ونى رەسەي تمد-نىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاي قالىپتاستىرا الا ما؟

تاياۋدا رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ «رەسەي مۇددەسىنە قايشى تاريح بۇرمالاۋشىلىق ارەكەتتەرىمەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ» تۋرالى جارلىققا قول قويدى. وسىلايشا كەڭەس وداعى تۇسىندا قازىرگى بىرقاتار تمد جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە ورىن العان گەنوتسيد، اشتىق، ۇلى وتان سوعىسى، ت.ب. ماسەلەلەرگە جاڭاشا باعا بەرىلىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە تاريحتى ۇلتتىق تۇرعىدان قايتا قاراۋ ارەكەتتەرىنە سىزات تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟! جاقىندا عانا الماتىداعى «ايت-Park» كلۋبىنا ات باسىن تىرەگەن رەسەيلىك ساياساتتانۋشى، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى زەرتتەۋ اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى الەكسەي ۆلاسوۆ بۇل كوميسسيانىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا تاريحقا قاتىستى اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق ءىس-شارالارمەن اينالىساتىنىن جەتكىزەدى.

ونى رەسەي تمد-نىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاي قالىپتاستىرا الا ما؟

تاياۋدا رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ «رەسەي مۇددەسىنە قايشى تاريح بۇرمالاۋشىلىق ارەكەتتەرىمەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ» تۋرالى جارلىققا قول قويدى. وسىلايشا كەڭەس وداعى تۇسىندا قازىرگى بىرقاتار تمد جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە ورىن العان گەنوتسيد، اشتىق، ۇلى وتان سوعىسى، ت.ب. ماسەلەلەرگە جاڭاشا باعا بەرىلىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە تاريحتى ۇلتتىق تۇرعىدان قايتا قاراۋ ارەكەتتەرىنە سىزات تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟! جاقىندا عانا الماتىداعى «ايت-Park» كلۋبىنا ات باسىن تىرەگەن رەسەيلىك ساياساتتانۋشى، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى زەرتتەۋ اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى الەكسەي ۆلاسوۆ بۇل كوميسسيانىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا تاريحقا قاتىستى اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق ءىس-شارالارمەن اينالىساتىنىن جەتكىزەدى.
بۇگىندە قازاقستانداعى «لاد» سلا¬ۆيان قوزعالىسى مەدۆەدەۆتىڭ باستاماسىن الاقايلاپ قولداپ وتىر. اتالعان ۇيىم توراعاسى ماك¬سيم كرامارەنكو: «ءبىز رەسەي بي¬لىگىنە بۇدان دا ارى بارىپ، رۋ¬سو¬فوبياعا بوي الدىرعان نەمەسە رە¬¬سەيدىڭ تاريحي شىندىعىن بۇر¬مالاپ، وعان جالا جابۋمەن اي¬نا¬لى¬سىپ جۇرگەن شەتەلدىك ازا¬مات¬تاردى كەم دەگەندە رەسەي فە¬دە¬را¬تسيا¬سىنىڭ شەكاراسىنا اياق باس¬قىز¬باۋدى ۇسىنار ەدىك» دەيدى. (www.ءrussىans.kz) ال ۋكراينا بول¬سىن، قازاقستان بولسىن، جەر¬گىلىكتى بيلىك پەن حالىقتىڭ مەم¬لەكەتتىك ءتىلدى قورعاپ، ءىس قا¬عاز¬دارىن جەرگىلىكتى تىلدەرگە وتكىزىپ، ۇلت¬تىق تاريحىن تۇگەندەۋ ارەكەتى دە «رۋسوفوبيا» رەتىندە باعالانىپ ءجۇر¬گەنىن ەسكەرسەك، رەسەيگە «اياق باسا» المايتىن ازاماتتار سانى جۇزدەپ ەمەس، ميلليونداپ سانا¬لۋى مۇمكىن عوي. قازىرشە قازاق¬ستان¬داعى ورىس ۇيىمدارىنىڭ باس¬تاماسىنا قۇلاق اسىپ جاتقان رە¬سەي جاعى جوق. ءتىپتى، رەسەيدەن ات تەرلەتىپ كەلگەن ساياساتتانۋشى الەكسەي ۆلاسوۆتىڭ ءوزى يمپە¬ريا¬لىق قىلىقتاردى تىيۋ قاجەتتىگىن ايتا¬دى. بۇل تۇستا ول: «رەسەيدىڭ سايا¬ساتتانۋ ورتاسىندا قالىپ¬تاس¬قان ءبىر يدەيا بار. وعان سايكەس، ەگەر¬دە رەسەي يمپەريالىق برەند ايا¬سىندا ءومىر سۇرمەسە، وندا مەم¬لە¬كەت ءتۇپتىڭ تۇبىندە قۇلايدى. ءويت¬كەنى تەك يمپەريالىق ساياسات قانا الىپ رەسەي شەكاراسىن بە¬كەم¬دەپ وتىرعان سياقتى. مەن بۇل يدەيا¬مەن كەلىسپەيمىن. مەنىڭشە، ءبىز¬گە، ەڭ باستىسى – قازىر قولدا بار مەملەكەتتى ينتەنسيۆتى تۇردە ساق¬تاپ قالۋ» دەيدى. بىراق ورىس سايا¬ساتتانۋشىسى رەسەي بيلىگىنىڭ «تاريح بۇرمالاۋشىلارىمەن» كۇ¬رەس جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ قۇ¬رىلۋىن قولداسا دا، كەڭەس ودا¬عى تۇسىندا ورىس يمپەرياسىنىڭ كە¬سىرىنەن قازاقستاندا ۇلتتىق تۇر¬عىدان قۋدالاۋ بولعانىن مو¬يىن¬داماي وتىر. ايتپاقشى، تا¬ريح¬تى 70 جىل بويى بۇرمالاپ، كە¬ڭەس حالقىن اقىرى قالىپتاستىرا الماي كەتكەن يمپەريا مۇراگەرى رە¬سەيدىڭ قازىرگى ارەكەتى تمد ەل¬دە¬رىنە قالاي اسەر ەتپەك؟ بۇل ءجو¬نىن¬دە تومەندەگى اڭگىمەدە.

الەكسەي ۆلاسوۆ، ساياساتتانۋشى:
قازاقستاندا بەلگىلى ءبىر ۇلتتى ەمەس، الەۋمەتتىك توپتى جويۋ جۇزەگە استى...
– مەن اتالعان كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىن قولدايمىن. مەنىڭشە، بۇل كوميسسيا بەلگىلى ءبىر ءما¬سە¬لە¬لەر¬دى شەشۋدىڭ ورنىنا، قورعانۋ ارە¬كەتىن جۇزەگە اسىرادى. نەدەن قور¬عانۋ دەرسىز؟ ماسەلەن، كەيبىر ەل¬دەردە، سونىڭ ىشىندە ۋكراينادا ءبىز¬دىڭ ورتاق تاريحتىڭ كەيبىر تۇس¬تارىن قايتا باعالاۋ ارەكەتى باي¬قا¬لادى. ماسەلەن، اشتىقتى جوق¬قا شىعارۋ ارەكەتى ءۇشىن قىل¬مىس¬تىق جاۋاپقا تارتۋ، ۋكراينا پوۆ¬ستانتسيالىق اسكەرى ليدەرلەرىن با¬تىرلار دەڭگەيىنە جەتكىزۋ، تاعى¬سىن تاعىلارى... ياعني ءبىر جاعى¬نان، بۇل وسىعان جاۋاپ بەرەتىن شارا.
ەكىنشى جاعىنان، بۇل دەگە¬نى¬ڭىز – قازىرگى بيلىكتىڭ جاڭا يدەو¬لو¬گيالىق ۇستانىمدارىنا ءساي¬كەس، پاتريوتتىق تاربيەنىڭ جاڭا مودەلىن شىعارۋعا ۇمتىلۋ. ءوز كە¬زە¬گىندە بۇل وتكەن تاريحتى ۇلگى ەتىپ، جالپى تاريح ءپانىن وتە سا¬پالى جۇرگىزۋ ىسىمەن بايلانىستى. مە¬نىڭشە، نەگىزىنەن بار ماسەلەنى وسى¬دان-اق باستاپ، ساپالى وقۋ¬لىق¬تار شىعارىپ، كاسىبي ۇستاز¬دار¬دى دايىنداۋ كەرەك-ءتىن.
– سوڭعى جىلدارى قازاق¬ستان¬دا دا ۇلت زيالىلارى مەن قازاق باس¬پاسوزى وتكەن كەڭەستىك تاريحقا قاي¬تا باعا بەرىپ كەلەدى. بۇل تۇستا ۇلى وتان سوعىسى شىن مانىندە ەكىن¬شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەمەس پە؟
– ال پانفيلوۆشىلاردىڭ ەرلىگى – كىمنىڭ ەرلىگى؟ كەڭەس حال¬¬قى¬نىڭ با، ورىستىڭ با، قا¬زاق¬تىڭ با؟
– كەشىرىڭىز، بىراق كەڭەس ودا¬عى¬نىڭ قۇرامىنداعى بودان حا¬لىقتار سول كەزەڭدەگى سوعىستارعا بارۋعا ءماجبۇر بولعان جوق پا؟
– ارينە، مەن وسى جىلدار ارا¬لى¬عىندا كەڭەس وداعى مەكتەپ¬تە¬رى¬نىڭ تاربيەسىن كورمەگەن ۇرپاق ءوسىپ شىققانىن تۇسىنەمىن. مۇن¬داي سۇراقتىڭ بولۋى ورىندى. ءبى¬راق مەنىڭ جاۋابىم مىنادا: ەگەر¬دە ءسىز بۇعان قاتىستى موتيۆ ىزدە¬سە¬ڭىز، وندا ۇجىمدىق ءموتيۆتى تابۋ قيىن. ماسەلەن، ماسكەۋدىڭ ءتۇبىن¬دە سوعىسىپ قازا تاپقان كەز كەل¬گەن ادامدى الساق، وندا ونىڭ دا سول تۇستاعى ارەكەتى جەكە-دارا ەدى. ياعني بۇل ارادا ادامدار سوعىسقا ءماج¬بۇرلى تۇردە باردى ما، الدە ءوز ەركى¬مەن باردى ما دەگەنگە كەلسەك، بۇل دا جەكە-دارا باستىڭ ماسە¬لە¬سى. سوندىقتان بۇل دا جەكە ادام¬دار مەن وتباسىنىڭ تاريحى. بۇل ءاسى¬رەسە قازاقتارعا قاتىستى، ءويت¬كەنى قازاق حالقىندا وتباسىلىق تا¬ريح اتادان بالاعا مۇراعا بە¬رى¬لىپ وتىرادى.
– مۇندا تاعى ءبىر وزەكتى ماسە¬لە – اشتىق. جالپى، اشتىق جىل¬دارى 3 ملن قازاق قازا تاپتى. بۇعان كىم جاۋاپتى؟
– تاريحتا سوتسيوتسيد دەگەن ۇعىم بار. سوتسيوتسيد دەگەنىمىز – قو¬عامنىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك تو¬بىنا قارسى باعىتتالعان رەپ¬رەس¬سيا. ماسەلەن، ۋكراينانىڭ جاع¬دايىندا بۇل گەنوتسيد، ياعني بۇل ارادا بەلگىلى ءبىر ۇلت، ەتنوستى جويۋ¬ع¬ا باعىتتالعان شارالار قول¬دان¬دى. مەنىڭشە، بۇل شارا بەلگىلى ءبىر ۇلتتى ەمەس، بولاشاقتا سول كە¬زەڭدەگى بيلىككە قاۋىپ توندىرە الا¬تىن الەۋمەتتىك توپتى جويۋعا با¬عىت¬تالعان شارا بولدى.
– ال ءۇش ميلليون قازاقتىڭ قازا تاپ¬قانىن قايدا قوياسىز؟
– تۇسىنەسىز بە، بۇل سو¬تسيو¬تسيد¬تىڭ ناق ءوزى. جالپى، گولوششەكين ۇجىمداستىرۋدى قالاي جۇزەگە اسىر¬دى؟ قالايشا رەسپۋبليكا بي¬لىگىنە اۋىلدىڭ تىنىس-ءتىر¬شى¬لىگىنەن مۇلدەم حابارسىز ادام قو¬يىل¬دى؟ مەن تاريحشى رەتىندە ستو¬لىپين جۇزەگە اسىرعان ساياسات پەن 30-جىلدارى جۇزەگە اسى¬رىل¬عان ساياسات اراسىندا باي¬لا¬نىس جوق دەپ بىلەم. ەكىنشىدەن، سو¬تس¬يو¬تسيدتىڭ گەنوتسيدتەن ءبىراز ايىر¬ماشىلىعى بار. بۇل تۇستا ورىستار دا، ۋكرايندەر دە، قازاقتار دا ءبىر¬دەي قازا تاپتى. ءتىپتى، دون كازاك¬تا¬رىنا دا سول تۇستا تولىقتاي سوق¬قى بەرىلدى. بۇگىن بىزگە «سەندەر ۋك¬رايندەردى قۇرتتىڭدار» دەپ بەتكە باسادى، ال شىنتۋايتىنا كەلسەك، قازىر يۋششەنكونىڭ ما¬ڭا¬يىن¬داعى ادامدارمەن پىكىر تالاس¬تىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءوز كەزەگىندە بۇل ورىستاردىڭ ۋكرايندەردى قۇرت¬قانىن مويىنداۋى بوپ شى¬عا¬دى. ال بۇل شىندىق ەمەس.
ايتپاقشى، ەكى اي بۇرىن ءماس¬كەۋدە اشتىققا قاتىستى جيىن ءوتتى. وعان قازاقستاننان ءسىز¬دەردىڭ ارىپتەستەرىڭىز بەن تاريح¬شى¬لار قاتىستى. سونداي-اق ايتۋ¬لى جيىندا قازاقتارمەن قوسا، قىر¬عىزدار دا بولدى. ولاردىڭ بايان¬دامالارى ماعان وتە ۇنادى. سون¬داعى ولاردىڭ ايتقانى: ستا¬تيس¬تيكاعا قارايىق، سول تۇستا كىم ءوز¬گەلەردەن دە كوپ جاپا شەكتى؟ ءاري¬نە، قازاقتار. بۇل ارادا ءبىز بۇ¬عان ورىستار كىنالى دەي الامىز با؟ جوق. بۇعان ورىستار ەمەس، سول ءجۇ¬يە كىنالى.
– ال، تاريح فالسيفيكا¬تسيا¬سىمەن كۇرەسەتىن كوميسسيا نەمەن شۇ¬عىلدانادى؟ جانە بۇل كوميس¬سيا وزگە ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە ارا¬لاس¬پاي ما؟
– نەگىزىنەن قازىرشە بۇل كو¬ميس¬سيانىڭ قۇرىلىمى مەن يدەيا¬لارى ءالى دە بەكىتىلمەگەن. مە¬نىڭ¬شە، ءبىر ايدىڭ كولەمىندە ءبارى بەل¬گىلى بولادى. ال كوميسسيا وزگە ەل¬دەر¬دىڭ «ىشكى ىسىنە ارالاسادى» دەۋ كۇ¬ل¬كىلى. ولار نەبارى تاريحتى بۇر¬مالاۋشىلىقپەن كۇرەس ءجۇر¬گىزەدى... مەنىڭشە، بۇل كوميسسيا حا¬لىقارالىق قاۋىمداستىق ال¬دىن¬دا اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق جۇ¬مىسپەن اينالىسادى.

اسەت تۇردىعۇلوۆ، قازاق¬ستان گۋمانيتارلىق-ساياسي كونيۋك¬تۋرا ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى:
ۋكرايناداعى تاريحقا قايتا باعا بەرۋ ءىسى بىزدە دە قايتالانادى
– مەن تاريحتى عىلىم رەتىندە وقى¬تۋدىڭ جاقتاۋشىسىمىن. تا¬ريح¬قا قانداي دا ءبىر ساياسي رەڭك بەرۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە باي¬لانىستى ونى سايكەستەندىرىپ جازۋ جالپى تاريحتىڭ كەلبەتىنە ءۇل¬كەن نۇقسان كەلتىرەدى جانە تا¬ريح¬تىڭ «ءومىرىن» قىسقارتادى. ەكىن¬شىدەن، بىزدە بولعان گەنوتسيد، ۇلى وتان سوعىسىنا قايتا باعا بەرۋ جالپى ەۆوليۋتسيالىق دامۋ با¬رىسىندا ورىن الىپ جاتقان وقي¬عالار، ياعني ۋكراينا، بالتىق جا¬عالاۋى ەلدەرىندە مۇنىڭ شۋى قات¬تى ەستىلىپ جاتسا، بىزدە قازىرشە مۇ¬نىڭ ءۇنى جايىراق. قازىرشە بۇل ءما¬سەلە ۇلكەن مىنبەرلەردەن كوپ اي¬تىلمايدى. بىراق ۋاقىت وتە ۋكرايناداعى تاريحقا قايتا باعا بە¬رۋ ءىسى بىزدە دە قايتالانۋى ءمۇم¬كىن.
وتاندىق ساياساتتانۋشىلار ايت¬پاقشى، ازات ەل رەتىندە ءبىز سا¬نا¬نى وتارسىزداندىرۋ پروتسەسىنەن ءتۇ¬بىندە وتەمىز. ال تاريحتى بۇر¬ما¬لاۋمەن كۇرەس كوميسسياسىن ايت¬ساق، ول رەسەيدە قۇرىلعان سوڭ، ەڭ الدىمەن رف مەن ورىستىڭ ءمۇد¬دەسىن جاقتاۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل تۇستا ولار وزدەرىن-وزدەرى با¬رىن¬شا اقتايدى. بۇل ارادا «بۇعان ورىس حالقى ەمەس، سول كەزدەگى جۇيە كى¬نالى» دەگەن ناسيحات ءجۇرۋى ءمۇم¬كىن. ال ءبىز بۇل كوميسسيانىڭ شىن مانىندە اقيقات جولىندا جۇمىس ىستەپ، تاريحتى بۇرمالاماۋى ءۇشىن اسەر ەتۋىمىز كەرەك.
ال ۇلى وتان سوعىسىنا كەل¬سەك، بۇل سوعىستى جوققا شىعارۋ نە وعان بوسقا قاتىستىق دەۋ قا¬زىرگى كەزدەگى ءبىزدىڭ ارامىزدا قال¬عان الدىڭعى ۇرپاققا تاس لاق¬تىرۋ بولىپ شىعار ەدى. ولاردىڭ بۇل سوعىسقا ءبىزدىڭ بەيبىت كۇنىمىز ءۇشىن باردى دەگەنگە سەنىمىم كامىل. ال بۇل سوعىستى ءبىز «ۇلى وتان سو¬عىسى» دەيمىز بە، الدە «ەكىنشى ءدۇ¬نيە¬جۇزىلىك سوعىس» دەيمىز بە، جوق الدە «وتار ەل رەتىندە باسقا ەلدىڭ قۇ¬رامىنداعى سوعىسقا امالسىز قا¬تىسۋ» دەيمىز بە، مۇندا ءبىر نارسە انىق: ءبىزدىڭ اعا-اپالارىمىز وتان ءۇشىن قان توكتى. ال بەلگىلى ءبىر ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن باس¬قا كوزقاراستىڭ كەلەرى شىندىق. تۇبىندە ءبىز بۇنى ۇلى وتان سوعىسى رە¬تىندە ەمەس، ەكىنشى دۇنيە¬جۇ¬زىلىك سوعىستىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قا¬راستىرۋىمىز ىقتيمال.

كامشات تاسبولات
«ايقىن» گازەتى، 28 مامىر 2009 جىل