانباي، رايىمبەك، بوگەنبايلارمەن  بىرلىكتە  جوڭعار  شاپقىنشىلارىنا  قارسى  قاندى  ۇرىستاردىڭ  بەل  ورتاسىندا  ءجۇرىپ، ەلى مەن جەرى  ءۇشىن  ەرەن  ەرلىك  كورسەتكەن  تاريحي تۇلعا . باتىردىڭ ەرلىگى بۇحار جىراۋ، دوسبەر  ساۋرىقۇلى، ۇمبەتەي جىراۋ، اقىت ءۇلىمجىۇلى  سەكىلدى  اقىن  جىراۋلاردىڭ  ولەڭ جىرلارىنا ارقاۋ بولعان. كەرەي قولىنا باسشىلىق جاساپ، اباق كەرەيلەردىڭ ۇرانىنا اينالىپ، ولاردى اتا قونىستارى التايعا باستاپ اپارعان. ونىڭ ۇرپاقتارى قازىر قىتايدا، قازاقستاندا، تۋركيادا، موڭعوليادا تۇرادى. ەر جانىبەك اعاسى ەسىرگەمەستىڭ قىزى، ءوزىنىڭ قارىنداسى ەرمەكتى توبىقتى (ارعىن) ىرعىزبايعا (باتىرلىعىنا ريزا بولىپ) قالىڭمالسىز ۇزاتقان. قولباسشى، بي، شەشەن، باتىر جانىبەك قازاق ەلىنىڭ ارمان – مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسە بىلگەن. ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ونىڭ تاپسىرمالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى بولا بىلگەن. ابىلاي جانىبەككە ءوز تۋىن،  ەلتاڭباسىن بەرىپ، قالاعان قونىسىنا جىبەرىپ وتىرعان. جانىبەك ءوزى      بيلەگەن كەرەيدى ورىستىڭ بودانى بولۋدان الىپ قاشىپ، ءبىر كەزدەرى كەرەيلەر مەكەنى بولعان قىتاي، موڭعول جەرىنە باستاپ كوشىرگەن.

ەر جانىبەك تۋرالى ەكى تاريحي رومان، وننان استام قيسسا داستاندار، كوركەم  شەجىرەلەر، اڭىزدار مەن شەشەندىك سوزدەر جازىلعان.

ەر جانىبەكتىڭ جاۋعا اتتاناردا قىمىز ىشەتىن شاراسى الماتىداعى  رەسپۋبليكالىق ورتالىق مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر.

ء «بىر كۇنى قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك ۇشەۋى جورىققا اتتانادى. بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي ارتىنان ءبىر جالعىز اتتى ادام ەرەدى دە  وتىرادى. ءۇش باتىر ءبىر شاتقالدىڭ باسىنا بارىپ تىنىعىپ جاتقاندا، جالعىز اتتى ادام دا كەلىپ جەتەدى. سالدەن سوڭ ءۇش باتىر اتتارىن الگى  ادامعا تاپسىرادى دا، وزدەرى جاياۋ تەرەڭ شاتقا تۇسەدى. تۇسەرىندە: شاتقالدان «جانىبەك»، «جانىبەك» دەگەن داۋىس شىقسا، اتتاردى اكەل، بولماسا وسى ورىننان قوزعالما دەيدى. اسىلىندا، بۇل شاتقال باس اياعى  تۇيىق، ماڭعول باتىرىنىڭ ۇرلاعان جىلقىنى بەكىتەتىن جەرى ەكەن. ول ءدايىم قازاقتاردىڭ جىلقىسىن شاۋىپ اكەلىپ، وسى اراعا بەكىتىپ، ەشقانداي جانعا كۇش بەرمەي جاتادى ەكەن. تالاي رەت، تالاي ادام كەلىپ، بۇل  شاتقالعا  تۇسكەن  جىلقىنى الا الماي قايتادى. قازاقتىڭ  جىلقىسى ءۇشىن بۇل  جەر  بەينە  ءتۇبى  جوق  وپپا  سياقتانادى . سونىڭ  ءۇشىن،  بۇل جولى  ءۇش باتىر باس  قوسىپ ، ادەيى  كەلەدى. كەلىسىمەن بۇلار ماڭعول  باتىرىمەن  جەكپە جەككە  شىعادى . سايىسقا ەڭ الدىمەن جاس باتىر جانىبەك تۇسەدى. ەكى  باتىر ءبىرىن ءبىرى الا الماي كوپ  تىرەسەدى. اقىرى، ماڭعول باتىرى جانىبەكتى الۋعا اينالادى. وسى كەزدە  قابانباي «جانىبەك»، «جانىبەك» دەپ ۇران سالادى. جانىبەكتىڭ تابيعي جاراتىلىسىندا كوك ءبورىسى بار ادام ەكەن، «جانىبەكتەگەن» ايقاي  شىعىسىمەن ونىڭ تۇلا بويىنا سۇراپىل  كۇش كەرنەپ، قايراتى تاسىپ كەتەدى.  جاۋ باتىرىن الىپ ۇرىپ، قىزىل قانعا بويايدى. وسى كەزدە الگى جالعىز اتتى  ادام ءۇش باتىردىڭ اتىن الىپ شاتقالعا تۇسەدى. باتىرلار بۇل اراعا  بەكىتىلگەن قالىڭ جىلقىنى ايداپ ەلىنە قايتادى، جالعىز اتتىعا دا ءبىر ءۇيىر  جىلقى بەرەدى. بوشالاڭ جىگىت وزىنە جىلقى ايداتقان  ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە  سۇراماپتى. بىلاي شىعا بەرە ءوزى دە كۇماندانىپ: «اكە - اۋ، بىرەۋلەر بۇل  جىلقىنى قايدان الدىڭ دەسە، نە دەيمىن؟  ەل جۇرت مۇنى ۇرلاپ اكەلدى دەپ  قالماي ما» دەپ ويلاپ ارتىنا قايتا بۇرىلسا، الدىنان شاۋىپ جانىبەك  شىعادى. جىگىت قايتىپ كەلە جاتقان ءجونىن ايتادى. سوندا جانىبەك: «جارايدى، جىلقىنىڭ كىم بەرگەنىن بىلۋگە كەلە جاتقانىڭ ابزال بولىپتى. بولماسا، وسىنى سۇراي الماعان جاماندى ءولتىرىپ تاستايىن دەپ كەلە جاتىر ەدىم، ەلىڭە بۇل جىلقىنى قابانباي بەردى دە»، دەپ كەلگەن بەتىمەن قايتا جونەلە  بەرىپتى...

شىڭعىس پەن جوڭعارلاردىڭ تەگەۋرىندى اسكەرىنە شىداماعان التاي كەرەيلەرى امالسىز اۋىپ، سىر بويىنا بارعان ەدى. جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى  كۇشى  جەڭىلگەنەن كەيىن قايتادان اتا مەكەنىنە ورالادى. بىراق جوڭعاردىڭ قالدىق  كۇشتەرى اباق ەلىن قورشاۋعا الىپ، ەراپايسىز قىرعىنشىلىق  جۇرگىزەدى. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە جانىبەك باتىر قابانبايدان كومەك تىلەگەن. قابانباي قالىڭ قول باستاپ كەلىپ، اباق ەلىن اپاتتان قۇتقارىپ، جاۋىن جايراتىپ، قالدىق بولىگىن قوبدا اسىرىپ تاستاعان. وسى جاعداي اقىت  ءۇلىمجىۇلىنىڭ «اباق شەجىرەسىندە»  بىلاي  سۋرەتتەلگەن:

                  التايعا كەلگەن ەلدىڭ كەرەي الدى،

                  جانىبەك ەلگە تىرەك بولا  قالدى .

                  كەرەيدى قالماق شاۋىپ قىرىپتى، دەپ

                  جانىبەك  قابانبايعا كىسى سالدى.

                  قابانباي حاباردى ەستىپ كەلگەن ەكەن،

                  كەرەيدىڭ اققان قانىن كورگەن ەكەن.

                  بىرىگىپ ەكى باتىر تىزە قوسىپ

                  سازايىن قالماقتاردىڭ بەرگەن ەكەن.

                  ماڭعولمەن ەكى باتىر سوعىس سالعان،

                  تۇتىگىپ قارا تاماق نايزانى العان.

                  بەرە الماي بۇعان توتەپ قالماق جاۋى

                  قوبداعا قاشا كوشىپ كەتىپ قالعان...

 

«ەر قورمالى - ەر ابىلاي»

 

                     ... ابىلاي ءمىنىپ جۇرگەن ارعىماعى،

                      شابىستان كەشكە دەيىن بارشىندادى.

                      جانىبەك كوك دونەنمەن كەلدى ىزعىتىپ،

                      ابىلايعا بىرەر جاۋاپ ءسوز سالعالى.

 

                      تۇسە قاپ كوك دونەنىن العا تارتتى،

                     - ءمىنىڭىز، تۇلپارىڭىز شارشاپ قاپتى.

           ء            بىر قاراپ جاس جىگىتكە ەر ابىلاي،

                      -سەن ءوزىڭ قايتەسىڭ؟ دەپ جاۋاپ قاتتى.

 

                       -مەن ولسەم، قازاقتان ءبىر ۇل تۋادى،

                        سەن ولسەڭ، جوڭعارعا تەڭ كىم تۋادى؟

                        ۇرانىڭ «ابىلاي»لاعان ەل قورعانى،

                        سەن ولسەڭ ۇلى ۇران جوعالادى ...

 

                        ابىلاي كوك دونەنگە ءمىندى داعى،

                        ويناتىپ جاۋ الدىندا تۇردى تاعى.

                        جانىبەك جولداسىنىڭ اتىن ءمىنىپ،

         ء               بىر ءوتىنىش ابىلايعا قويدى تاعى.

 

                         رۋقسات ەت، «جەكپە - جەككە» تارتام دەدى،

                         جاس جاندى ەلدەن اياپ قايتەم دەدى.

                         ابىلاي جەكە ءوزى جاۋاپ بەرمەي،

                         بوگەنباي، قابانبايعا تاعى كەلدى.

 

                        «جەكەگە» قابانبايدان باتا الدى،

                         مايدانعا اتتانۋعا دايىندالدى.

                        «جەكە!»  دەپ شىعا شاپتى قالىڭ توپتان،

                         قالىڭ قول «ابىلاي»لاپ ۇران سالدى.

 

                          «جەكە»گە قالماق جاقتان دولون شىقتى،

                           نويانى ءبىر جايساڭنىڭ ول دا مىقتى.

                           ايقاسىپ ەرسى - قارسى سايىسقاندا

                           شاڭداتىپ مايدان جەردى جۇندەي ءتۇتتى.

 

                           جانىبەك ايبالتانى الا شاپتى،

                           ادىسپەن قاراقۇستان ۇردى قاتتى.

                           قوزدىرعان «كوك پەرىسى» قارۋلى قول،

                           ۇرعان سوڭ دولون نويان جەردى قاپتى.

 

                          «جەكە! جەكە! جەكە!» دەپ ۇراندادى،

                           قالىڭ قول ەكى جاقتان سىر اڭدىدى.

                           بىرەۋى «ابىلاي»لاپ، «قابانباي»لاپ،

                           ال ءبىرى «بۋرحان»دى ايتىپ شىر اينالدى.

 

                           كەزەككە جوڭعار جاقتان شىقتى حولون،

                           «قولدا!» دەپ شۋلاستى ول دا ارۋاق جولىن.

                           دەنەسى كەسەك ەكەن، دابىسى زور،

                           بارلاعان باتىر ەكەن وڭىن، سولىن.

 

                            دولوننىڭ ولگەنىنە اشۋلى ەدى،

                            ازۋى قازاق دەسە باسۋلى ەدى.

                            عالدان حان شارىشتان سوڭ سەنىم ارتقان

                            قازىرگى ساردارىنىڭ اسىلى ەدى.

 

                            حولوننان باتىر ەدى ول قارۋى ارتىق،

                            بولماعان ونى جۇرتتىڭ تانۋى ارتىق.

                            جارق ەتىپ سالعان جەردەن ساداقپەنەن

                            جاكەڭنىڭ حولون قالدى اتىن تارتىپ.

 

                           ات قۇلاپ، جانىبەك ەر جاياۋلادى،

                           تۇرعان جوق قولدان كەلسە ايانعالى.

                           ساداقپەن بۇل  دا تارتتى، اتتى كوزدەپ،

                           كۇشىنە ەكى الىپتىڭ ەل قايران قالدى.                            

 

                           بەتپە  -  بەت قىلىشتاسىپ، ارپالىستى،

                           نايزالاستى، تىرەستى، كوپ سايىستى.

                           بىرەۋى قالقان توسىپ، ءبىرى ۇرعاندا

                           قانجارلاستى، ايلا ىزدەپ داعدارىستى.

 

                            بوساڭسىپ بارا جاتتى ءال دارمەن دە،

                            وڭاي ما كوپە - كورنەۋ جان بەرگەنگە؟

                            جاساعى ەكى  توپتىڭ تىقىرشيدى،

                            لاپ ەتىپ كىم تايسا دا ءدۇر بەرمەككە.

ءبىر كەزدە حولون العان قانجار ۇشتى

                            ءوزى دە وڭ جامباستان قاتتى ءتۇستى

                            سونان سوڭ اپىل - عۇپىل سىلكىلەسكەن

                            قالىڭ  قول بولىپ كەتتى مايدان ءۇستى

 

                            جانىبەك ءبىر قالماقتىڭ اتىن ءمىنىپ،

                            ىقسىرىپ بەت كەلگەنىن شىقتى ءتۇرىپ.

                            قونعانداي «كوك پەرىسى» تۇنەرىپتى،

                            ايبىنمەن ءتۇستى كوزگە نايزا ءۇيىرىپ.

 

                            مايداندا ابىلاي حان تاعى كوردى،

                            تانىدى جاۋ جالامدا قايراتتى ەردى.

                            جارق ەتىپ قىسىلعاندا تىنىس بەرگەن

                            بىلۋگە ەر جىگىتتى قۇمار بولدى.

 

                            قازاققا قاندى مايدان دەس بەرگەندە،

                            ءدات قىلار قانداي جۇرەك سەسكەنبەۋگە!

                            ابىلاي ات تەبىنىپ شايقاسقاندا

                            دۋلىعا باس دومالاپ ءتۇستى جەرگە.

 

                             قازاقتىڭ ارۋاعى زور باتىرلارى

                             قابانباي، جانتاي، باراق، بوگەن كارى،

                             جانە دە مالايسارى، وتەگەن بي

                             ىرزا بولىپ، باتا تىلەك ەتتى ءبارى ...

جاۋ كەتىپ، سوعىس توقتاپ تىنىققان سوڭ، جەڭىس العان ابىلاي اقىلشى    اعاسى ابىلپەيىزگە: «ەرلىگىمەن تانىلعان باتىرلاردى ساراپقا الىپ، قالاۋىن   ورىنداپ وتىرالىق» دەپ، اقىل قوستى. بۇل ويدى قارت باتىرلارعا دا ايتتى.   وسى  جولعى جەڭىستىڭ كورنەكتى باتىرى، جاس جىگىت جانىبەك ساربازدار الدىندا   ەلدەن ەرەك ايگىلەندى.

- سەنىڭ قان مايدان ۇستىندە ات بەرگەندىگىڭنەن ءسوز بەرگەندىگىڭ تارتىمدى   ەدى. بۇل جولعى جەڭىستىڭ جەمىسى سەنىكى بولسىن. حان ورداسىنا قوياتىن تالابىڭ    بولسا ايت، - دەدى ابالپەيىز ۋاڭ وردا اتىنان بۇيىرا سويلەپ.  

- سۇراساڭىزدار ايتايىن، مەن جاسپىن. ەلىم، جەرىم تانىلماعان، ورتالارىڭا بۇگىن قوسىلدىم، وردا بوساعاسىنان جاڭا اتتاپ وتىرمىن. سوندىقتان تالابىم كوپ بولسا دا، بىرەۋىن ايتايىن. ونىم ورىندالسا، ەكىنشىسى ونان سوڭ ايتىلادى، - دەدى جانىبەك.

- ايت، كوپشىلىك تىڭداسىن - دەدى ابىلاي.

- اسكەري قولباسىمىز ابىلاي وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرسە دەيمىن، تاقسىر ...

- ال، ال، ورىن بەرەيىن، باسقا نە سۇرايسىڭ؟، - دەدى ابىلاي.

- كەرەي  دەگەن  ەلىم بار، يەلىگىم جوق، سارباز ۇستاپ، قولباسى بولىپ، ەلىمدى   دە، ءوزىمدى دە تانىتسام دەيمىن.

ابىلاي وتىرعان باتىرلارعا قارادى. قابانباي مەن بوگەنباي ءبىر بىرىنە باس   يزەپ كۇلە قاراستى.

- ەلىم، جەرىم بار، سۇقتانعان جاۋىم بار. قورعانىس جاساپ، قارسى تۇرار   كۇشىم بولسا  دەگەن ەرگە، كىم ىقىلاسىن بەرمەسىن؟، - دەيدى باتىرلار.

 - ەندىگى تالابىڭ شە؟

 - تۇسكەن توبەمە، شىققان تاۋىما، جاساعان جورىعىما، بەت الار ساپارىما   جەتەكشى بولار تۋىمدى بەلگىلەپ بەرىڭىز، - دەيدى.

  سول جولى قالىڭ قولدىڭ الدىندا ابىلاي ءۇش قۇلاش قاراتاماق نايزاعا    شاپتالعان، ەنى ءتوس جارا، قىزىل سارى جىبەك  شاشاقتى، قىتاي تورعىنىنان    جاسالعان تۋدى ۇسىندى. اقبوز اتقا ءمىنىپ، ساۋىتىنىڭ سىرتىنان دالباي    كىرەۋكە جامىلىپ، ىجداعاتپەن تۋدى قولىنا الدى جانىبەك ... ابىلاي تابىستاعان، ەر جانىبەك كوتەرگەن ەل تۋى ۇرپاقتان ۇرپاقتىڭ  قولىندا ەل ۇرانى بولىپ ماڭگى جەلبىرەي بەرمەك.

ەر جانىبەك - ازاتتىق ۇرانى!

 

                     ەرلەر بار ەڭىرەگەن بۇل قازاقتا،

                     باس تىككەن ەل-جۇرتى ءۇشىن سان ازاپقا.

                     قول باستاپ، تۋ كوتەرىپ، ۇران سالىپ

                     جەتكىزگەن ەل مەن جەرىن وسى ازاتقا.

 

                    كەك قايناپ، جاسىنان اق جاۋعا شاپقان،

                    اتا جاۋ - قالماق جۇرتى جانىن شاققان،

                    سۇلاتىپ جەكپە - جەكتە ەڭ باتىرىن

                    ءسۇيسىنتىپ ابىلايعا ەرتە - اق جاققان.

 

                    اتاندى سودان باستاپ - ەر  جانىبەك،

                    «ەر» قويدى حان ابىلاي ءوزى جەبەپ.

                    ايگىلەپ كوپشىلىككە باتىر داڭقىن

                    سەرىك ەتىپ قاسىنا الدى دەمەپ.

 

                    دارا بولىپ ەل باستادى، ءسوز باستادى،

                    باتىرلىق، ادىلدىكتى قولعا ۇستادى.

                    ازاتتىق پەن جاقسىلىقتى ەلگە تىلەپ،

                    ەشكىمگە بودان بولماس تەزدى ۇستادى.

 

                    وشپەيتىن اتى ماڭگى ارداقتى ەسىم،

                    باستاعان سىن ساعاتتا تاريح كوشىن.

                    ۇرپاعى سيىناتىن باققا اينالدى

                    كىرگىزىپ تارىققاندا ەلدىڭ ەسىن!

 

تولەك  تىلەۋحان - جازۋشى، حالىقارالىق 

«الاش»  سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى

تايتولەۋ  ءتولتاي – «ريۆتس»   جشس-نىڭ توراعاسى.

Abai.kz