سەنسەڭىز، ازاتتىق - اباي اماناتى. ۇلى اقىن «شەكپەنىنەن شىققان» ۇشەۋدىڭ (شاكەرىم، كاكىتاي، تۇراعۇل) 1905-1907 جج. ساياسي قوزعالىسقا بەلسەنە ات سالىسۋى وسىعان مەگزەيدى. قۇداي بەرەم دەسە بەرەدى، سوڭعى جىلدارى ناقتى دالەلدەر - ابايدىڭ ءبىرلى-جارىم ولەڭدەرى جاڭادان تابىلىپ وتىر.

سونىمەن، اقسارىباس، اعايىن!  ابايدىڭ جاڭادان تابىلعان ءبىرىنشى ولەڭىمەن تانىسالىق.

                                      توق، تاتۋدى سىيلاماي،

                                      اشتارعا بەرگەن اس ارتىق.

                                      ۇيىندە بوسقا بۇلداماي،

                                      قاتەرگە تۇسكەن باس ارتىق.

وسى تورتجولدىق ولەڭدى ناقىل، رۋباي، شەشەن ءسوز، مەيلى، افوريزم دەسەك تە جاراسادى. بۇل بۇرىن-سوڭدى جاريالانباعان اباي ءافوريزمى. ونى تاپقان ادام كىم دەيسىز بە؟ ول - تاراز قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ابايتانۋشى ءالىمباي نايزاباەۆ (ىزدەنۋشىگە ەل اتىنان مىڭ دا ءبىر العىس ايتامىن).

ءافوريزمدى شاكەرىم ءوزىنىڭ «ار قارىزى» اتتى ماقالاسىندا («سارىارقا» گازەتى، 1917 جىل، 4 شىلدە) كەلتىرىپتى. ماقالا مىناداي وقيعا ىزىمەن جازىلعان: اشتىقتى، جالاڭاشتىقتى كورىپ مايداننان قايتقان جەتىسۋدىڭ 719 جىگىتى ءاليحان بوكەيحانوۆ اتىنا «ستيپەنديا تاعايىندالسىن يا مەدرەسە اشىلسىن» دەپ ەكى مىڭ سوم اقشا جيناپ بەرىپتى. مۇنى ەستىگەندە الاش اقساقالى «بارەكەلدى!» دەپ قاتتى قۋانباي ما. ءسويتىپ، شاكەرىم: «مىنە، ادامنىڭ كوزىنە جاس، كوڭىلىنە ماحاببات كەلتىرەتىن زور جۇمىس» دەي كەلە: «اباي مارقۇم بىلاي دەۋشى ەدى» دەپ جاڭاعى ناقىلدى ايتىپتى.

وزگە ەمەس، ۇلى اقىننىڭ باس شاكىرتى شاكەرىم ماقالاسىندا اتاپ ايتقان سوڭ، ناقىل ءسوز ابايدىكى ەكەنىنە كىم تالاسار.

ءبىزدى «ۇيىندە بوسقا بۇلداماي، قاتەرگە تۇسكەن باس ارتىق» دەگەن ەكى جول قىزىقتىرىپ وتىر. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى نەدە؟ قاي كەزدە ايتىلعان، ءوزى؟ وسىنى ويلاسايىق. باقساق، شاكەرىم ونى توڭكەرىستى، ءوز سوزىنشە «قالقىما» كەزەڭ ورايىنا كەلتىرىپ وتىر. «ەلدىك ءۇشىن جان پيدا» دەپ نامىستى جاناتىن قايراقتى ءسوز رەتىندە. بىراق اباي استارلاپ، بۇركەمەلەپ ايتۋدىڭ اسقان شەبەرى بولعان. افوريزمنەن «ەل ەركىندىگى ءۇشىن باسىڭدى قاتەرگە تىك، ازاتتىق جولىنا جانىڭدى سال» دەگەن استاردى اڭداۋ بۇگىنگى بىزدەرگە قيىنعا سوعاتىنى سول.

بۇل وي-جوتا عانا، شىندىق اۋىلىنان شىعانداپ كەتۋ دەپ سوگۋگە اسىقپاڭىز.  الدىمەن 1904-1905 جج.  الەۋمەتتىك احۋالعا كوز تىگەلىك. امبەگە ايان، رەسەي يمپەرياسىن توڭكەرىس ەلەسى كەزىپ، ساياسي قوزعالىس مىقتاپ كۇش الدى. تاريح ساحناسىنا شىقپاعان كۇشتەر كەمدە كەم، رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ جاديتشىلدىك دەلىنەتىن قوزعالىسى دا مادەني ارنادان ساياسي ارناعا اۋىستى.       

مەكەنى قىر ءتوسى بولسا دا، سەمەي شارىنە ءجيى قاتىنايتىن، قىرىم تاتارى ي. گاسپرينسكيدىڭ ء«تارجىمان» گازەتاسىن ۇزبەي وقيتىن اباي، شاكەرىم جاڭاعى «ۇستەگىلەر-باعىندىرا المايتىن، تومەندەگىلەر-باعىنعىسى كەلمەيتىن» قوعامدىق احۋالدى تامىرشىداي تانىپ-ءبىلىپ، ءجىتى قاداعالاپ وتىرماي ما. اسىرەسە، شايماردان قوسشىعۇلوۆتىڭ حاتىنا بايلانىستى 1903 جىلى جازعىتۇرىم اباي اۋىلدارىنا جۇرگىزىلگەن تىنتۋدەن سوڭ، ساياسي ەركىندىك تاقىرىبى بۇل ورتادا ءجيى كوتەرىلگەنى حاق. دەمەك، اباي ناقىلدى وسى كەزدەردە ايتقان دەۋدىڭ ورايى بار.

وسىمەن، ەكىنشى ولەڭگە اۋىساتىن كەز دە جەتتى. 

                             ەرىكسىز تۇسكەن ىلديدان،

                             ەركىڭمەن شىعار ءور ارتىق.

                             قورلىقپەن وتكەن ومىردەن،

                             كوسىلىپ جاتار كور ارتىق.

بۇل بۇرىننان بەلگىلى، ۇلى مۇحاڭ ءوزى تاۋىپ قوسقان شۋماق. الايدا افوريزم وسى كۇنگە شەكتى ەلەۋسىز حالدە «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنىپ كەلدى. ونى سارالاۋ قاجەتتىگى ەندى عانا تۋىپ وتىر.

باقساق، العاشقى ولەڭ مەن سوڭعى ءتورت جولدىڭ ءستيلى، مازمۇنى جانە ۇيقاسى ەگىز قوزىداي ۇقساس. بۇل ءجايت ەكى ولەڭنىڭ  مەرزىمدەس ەكەندىگىنە سىلتەيدى، ءبىر. ەكىنشىدەن، باستى گاپ «ەرىك» سوزىندە. «ەرىك» ءسوزىن ەكى ايتۋى – ەل ەگەسى ابايدىڭ ەل ەرتەڭىنە الاڭداعان ءۇنى دەسەك نەسى ايىپ.

ەندى «قورلىقپەن وتكەن ءومىر» دەگەندى تۇسىنىكتەمەلەيىك. ازەلدە اباي «اعىزدى سىعىپ جاسىمدى»، «بۇرق ەتىپ، كوزدەن جاس شىقسىن» دەپ قازاقتىڭ يت مىنەزىنە كۇيىنگەن، الەۋمەتتىڭ مەشەل حالىنە قورلانعان. جەكە باسى يا وت باسى، وشاق قاسى ماسەلەسىنە ەمەس (ابايدىڭ قازاق اراسىن كەۋلەگەن قىرسىقتار مەن كەلەڭسىزدىكتەردەن تورىققانى، ءوز تۇرعىلاستارى اراسىنان «ەلۋ بەسكە دەيىن سەنىسەر ادامىن تابا الماي» كۇيزەلگەنى قانداي شىندىق بولسا، مىنەزى مايدا ەركەجان بايبىشەنىڭ، اقىلدى كەلىنى كاماشتىڭ جاقسى كۇتىمىندە، ءوزىن شىن سۇيگەن بالالارى، ءپىر تۇتقان  شاكىرتتەرى ورتاسىندا بولعانى سونداي شىندىق).

سونىمەن، ەكىنشى ناقىلدان دا ساياسي استار بايقالادى.  

كۇدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن وقىرمان نازارىن مىناداي جالپى جايتتەرگە اۋدارايىن. 1885 جىلعى ايگىلى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭىندە ەل دەرتىنە:

                           وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

                           ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، -

دەپ «دياگنوز» قويعان اقىننىڭ شىعارماشىلىق ءومىرى سوڭىندا «تۇزەل قازاعىم، ىرقىڭ (ەركىڭ) ءوز قولىڭدا بولۋىن كوزدە» دەگەن داۋانى ءسوز ەتۋى زاڭدىلىق.  ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، ابايداي داناعا ىرىقسىز، بودان ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر ەكەنى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانداي اقيقاتتۇعىن.          

وسى تۇستا ۋاقىتتارىڭىزدى الىپ، اباي مەن نەمەرە ءىنىسى شاكەرىمنىڭ اراقاتىناسىنا توقتالۋعا ءماجبۇرمىن. 1898 جىلعا شەكتى ەكى تۇلعا اراسى كۇردەلى بولىپ، ونان سوڭ جىلما-جىل جاقىنداي بەرگەن. ەستەلىكتەر ءوزارا قۇرمەت پەن  سىيلاستىق ارتا بەرگەنىن تام-تۇمداپ بولسا دا جەتكىزەدى. شىعارماشىلىقتى قويا تۇرالىق، 1902 جىلدىڭ 11 مامىرىندا ابايدىڭ تەتە ءىنىسى ىسقاق دۇنيە سالعاندا، كەلەسى جىلى شاكەرىمنىڭ تەتە اعاسى شاكە باز كەشكەندە اباي مەن شاكەرىم سول اۋىلداردا قونا جاتىپ، زيراتتارىن قىرقىنا دەيىن قالاتىپ بەرەدى. وسى كەزدەردە قوس ويشىلدىڭ ارمانسىز وي ءبولىسىپ، ەل كەلەشەگىنە قاتىستى سان تالاي سىر شەرتىسكەنى ءسوزسىز.

وعان شاكەرىمنىڭ «اباي مارقۇم وتكەن سوڭ وزىمە ايتقان جىرلارىم» اتتى ولەڭدەر تسيكلى ناقتى دالەل (بۇل جىرلار شىن مانىندە جوقتاۋ بولىپ تابىلادى).

                                 قاتىپ قالعان جەلىننەن،

                                 قايماعى بار بال شىقتى.

                                 قايعىلى ءبىزدىڭ كوڭىلدەن،

                                 قايعىرعان سايىن قان شىقتى، -

دەپ توپەلەگەن ساي-سۇيەكتى سىرقىراتار جوقتاۋ، ارينە، اعاسى ابايدى شىن ۇستاز تۇتقان جۇرەكتەن شىققان. حازىرەتى شاكەرىم 1905 جىلى جايلاۋ توسىندە ابايدىڭ جىلدىق اسىن وتكىزىپ، كۇزدە مەككە ساپارىنا اتتانعان. ەلگە ورالعان بەتىندە-اق، رەسەي كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى، كەلەشەك الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قاسىنان تابىلىپ، ساياسي ىستەرگە باس قويسىن. ابايدىڭ ورنىن باسقان اعاعا كاكىتاي، تۇراعۇل ىلەسكەن بولاتىن. كاكىتايدىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا وراي، 1915 جىلى 18 قاڭتاردا «قازاق» گازەتىندە باسىلعان «قوش، قاراعىم!» ماقالاسىندا: «مەن 1908 جىلى اباقتىدا جاتقانىمدا كەلىپ، امانداسقان دا وسىلار (شاكەرىم، كاكىتاي، تۇراعۇل – ا.و.) بولدى. «بۇعان وزگە قازاق جارامادى-اۋ»، - دەپ نالىدىم»، - دەيدى الەكەڭ.

ايتسا ايتقانداي، قىر قازاقتارى ىشىنەن 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىن بوركىن اسپانعا اتا قارسى الىپ، تۇڭعىش قازاق اۆتونومياسى - الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا ءبىر كىسىدەي ات سالىسقاندار تاعى دا - شاكەرىم، تۇراعۇل. ياكي «ۇيىندە بوس بۇلداپ» جاتپادى، جانىپ كەتەردەي بولىپ قان مايداندا ءجۇردى. 

مۇنى، ءۇش تۋىستىڭ الەكەڭە ەرۋگە جاراعان ازاماتتىق ەرلىگىن، ۇلى ابايدىڭ «قاتەرگە تىككەن باس ارتىق» دەگەن وسيەتىمەن ءبىر بايلانىستا قاراستىرعان دۇرىستىق دەپ بىلەمىن.

ءسويتىپ، جوعارىدا قاراستىرىلعان ەكى ءافوريزمنىڭ سارىنى، رۋحى ءبىر. ول - وتارلىق بۇعاۋعا قارسىلىق. ەكەۋىنىڭ دە جازىلۋ ۋاقىتى - 1904 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارىمى دەپ توپشىلايمىز.      

سابىر ەتسەڭىز، ابايدىڭ تاعى ەكى ولەڭىنە كوڭىل بولمەكپىن. 2014 جىلى «ابايدىڭ سوڭعى ولەڭى» دەگەن تاقىرىپپەن ءباسپاسوز بەتىندە مىناداي ولەڭ جولدارى جاريا ەتىلدى:                     

                                كۇنايىم كوپ يلاھي،

                                كەشىرە گور مۇنىمدى.

                                بارار باسقا جەرىم جوق،

                                ۇسىندىم حاققا موينىمدى.

                                اتا-انام ەدىڭ قارا جەر،

                                اشا گور ەندى قوينىڭدى.

ءشۇباسىز، بۇل التى جول ابايدىڭ باقيعا وتەر شاقتا  شىعارعان ولەڭى. ەشبىر جيناققا ەنبەگەن تىڭ تۋىندى. ونى سەرىك جاقسىباەۆ دەگەن ازامات 1978 جىلى جيدەبايداعى اباي مۋزەيىنىڭ شىراقشىسى نيازبەك الداجاروۆ قاريانىڭ اۋزىنان جازىپ الىپتى.  نيازبەك اقساقال - ابايدىڭ اتالاس تۋىسى، جالعان سوزگە جانى قاس، شىنشىل ادام بولعان. دەمەك، ولەڭ ابايدىكى. ولەڭ كەرەمەت! حاققا مويىنسۇنعان، سول سەبەپتى ءولىمدى توسىپ العان اۋليە كىسىنىڭ كوكىرەك تۇكپىرىندەگى سوڭعى تىلەگى. بالالىق شاعىندا سوپىلىق ءىلىمنىڭ ۋىزىن ىشكەن جارىقتىق سول اۋليەلىك جىپتەن ايىرىلماي ومىرىنە سوڭعى نۇكتەنى قويادى. قاي جاعىنان كەلسەك تە، ولەڭدى مويىنداماۋعا ەشبىر سەبەپ جوق.  

ءوز تاراپىمنان قوسىپ ايتارىم، جاڭادان تابىلعان ولەڭنىڭ «كۇنايىم كوپ يلاھي» دەگەن ءبىرىنشى جولى «كۇنام كوپ يلاھي» دەپ ۇعىلۋى مۇمكىن. بۇل قاتە. دۇرىسى، «بويىمدا ءمىن، كەمشىنىم كوپ يلاھي» دەپ ۇققان ءجون. نەگە دەسەڭىز، قازاقتا ء«مۇتتايىم» دەگەن (ارابتىڭ ء«مۇتتاھيم»  ءسوزىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى) «ۇرەيلى»، «سەزىكتى» جانە «زۇلىم» دەگەن ماندەردى جەتكىزەتىن ءسوز بار (ۇلكەن كىسىلەر ۇرەي، قورقىنىش سەزىمىن تۋدىراتىن جەردى بەرتىنگە دەيىن ء«مۇتتايىم جەر» دەسەتىن). سول سياقتى «كۇنايىم»  پارسىنىڭ «كۇناھار» (كۇنالى بولۋ) ءسوزىنىڭ قازاقىلانعان ءتۇرى. بىراق، اۋليە اباي ونى «كۇنا» مانىندە ەمەس، جاڭا ايتىلعانداي، «بويىمداعى ءمىن، كەمشىن» دەگەن ماعىنادا قولدانىپ وتىر.

وسىمەن، اقىننىڭ «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم، ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم» دەپ باستالاتىن 8 شۋماق ولەڭىنە كەلەيىك. بۇل دا شاماسى 1904 جىلدىڭ قىسىندا دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى. ويتكەنى، الدىڭعى ولەڭمەنەن وي جۇيەسى ورتاق، ءستيلى ءبىر - دانا ادامنىڭ تازارعان رۋحىن، احيرەتكە دايارلىق كەيپىن بايقاتادى.  

سونىمەن، شىعىس پوەزياسىنىڭ الىبى ومار حايامنىڭ پالساپالىق تورتجولدىق جىرلارىن (رۋباي) ەسكە سالاتىن ابايدىڭ قوس شۋماعىن جانە «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم»، «كۇنايىم كوپ يلاھي» دەگەن ەكى ولەڭىن تىلگە تيەك ەتتىك. جيىنى - ءتورت تۋىندى. الداعى ۋاقىتتا وسى تورتەۋى 1904 جىلدىڭ ەنشىسى بولۋى كەرەك دەگەن ويدامىز.

 «ازاتتىق - اباي اماناتى» دەگەن جاڭا ويىمىز دا وسىمەن ءتامام. كەشەگى كەڭەستىك بيلىك  ابايدىڭ كەيبىر قىرىن تانىپ-بىلۋگە تىيىم سالعان بولسا، زەرتتەيمىن دەگەن ادامعا جول ايقارا اشىق قازىر. ءلاجىمىز نە، اباي كەڭىستىگىنىڭ سوڭى (1898-1904 جج.) ازىرگە يەسىز «بوس» تۇر. ءبىز ونىڭ ءبىر پۇشپاعىنان (1903 جىلدىڭ مامىرىنان كەلەسى جىلدىڭ جازىنا شەكتى) عانا جەمىس تەردىك.

قورىتىندى ءتۇيىن: تاسادا قالىپ كەلگەن ابايدىڭ سوڭعى ولەڭدەرى اقىر اماناتى ءارى كوڭىل-كۇيىنىڭ ايناسى. تىڭ مۇرالار اباي جيناقتارىندا جارقىراتىپ كورسەتىلسە ءھام ولارعا عىلىمي تۇسىنىكتەمە جازىلسا ۇتارىمىز كوپ بولماقشى.

اسان وماروۆ.

اباي.kz