ءيا، ەلىمىزدە  بارىنەن دە بۇرىن  زاڭ جوباسىن قابىلداۋ ويىنشىققا اينالىپ بارا جاتقانداي. نەگە دەسەڭىز، ءبىر شارۋالارمەن  قانداي دا ءبىر كەڭسەنىڭ ەسىگىن قاقساڭىز، «بىزدە زاڭ وزگەرىپ كەتكەن، ەندى بىلاي جاساۋىڭىز كەرەك، بالەنباي تەڭگە تولەۋىڭىز كەرەك» دەپ قارسى الاتىن كەڭسە قىزمەتكەرلەرىن ءجيى  كەزدەستىرەسىز. قارسىلىق تانىتايىن دەسەڭىز كەلگەن شارۋاڭىز بىتپەي قالۋى بەك مۇمكىن. بىتكەنىن ايتاسىز، اپتالاپ ساندالتىپ قويۋى دا عاجاپ ەمەس. ءوز پىكىرىڭدى دالەلدەيىن دەسەڭىز،  قاپتاعان زاڭدارىمىزدىڭ قاي «پۇشپاعىنان» ۇستارىڭىزدى بىلمەيسىز. شىنىمەن دە، بىزگە دەيىن دە تالاي رەت ايتىپ-ايتىپ «تابانىن توزدىرعان» ورىندالماي جاتقان زاڭدار جەتكىلىكتى. تەك ولار حالىقتىڭ قالتاسىن قاعۋعا كەلگەندە «اتتانداپ» العا شىعادى. شاماسى جوعارىدا وتىرعان ەل سەنىمىن اقتايدى دەگەن دەپۋتاتتارىمىز الدارىنا كەلگەن زاڭ جوبالارىنا قالاي بولسا سولاي قارايتىن سەكىلدى. وسىلاي اشىنىپ ايتۋىمىزعا وتكەندە «استانا تەلەارناسىنا سۇقبات بەرگەن دەپۋتاتىمىزدىڭ ءۋاجى سەبەپ بولىپ وتىر. حالىق سەنىمىن ارقالاپ جۇرگەن حانىمىسىز: «جاڭا عانا 19 زاڭدى قابىلداپ جىبەردىك، ويتكەنى بىزدە بۇگىن كورپوراتيۆ بولادى سوعان اسىعىپ جاتىرمىز» دەپ ءماز-مەيرام بولىپتى. ال، ەندەشە، «تويعا اسىعىپ وتىرىپ» ەرتەڭ قاراپايىم حالىقتى «توڭقالاڭ اسىراتىن» قانشا زاڭ قابىلدانىپ كەتتى ەكەن؟!.

سونىڭ ءبىرى،شاماسى7-قاڭتاردان باستاپ كۇشىنە ەنگەن «جول قوزعالىسى ەرەجەسى» زاڭى بولسا كەرەك. ەندى وسى ويىمىزدى تارقاتىپ ايتىپ كورەلىك. ارينە،جاڭا ەرەجەگە ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تۇزەتۋلەر ەڭ الدى­مەن، ادامنىڭ اماندىعى ءۇشىن جول قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالىپ وتىرعانى ءسوزسىز. دەگەنمەن، جالپى حالىقتىڭ كوڭىلىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن تۇستارى از ەمەس سەكىلدى. وعان سەبەپ، جوعارىدا ايتىلعان حالىق قالاۋلىلارىنىڭ نەمقۇرايدىلىعى بولسا كەرەك.  جالپى بۇل زاڭعا كولىك جۇرگىزۋشىلەردەن باستاپ، جالپى تۇرعىندار تاراپىنان نارازىلىق كوپ. نەگە دەسەڭىز، جاڭا زاڭداعى اتاپ كورسەتىلگەن ون وزگەرىستىڭ  قاي-قايسىنا دا ايتار ءۋاجىمىز بار.

ءبىرىنشىسى،   «شەتەلدەردىڭ باسىم كوپشى­لىگىندە مەيلى جەڭىل كولىك نەمەسە جۇك كولىگى بولسىن مىندەتتى تۇردە كولىكتىڭ شامى جاعۋ­لى جاعدايدا قوزعالادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ەلى­مىزدىڭ جۇرگىزۋشىلەرى دە جاڭارتىلعان «جول قوزعا­لىسى ەرەجەسىنە» سايكەس كۇندىز كولى­گىنىڭ شامىن جاعىپ جۇرۋگە مىندەتتى».  وسىعان دەيىن دە قالادان تىس شىعا بەرگەندە بارلىق اۆتوكولىكتەرگە وسىنداي تالاپ قويىلعان. ونىسى دۇرىس تا شىعار. ال، قالانىڭ ورتاسىندا تاپاي تال تۇسىندە شام جاعىپ ءجۇرۋ تالابى  قاراپايىم اقىلعا سيا بەرمەيتىندەي.  جول-كولىك وقيعاسى وسى كولىكتىڭ شامىنا تىرەلىپ تۇر دەپ ەشكىم ايتا الماس.  ء«تۇن ىشىندە كوزىڭدى اشىپ ۇيىقتا» دەيتىندەي كۇلكى شاقىرادى.  جارايدى، جاڭا ەرەجە بويىنشا ماي قىزمەتكەرى قانداي دا ءبىر كولىكتى توق­تاتقان جاعدايدا جۇرگىزۋشىگە ونى قانداي سەبەپپەن توقتاتقانىن ءتۇسىندىرۋى ءتيىس. بۇعان قوسا، جۇرگىزۋشى ماي مامانىنا كۋالىگىن كورسەتىپ، لاۋازىمىن ءبىلۋدى تالاپ ەتسە، وندا ينسپەكتور قارسىلاسپاي قۇجاتىن كورسەتۋگە قۇقىلى. ءۇشىنشى تالاپ – ىشكى ىستەر قىزمەت­كەرى كولىكتى توقتاتقان جاعدايدا جۇرگىزۋشى دە، جولاۋشى­لار دا ينسپەكتوردىڭ رۇقسا­تىنسىز كولىكتەن تۇسپەۋى ءتيىس. تاعى ءبىر ماڭىزدى نارسە، بۇدان بىلاي كولىكتى ماس كۇيىندە جۇرگىزگەن جۇر­گى­زۋ­شىلەرگە قول­دانىلاتىن ايىپ بارىنشا قا­تاڭداتىلدى. مىسالى، جاڭادان قابىل­دان­عان «جول قوزعا­لىسى ەرجەسى» بويىنشا كولىكتى ماس كۇيىندە باسقارعان جۇرگىزۋشىنى 10 جىل مەرزىمگە كولىك جۇرگىزۋ كۋالىگىنەن ايى­رۋ قاراستىرىلعان.  وتە ورىندى تالاپتار. الايدا، كىمگە قالاي. بۇل تالاپ «باي بالاسى اسان» باسقاشا، «كەدەي بالاسى ۇسەنگە» باسقاشا ورىندالمايتىنا كىم كەپىلدىك بەرە الادى. ولاي دەيتىنىمىز، وتكەن جىلدىڭ باس كەزىندە «باي بالاسى ۇسەنوۆ» تاپايدىڭ تال تۇسىندە ايالدامادا تۇرعان جۇرگىنشىلەردى تاپتاپ ءوتىپ، ءبىر جاس قىز قازا بولعان ەدى. سونىمەن «باي بالاسى ۇسەننىڭ» شارۋاسى بىتكەن بولار دەپ ويلاعانبىز. جوق، بىتپەپتى. ونىڭ الدىندا كولىككە جۇرگىزۋشىلىك قۇجاتىنسىز وتىرىپ  (ماي-داعىلار وزدەرى جاسىرىپ وتىرعان بولۋى كەرەك), تاعى ءبىر كولىكتەگى جۇرگىزۋشىنىڭ كولىگىن جارامسىز ەتىپ، ءوزىنىڭ جاراقاتتاۋ «مىندەتى» تۇرىپتى. تاعى دا تەمىر تورعا توعىتىلعان ۇسەنوۆ الدىڭىزدان قايتادان «اجال قۇرىعىن» كوتەرىپ شىقپاسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماس. ء«بارىن دە ساتىپ الۋعا بولادى» دەپ ويلايتىن باي-باعلاندار ءۇشىن ادام تاعدىرى تۇك ەمەس-اۋ.

ءجا، جاڭا ەرەجەدەگى«بۇدان بىلاي 12 جاسقا دەيىنگى بالالار كولىككە ار­نايى ورىندىقتاردى پايدالانۋ ارقىلى وتىر­عىزىلۋى ءتيىس» دەگەن تالاپ تا كوڭىلگە قونا بەرمەيتىندەي. نەگە دەسەڭىز، ساۋدا نۇكتەلەرىندەگى اتالمىش ورىندىقتىڭ نارقى قاراپايىم حالىق ءۇشىن قول جەتىمدى ەمەس. ماسەلەن، ءبىر عانا الماتى قالاسىندا 60-70 مىڭداي جۇرگىزۋشى تۇراقتى جۇمىس ورنى بولماعاندىقتان «تاكسيست» بولىپ ناپاقاسىن تاۋىپ ءجۇر. ونىڭ ءوزى ءبىر دە جەتەدى، بىردە جەتپەيدى. كولىگى بۇزىلىپ قالسا تاپقان-تايانعانىن تۇگەلدەي دەرلىك قوسىمشا بولشەككە جۇمسايدى. ونسىز ۇيىندەگى جۇمىسسىزداردىڭ سانى تاعى ءبىر ادامعا ارتۋى مۇمكىن. ال، ەندى وسىنداي جاندارعا قالاي «بالالارعا ارنالعان ورىندىقتى ال» دەپ ايتا الاسىز. ءبىرلى-جارىمى الۋى دا مۇمكىن. دەنى وعان قاۋقارسىز.

سونىمەن بىرگە،  كولىكتى توقتاتۋشىلاردىڭ دەنى  جۇمىسقا اسىعىپ تۇرعاندار مەن اۋزى-مۇرنى سيماي سىعىلىسىپ تۇراتىن قوعامدىق كولىككە جاس بالالارىمەن وتىرا المايتىندار. ەندى «ماي» قىزمەتكەرى ايىپپۇل سالادى دەپ قورىققان «تاكسيستەر» بۇدان كەيىن بالالارى بار ادامداردى كولىكتەرىنە وتىرعىزبايدى. سوندا جاۋىندى-شاشىندى، بوراندى، قاقاعان سۋىقتا تۇرعان جاس بالالى جۇرگىنشىلەر نە ىستەۋ كەرەك؟  جاۋاپ جوق.

ال وتباسىندا 12-جاسقا دەيىن بىرنەشە بالاسى بارلار نە ىستەۋى كەرەك؟. كولىگىندەگى ورىندىقتاردى تۇگەلدەي اۋىستىرۋ قاجەت پە؟. الدە ءبىر جاققا جانۇياسىمەن قوناققا بارعىسى كەلسە، بالالارى ءۇشىن بىرنەشە كولىك جالداپ اپارۋ كەرەك پە؟ اق-ادال ەڭبەگىنە ساتىپ العان كولىگىنە ءوزىنىڭ بالالارىن وتىرعىزا المايتىن حالگە جەتكەنىمىز بە؟. ساۋال كوپ، تاعى دا جاۋاپ جوق.

وسى جازبانى جازۋ بارىسىندا  عالامتور بەتتەرىندەگى وسى ماسەلەگە قاتىستى جۇرتشىلىقتىڭ وي-پىكىرلەرىن ءسۇزىپ شىقتىم.  سوندا ءبىر ازامات «مەنىڭ ون جاستاعى بالامنىڭ بويى ۇزىن، كادۋىلگى 17-دەگى ءجاسوسپىرىم ءتارىزدى، مەن ونى كىشكەن­تاي بالانىڭ ورىندىعىنا قالاي سىيعىزا­مىن؟»  دنپ اشىنا جازىپتى. ال جاۋاپ بەرىپ كورىڭىز. ال دەنەسى تىم كىشى، جاسى 12-دەن اسىپ كەتكەندەردى قايتەمىز. ولار ونى قالاي دالەلدەي الادى. مۇمكىن جۇرتتىڭ ءبارى قۇجاتتارىن قالتاسىنا سالىپ ءجۇرۋدى مىندەتتەۋ كەرەك شىعار.

ەندى  ەرەجەنىڭ اقىلعا سىيمايتىن ءبىر تۇسى – وسى ەرەجەدەگى كولىكتى تەك ارنايى رۇقسات ەتىلگەن بەلگىسى بار كولىك تۇراعىنا عانا قويۋ بولاتىن. ويتپەگەن جاعدايدا جۇرگىزۋشى­نىڭ ايىپپۇل تولەيتىندىگى كورسەتىلگەن بولاتىن. نەگە دەسەڭىز، ءبىر الماتى قالاسىنىڭ وزىندە عانا 600 مىڭنان استام  كولىك تىركەلگەن. قالاعا كۇن سايىن  كەلەتىن كولىكتەردى ەسكەرسەك، قالاداعى بارلىق كولىك سانى 700 مىڭنىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ال وسى كولىكتەردى قوياتىن ارنايى ورىندار بۇل قالادا جوق ەكەنى، بار بولسا دا اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولمايتىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.  دەسەك تە، سوڭعى ساتتە جاڭا ەرەجەنىڭ بۇل  نۇس­قا­سىندا مۇنداي شەكتەۋ الىنىپ تاستالعانى ورىندى بولدى.

تاعى ءبىر تاڭعالدىرعانى – بۇعان دەيىنگى جول ءجۇرۋ ەرەجەسىندە ەلدى-مەكەندەردەن جىلدامدىقتى ساعاتىنا 40 شاقىرىمنان اسىرماۋ بەلگىلەنگەن ەدى. بۇل جولعى ەرەجەدە «ەلدى-مەكەندەردىڭ قايسىبىر بو­لىك­تەرىنەن ساعاتىنا 90 شاقىرىمدىق جىل­دام­دىقپەن وتۋگە رۇقسات ەتىلەدى» دەپ كورسەتىلىپتى. نە ءۇشىن. ەلدى-مەكەندەردە  جاياۋ جۇرگىنشىلەر وتەتىن جول بەلگىلەرى، باعدارشامدار جوق ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جول ءجۇرۋ ەرەجەسى زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋعا قۇلىقسىز ەكەندىگىن ويلاساق، بۇل دا تۇرعىندارعا اجەپتاۋىر قاۋىپ-قاتەر تۋعىزاتىنى ءسوزسىز.

قىسقاسى،  اتالمىش ەرەجەگە قاتىستى ورتاعا سالىپ، كەڭەسەر تۇستار از ەمەس. ادەتتە، ومىرگە كەلگەن ءار زاڭنىڭ جوباسىن ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر وڭىرىندە سىناقتان وتكىزىپ، جارامسىز تۇستارىن الىپ تاستاپ،سودان سوڭ عانا قابىلداسا ورىندى بولار ەدى. اتام قازاقتىڭ «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەنى بەكەر ايتىلماسا كەرەك.

سەرىكجان قاجي،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

اباي.kz