ونسىز دا تۇرمىس جاعداي دىڭكەلەتكەن حالىق ەسىن جيار-جيماستان، قوي جىلى تاعى دا جاپپاي قىمباتشىلىققا تاپ بولدى. اعىلعان اقپاراتتى وقىپ وتىرساڭ، جاعاڭدى ۇستايسىڭ.

ماسەلەن، ەلدەگى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ باعاسى وتكەن جىلدىڭ 9 ايىندا 13,3 پايىزعا ارتقانى جىلدىڭ العاشقى ەكى-ءۇش كۇنىندە بەلگىلى بولدى. ونىڭ ىشىندە وسىمدىك شارۋاشىلىعى ونىمدەرى 20,8%-عا، مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى – 2,4%-عا قىمباتتاعان.

مىناداي قالىڭ قىمباتشىلىقتى وقىعان وقىرمان ءوز-وزىنەن ويعا قالادى – بۇل ۇكىمەت ءبىزدى قايدا الىپ بارادى دەپ: وتكەن جىلى بيداي باعاسى 24,7%-عا، كۇرىش – 19,6%-عا، ارپا – 9,5%-عا، جۇگەرى – 7,4%-عا، تارى – 1,8%-عا، ال قاراقۇمىقتىكى 15,4%-عا ارتىپ، قارابيداي – 6,5%-عا، سۇلى باعاسى – 2,6%-عا وسكەن. تۇينەكتى پياز 39,8%-عا، كارتوپ – 22,5%-عا، ورامجاپىراق – 21,8%-عا، اسحانا ءسابىزى – 16,4%-عا، اسحانا قىزىلشاسى – 14,4%-عا قىمباتتاعان. قۇس ەتى 12,4%-عا، شوشقا ەتى – 6,4%-عا، جىلقى ەتى – 4,5%-عا، ءىرى قارا مال ەتى – 2,7%-عا، قوي ەتى – 2,6%-عا ارتقان. جۇمىرتقا باعاسى 21,5%-عا، ال شيكى سۇتتىكى 10,3%-عا وسكەن.

ەندى بۇل كورسەتكىشتەردىڭ بيىلعى جىلى قالاي-قالاي وزگەرەتىنىن ايتۋ قيىن، بىراق باعا اتاۋلى مۇنان ءارى تاعى دا شارىقتاماسا، كەمىمەيتىنى انىق. سەبەبى رەسەيمەن وداقتاسقان ەلدىڭ تەڭگەسى ءرۋبلدىڭ جولىن قۇشۋ قاۋپى لاپ قويار توپان سۋداي ىركىلىپ تۇر.

مىسالى ءۇشىن، جىل باستالار-باستالماستان، وسكەمەندە جوعارعى سورتتى نان باعاسى قىمباتتاپ، 70 تەڭگە بولدى. بيدايىن قار استىندا ءشىرىتىپ، استىق تاپشىلىعىن قولدان جاساعان قازاقستاندا وسكەمەن عانا ەمەس، وزگە وڭىرلەردە دە ناننىڭ قىمباتتاۋى ورىن الار اقيقاتقا اينالار ءسات الىس ەمەس..

جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ اقتوبە وبلىسىندا ەلەكتر ەنەرگياسى تاريفتەرى جەكە تۇلعالار ءۇشىن 5%، زاڭدى تۇلعالار ءۇشىن 9,7%-عا ءوستى. ءوزىن-ءوزى 80% ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتەتىن اقتوبە وبلىسىنداعى بۇل قىمباتتاۋدى رەسمي ورىندار «ەنەرگوجۇيە» جشس مەن «KEGOC» اق-نىڭ تاسىمالداۋ تاريفتەرىنىڭ ۇلعايۋى سالدارىنان» دەيدى.

اقتوبە وبلىسىمەن جارىسا، شىمكەنتتە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءتاريفى 6%-عا، پاۆلوداردا 3,6%-عا قىمباتتادى.

سول سياقتى 1 قاڭتاردان باستاپ الماتى مەن الماتى وبلىسىندا ەلەكتر ەنەرگياسى ءتاريفى 7,5%-عا ءوستى. جارىق قۇنى وسكەن سوڭ، بۇل قىمباتتاۋ اششى ىشەكتەي شۇباتىلىپ، ەكونوميكانىڭ باسقا سەكتورىنا ەنە بەرەتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ويتكەنى جارىق قىمباتتاعان سوڭ، ءبىزدىڭ ەلدە قالىپتاسقان «ەكونوميكالىق ءداستۇر» بويىنشا، قىمباتتامايتىن ەشبىر زات، ەشبىر قىزمەت ءتۇرى جوق!

تاريفتەردىڭ وسكەنى ءوز الدىنا، 2015 جىلى توزىعى جەتكەن سۋ جانە جىلۋ ماگيسترالدارى حالىقتىڭ قارجىسى ەسەبىنەن الماستىرىلاتىن بولادى. بۇل تۋرالى ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوساەۆ مالىمدەدى. «تابيعي مونوپوليا بولعاندىقتان، تاريفتەن باسقا پايدا تاباتىن جول جوق. بۇگىندە ەۋروپالىق دامۋ بانكىمەن جۇمىس جاسالىپ جاتىر. ۇكىمەت 2020 جىلعا دەيىنگى تاريف ساياساتى بويىنشا جاڭا باعدارلاما قابىلدايدى»، – دەيدى دوساەۆ بىلق ەتپەي.

بىراق تاريفتەر قانشالىقتى جانە قاشانعا دەيىن قىمباتتايتىنى تۋرالى دوساەۆ ءلام دەمەگەن. ول بار بولعانى «تاريفتەر وسپەي تۇرىپ، الدىمىزداعى سۇراقتاردى ءبارىبىر شەشە المايمىز» دەگەن سەنىمدە ەكەنىن جەتكىزدى.

ونسىز دا اشقۇرساق حالىققا ەندى قۇبىر جوندەۋ مەن «تەتس»-تەردىڭ تەسىگىن جاماۋ-جاسقاۋ شىعىنى قوسىلسا، تاريفتەرىڭ ءبىر ورنىندا تۇرىپ قالايىن دەپ تۇرعان جوق – وسەدى. وسكەندە دە – وكىرتىپ وسەر ءتۇرى بار.

ونىڭ ۇستىنە كورشىلەس رەسەيدى مەڭدەگەن تەرەڭ داعدارىس ءبىزدى دە شارپىپ وتەر ءتۇرى بار. بىزگە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق مۇشەسى رەتىندە رەسەيگە قول ۇشىن بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءسويتىپ، وتاندىق تاۋارىمىزدىڭ باسىم بولىگىن رەسەيگە وداق بەلگىلەگەن باعامەن جىبەرۋگە ءماجبۇر بولامىز. ال وتاندىق كاسىپكەرلەر ءوز كەزەگىندە تاۋارلارى ارزانعا ءوتىپ كەتپەۋدىڭ قامىن ويلاپ، شىعارعان ونىمدەرىنىڭ ىشكى نارىقتاعى باعاسىن قىمباتتاتا تۇسەدى. مىنە، قىمباتشىلىقتىڭ تاعى ءبىر كەسەلى وسىدان كەلەدى.

رەسەي ءبىزدىڭ ونىمگە سۇرانىستى ارتتىرسا، بىرىنشىدەن – قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىنداعى تاۋار كولەمى ازايادى. بۇل ءوز كەزەگىندە سۇرانىستى ارتتىرىپ، ءونىم باعاسىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى. دەمەك، قازاقستان حالقىن قىمباتشىلىق ودان ءارى قىسا تۇسەدى دەگەن ءسوز...

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رەسەيدىڭ ەۋروپا يمپورتىنان باس تارتۋى – بىزدەگى ازىق-تۇلىك يمپورتىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتىن بولادى. مىسالى، بىزگە اقش-تان كەلەتىن 40,7 مىڭ توننا ەت; اۆستراليادان كەلەتىن 1,1 مىڭ توننا; كانادادان 1,6 مىڭ توننا ەت رەسەي ارقىلى وتەدى. رەسەي ەندىگى كەزەكتە سول سىرتتان اكەلىنەتىن ەتكە دە جارماسۋى عاجاپ ەمەس. ەڭ قىزىعى، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىقتاعى تۇتىنۋشىلاردى تولىق قامتي الماي وتىرىپ، رەسەيگە قازىردىڭ وزىندە ءىرى كولەمدە ەت ءونىمىن شىعارىپ وتىرمىز! دەمەك، بۇدان بىلاي دا رەسەيدىڭ ەت جانە ەت ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىسى ەسەلەنسە، وندا قولدا باردى كورشىگە عانا بەرىپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى ەت ونىمدەرى نارىعىنا دەگەن سىرتتىڭ سۇرانىسى وسسە، ىشكى نارىق ونىڭ سوڭىنا «ەرە كەتەرى» انىق.

ونىمەن قويماي، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازاقستان بيۋدجەتىنىڭ تەپە-تەڭدىگى مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 65,5 دوللاردان تومەن تۇسپەگەن جاعدايدا عانا ساقتالاتىن كورىنەدى. بىراق باعا 60 دوللاردان تومەندەسە، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى قاڭتارىلادى ەكەن (تۇپنۇسقا – EurasiaNet).

ال كۇنى كەشە عانا مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 45 دوللاردان تومەنگە تۇسكەنى بەلگىلى بولدى. الداعى ۋاقىتتا بۇل كورسەتكىش 35 دوللارعا دەيىن تومەندەيدى دەگەن بولجام دا ايتىلۋدا...

ەندى وسىدان كەيىن ۇلتتىق بانكتىڭ «2015 جىلى دەۆالۆاتسيا بولمايدى» دەگەنىنە ەشكىم سەنبەيتىنى انىق. كەرىسىنشە، ەلدەگى بىرقاتار ساراپشىلار «دەۆالۆاتسيا ءسوزسىز بولادى جانە ول قاجەت شارا» دەيدى.

قىمباتشىلىقتىڭ كوكەسى ءبىزدىڭ سىرتقى قارىزىمىزدا بولىپ تۇر. بىلتىرعى جىلى عانا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 27,6%-عا ءوسىپ، 5,614 تريلليون تەڭگەگە جەتتى. بۇل تۋرالى قازتاگ اقپارات كوزى 5 قاڭتار كۇنى قر قارجى مينيسترلىگىنىڭ سايتىنا سۇيەنە وتىرىپ حابارلاعان بولاتىن. ونىڭ 5555,3 ميلليارد تەڭگەسى ۇكىمەتكە تيەسىلى: 4178 ميلليارد ىشكى جانە 1377,2 ميلليارد سىرتقى قارىزدى قۇرايدى.

سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق، مۇنان بەس جىل بۇرىن، ياعني 2009 جىلعى 1 قاڭتارعا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 1,33 تريلليون تەڭگە عانا بولاتىن. بەس جىلدىڭ ىشىندە بۇل كورسەتكىش 4 تريلليونعا وسكەنىن ەسكەرسەك، «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق باعدارلاماسى قاعاز جۇزىندە قالاتىن قۇجات قانا بولايىن دەپ تۇر.

«جىعىلعانعا – جۇدىرىق» دەگەندەي، بيلىكتىڭ حالىقتى «حالىقتىق اي-پيوعا» شاقىرعانى دا، العاشقىداي ەمەس، ساتسىزدىككە ۇشىرادى. سوڭعى اقپارات بويىنشا (قازتاگ), قازمۇنايگاز ءبارلاۋوندىرۋ (قمگ ءبو) اكتسيالارىنىڭ قۇنى 22,3%-عا دەيىن تومەندەگەن. قازاقستان قور بيرجاسى حابارلاعانداي، قاڭتار ايىنىڭ ەكىنشى اپتاسىندا 12 050 تەڭگەگە ءبىر عانا كەلىسىم جاسالعان! مۇناي كومپانياسىنىڭ ارتىقشىلىقققا يە اكتسيالارىنىڭ قۇنى ساۋدا-ساتتىق بارىسىندا 6,03%-عا ءتۇسىپ، 10 700 تەڭگەگە دەيىن تومەندەدى.

قمگ ءبو مۇناي ءوندىرۋ كولەمى جاعىنان قازاقستاندا كوشباسشىلاردىڭ ۇشتىگىنە كىرەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل قۋانارلىق جاعداي ەمەس. وندىرگەن ءونىمى قۇنسىزدانىپ جاتسا، ەلدەگى ءىرى مۇناي كومپانيالارىنىڭ ەرتەڭى قالاي بولارى بەلگىسىز!

قازاقتا «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاننان كور» دەگەن ناقىل ءسوز بار.

وتكەن جىلى دا جىل باسى دەۆالۆاتسيادان باستالىپ، ول ءبىزدى 20 پايىزدىق قىمباتشىلىققا ۇشىراتقانى بەلگىلى.

سول تۇستا اياق استىنان ابىر-سابىر بولعان حالىق ازىق-تۇلىك اتاۋلىنى قاپتاپ ساتىپ الا باستادى. ىلە-شالا، جانار-جاعار ماي، ءىزىن الا ۇن مەن قانت باعاسى شارىقتاپ كەتتى. بانكتەردىڭ كەيبىرى شەتتەگى قارىزىن وتەي المايتىندارىن جاريالاپ، بانكروت جاعدايىنا ۇشىرادى. «تۇرعىن ءۇي باعاسى قىمباتتايدى، دوللار تاعى دا كوتەرىلەدى» دەگەن قاۋەسەت جەلدەي ەستى. بىراق ول كەزدە دە حالقى بىردەن ەلۋ پايىزعا كەدەيلەنگەن ەلدە قالاي ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن ەشكىم ايتقان ەمەس.

سول سياقتى بۇگىنگى كۇنى «مۇناي باعاسى قاشانعا دەيىن ارزانداماق؟» دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ جوق. بىراق ءبىر نارسە انىق – وپەك مۇناي باعاسىن ارزانداتۋ ارقىلى بالاما قۋاتتى ءوندىرۋدى ءتيىمسىز ءارى پەرسپەكتيۆاسىز ەتۋدى كوزدەيدى. بۇل – كارتەلدىڭ مۇناي گەوساياساتىمەن قاتار جۇرگىزىپ كەلە جاتقان شاراسى.

بۇل كەزدە قىمباتشىلىق اتاۋلىنى تەك قانا حالىقارالىق داعدارىستارمەن بايلانىستىراتىن ءبىزدىڭ بيلىك  قارجى امنيستياسىن جاريالاپ، حالىقتى IPO-عا قاتىسۋعا ۇندەۋدى باستاپ كەتكەن ەدى. جەكەشەلەندىرۋ جالعاسىپ، مەملەكەتتىك مۇلىك تاعى دا جەكەگە ۇسىنىلدى، جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى جالعاستى... بىراق بۇل شارالارعا قاراماستان، جىلقى جىلى باعا اتاۋلى اتتاي شاۋىپ، اپتا سايىن ورلەگەن بولاتىن.

ەندى ەلدەگى بىلگىر ماماندار «كورپەگە قاراي كوسىلۋگە» كەڭەس بەرۋدە. سەبەبى كورشى ەلدەردەگى گەوساياسي باسەكەلەستىكتىڭ شيەلەنىسۋى مەن مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى ونسىز دا شاتقاياقتاپ تۇرعان ەكونوميكاعا سالماق تۇسىرەرى بەلگىلى. ەكونوميكانى ستاگناتسيا جاعدايىنا جەتكىزبەس ءۇشىن، ۇلتتىق قوردان 707,5 ميلليارد تەڭگە قوسىمشا قاراجات تا ءبولىندى.

بيلىكتىڭ تاڭدايى تاقىلداعان شەشەندەرى ء«بىز سەرپىندى، تەز دامۋشى، اۋىسپالى جانە... تۇراقسىز الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز» دەپ ەكىۇشتى وي ءبىلدىرىپ، «اركىمنىڭ ءال-اۋحاتى ءوزى قابىلداعان شەشىمدەرىنە بايلانىستى» دەپ جاۋىردى جابا توقىعىلارى كەلەدى. ماماندار بولسا، تارىلا تۇسكەن نارىق جاعدايىن ەسكەرىپ، قاراجاتتى تارتىنا جۇمساۋعا، ارتىق نەسيە الماۋعا كەڭەس بەرۋدە.

سويتسە دە، بيىلعى جىلدىڭ كۇردەلى بولارىن جاسىرۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سەبەبى بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسى جەڭىل بولمايتىن كورىنەدى. ەگەر ارتىق اقشاڭىز بولسا، ونى مىندەتتى تۇردە بانكتە ساقتاۋ كەرەك ەكەن. سونداي-اق دەپوزيتتەردە اقشانى ءتۇرلى ۆاليۋتامەن ساقتاۋعا بولاتىندىقتان، وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، اقشانى 3–4 ءتۇرلى ۆاليۋتامەن ءبولىپ سالعان ءتيىمدى كورىنەدى. بىراق بۇنىڭ ءبارى «سۋعا كەتكەننىڭ تال قارمايتىن» ءسوزى. بيلىكتىڭ قارجىلىق ماسەلەگە قاتىستى ناسيحاتىنا الدانىپ، تاقىرعا وتىرىپ قالماۋدىڭ قامىن جاساي ءبىلۋ كەرەك.

بيىلعى جىلدىڭ تۇراقسىز ەكونوميكالىق احۋالىنان قارجىگەرلەر مەن شەنەۋنىكتەر دە سەسكەنىپ، حالىقتى ۇنەمدىلىككە شاقىرىپ الەك! بىراق ۇنەمدىلىك دەگەندى شەنەۋنىك اتاۋلى سول حالىقتىڭ وزىنەن ۇيرەنسە، ءجون بولار ەدى. ەكىنشىدەن، «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى» دەگەندەي، جاي انشەيىن ۇرانداۋ مەن ءتالىمسۋ حالىققا نان بولمايتىنى تاعى بەلگىلى.

دايىنداعان گۇلميرا تويبولدينا.

(دەرەككوز: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى. №02 (273) 15 قاڭتار 2015 جىل.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «قىمباتشىلىق قامىتى قىسىپ بارادى –

حالىق قايتىپ كۇن كورەر؟»)

اباي.kz