ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەرزىمىنەن بۇرىن جاريالاعان «نۇرلى جول» دەپ اتالاتىن كەزەكتى جولداۋىندا الداعى داعدارىستاردان امان شىعۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان جىل سايىن 3 ملرد.دوللار كولەمىندە قارجى بولىنەتىندىگىن اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى. جانە ارتىنشا باس پروكۋرور اسحات داۋىلباەۆ پەن قر سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسقا قارسى كۇرەس جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ باسشىسى قايرات قوجامجاروۆتى ارنايى قابىلداپ، ءۇش جىل ىشىندە 9 ملرد-دوللار شاماسىندا بولىنەتىن قوماقتى قارجىنىڭ ءتيىستى ماقساتتارعا جۇمسالماي، قولدى بولىپ كەتپەۋىن قاداعالاۋدى قاتاڭ تاپسىرعانى دا ەستە.

-         ءدال قازىر ۇلتتىق قور قاراجاتىن قاجەتكە جاراتاتىن كەز كەلدى. الداعى ءۇش جىلدا جىل سايىن ۇلتتىق قوردان 3 ملرد. دوللار ءبولىنىپ تۇرادى. ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن قاراجاتتىڭ تيىمدىلىگىن "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ پارتيالىق باقىلاۋ كوميتەتى دە قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋى كەرەك. ۇكىمەت قوردان بولىنەتىن قاراجاتتىڭ ءتيىستى باعىتتا بويىنشا ءتيىمدى جانە ورىندى جۇمسالۋىن قامتاماسىز ەتۋىن جۇكتەيمىن. ءاربىر تيىننىڭ قاتاڭ سۇراۋى بولادى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءدال وسىلاي قاداپ ايتىپ، قاتاڭ تاپسىرۋى بەكەر ەمەس. ويتكەنى، بىزدەگى جەمقورلىق «جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ» كورسەتۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ كەسىرىنەن شەگىنە جەتىپ تۇر.  «بارماق باستى، كوز قىستىلىقتىڭ» بارعان سايىن ۇدەۋى قانداي دەڭگەيگە جەتكەندىگىن مىنا ءبىر دەرەكتەردەن-اق بىلۋگە بولادى.

امەريكانىڭ «Rand Corporation» تالداۋ ورتالىعى مەن «TRACE International» بەيكوممەرتسيالىق ىسكەرلىك قاۋىمداستىعىنىڭ ساراپشىلارى بىرلەسە تۇزگەن رەيتينگە قازاقستان سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا الەمدەگى 200-گە جۋىق مەملەكەتتىڭ ىشىنەن 141 ورىننىڭ «بيىگىنەن» كورىنىپتى. ورتالىق ازيا بويىنشا تۇرىكمەنستاندى (197 ەلدىڭ ىشىنەن 115-ورىندا)  عانا العا وزدىرعان ەكەن. ال  قىرعىزستان 161, تاجىكستان 182-ورىننان كورىنسە سىرى تۇگىلى سىبىر-كۇبىرىن سىرتقا  شىعارمايتىن وزبەكستان 194-ورىندا تۇر.  

جەمقورلىق دەندەپ كەتكەن ەلدەردىڭ كوش باسىنان يرلانديا كورىنسە،  العاشقى بەستىككە كانادا، جاڭا زەلانديا، گونكونگ پەن تۇرعىندارىنىڭ اۋزىنان اق ماي اعىپ وتىرعان شۆەتسيا ەنگەن. قىزىق بولعاندا، ەڭ سوڭعى 197-ورىندا حالقى كۇن استىندا قاقتالىپ، كەدەيشىلىك قامىتىن كيگەن نيگەريا تۇر.

ءجا، باسقادا شارۋامىز قانشا؟ جاي ۋاقىتتا تمد اۋماعىنداعى تۇركى تىلدەس ەلدەردەن ەكونوميكامىز الدەقاشان العا وزىپ كەتكەنىن ايتقاندا بوركى اسپاندا ء«ىلىنىپ قالاتىن» ءبىزدىڭ ەلدىڭ اتقامىنەرلەرى جەڭ ۇشىنان جالعاسقان قارجىلىق قۇيتىرقىلىقتاردى قۇردىمعا كەتىرۋگە كەلگەندە دە «قۇرىق سالدىرمايتىنى» قالاي؟ قايتا ەكونوميكاسى جامباستاپ جاتقان ەلدەردىڭ سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيى بىزدەن كەيىنگى ورىننان كورىنۋى نەلىكتەن؟ «زاڭ الدىندا حان دا ءبىر، قارا دا ءبىر» دەگەن قاعيدانى ۇستانا ما؟ الدە «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالىن وزىنەن ارتىق تۇسىنە مە؟ كۇنى كەشە عانا بىزگە الاقان جايىپ كەلىپ، 100 ملن. دوللار قارجىنى قارىزعا العان المازبەك اتامباەۆتىڭ ەلىندەگى قىرعىزدار قانشا جەردەن قارنى اشىپ وتىرسا دا “مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى” دەگەندى ىرگەسىندەگى قازاقتان جاقسى بىلەتىن ءتارىزدى...

قازاقستاندا «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭ العاش قابىلدانعان كەزدە تورعا شاباقتار ءتۇسىپ، شورتاندار ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەنىن ايتىپ دابىل قاققان وتاندىق باق-تىڭ قازىر بۇل تۇرعىداعى تاقىرىپتىق ازىعى جىلعا جەتەدى. شەتەلگە شىعانداپ كەتكەن ءابىلازوۆ، حراپۋنوۆ، رىسقاليەۆتەر ءىسى جازا-جازا جاۋىرعا اينالعان شاقتا استانانىڭ ىرگەسىندەگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ بۇرىنعى باسشىلىعى كوگەندەلگەن قويداي ءتىزىلىپ، «ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى». بۇرىنعى ۇكىمەت باسشىسى سەرىك احمەتوۆتىڭ ء«ۇي قاماققا» الىنعانىنىڭ نەگىزگى سەبەبى كەزىندە وسى وڭىرگە بولىنگەن ميللياردتاعان قارجىنى ونىمەن سىبايلاستاردىڭ تالان-تاراجعا تۇسىرگەنى بەلگىلى بولدى. باق بەتىندە ونىڭ قاي جىلداردا قانداي قىزمەت اتقارعانى، قالاي جوعارىلاعانى ءۇستى-ۇستىنە جاريالانىپ جاتقاندىقتان، توقتالىپ جاتۋ ارتىق بولار، بەلگىلىسى: سەرىك نىعمەتۇلىنىڭ ەندىگى بارار جاعى تەمىر تور بولاتىن ءتۇرى بار. ويتكەنى، ء«ۇي قاماققا» الىندى دەگەن ءسوز بوستاندىقپەن قوشتاسار ءسات الىس ەمەستىگىن اڭعارتاتىن كورىنەدى.   

حالىق اراسىندا كوررۋپتسياعا قاتىستى كوزقاراسىن بىلمەك ماقساتتا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالناما قورىتىندىسىن جاريالاعان "قوعامدىق پىكىر" زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى بوتاگوز راقىشەۆانىڭ مىنا مالىمدەمەسى ەرىكسىز نازار اۋدارتادى. ب.راقىشەۆا ەلىمىزدە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولاتىن 6 سەبەپتى اتاپ كورسەتىپتى. «ەڭ ءبىرىنشىسى شەنەۋنىكتەردىڭ ارەكەتتەرىنە، تابىستارىنا جانە شىعىندارىنا قاتاڭ باقىلاۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. ودان كەيىن سوت جۇيەسىنىڭ جەتىلمەگەندىگى، بيۋدجەتتىك سالاداعى جۇمىسشىلار جالاقىسىنىڭ تومەندىگى، سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرى ءۇشىن جازالاردىڭ دۇرىس ەمەستىگى، جەتىلمەگەن ەكونوميكا مەن قوعامدىق باقىلاۋدىڭ جوقتىسى، سونداي-اق ۇلتتىق داستۇرلەر مەن مەنتاليتەت" دەيدى راقىشەۆا حانىم.

حوش، سونىمەن ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن قارجىنىڭ قولدى بولىپ كەتپەۋىن باس پروكۋراتۋرا باسا نازار اۋدارىپ وتىرماق. ناقتى مالىمەتكە سۇيەنسەك، سوڭعى 3 جىلدا 400 قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، ءۇش مىڭنان استام اتقامىنەر اباقتىعا جابىلعان ەكەن. بۇل دا جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس. دەمەك، جىل سايىن مىڭداعان ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن كومپانيا، سەرىكتەستىك باسشىلارى جازاعا تارتىلدى دەگەن ءسوز. ال الداعى ءۇش جىلعا جوسپارلانىپ وتىرعان ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن جىل سايىنعى 3 ملرد. دوللاردى جولدان قارپىپ قالۋعا ەندى كىمنىڭ جۇرەگى داۋالار ەكەن؟ جولداۋ ارقىلى بولىنگەن قوردىڭ اقشاسىنا قول سالار بولسا، ەندى باستارىن اراشالاۋدىڭ ءوزى قيىنعا اينالارى انىق. ويتكەنى، ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسىن قولدى ەتكەنننىڭ جاقسىلىق كورمەيتىنىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. بىزدە پرەزيدەنت قاتتى ايتپايىنشا، اكىمدەر مەن مينيسترلەردىڭ تاۋبەسىنە تۇسپەيتىنى الىمساقتان بەلگىلى عوي. «مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس» دەگەن سياقتى ەشبىر وبلىستىڭ اكىمى ەندى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ءوڭىردىڭ دە اتىن سىبايلاستىقپەن شىعارۋعا تىرىسپايتىن شىعار.

ءساتجان قاسىمجانۇلى،

استانا قالاسى

Abai.kz