رەسەيدىڭ تەرريتورياسىنا بويلاي ەنگەن تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىگىن ب.ز.د VII عاسىر مەن ب.ز IV عاسىر ارالىعىنداعى ساقمەملەكەتىنەن باستاۋدان گورى، تاريحي ءجىپتى بەرىدەن شيراتۋدى ءجون كوردىك. بەرى دەپ وتىرعانىمىز، XV-XVI عاسىرلارداعى قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ ءارى نىعايۋ ەۆوليۋتسياسى.

بۇل تۋرالى  مالىمەتتەر مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي»  اتتى ەڭبەگىندە كەزدەسەدى. XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە دەشتى قىپشاقتان ءبولىنىپ شىققان كەرەي مەن جانىبەك موعولستان حانى ەسەنبۇعامەن تىزە قوسىپ، ءابىلحايىرحانعا قارسى كۇرەسۋگە ءسوز بايلاسادى. الايدا، كوپ ۇزاماي وزبەك ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىر دۇنيە سالىپ، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ماڭىنا قىسىمعا ۇشىراعان ءتۇرلى تايپا وكىلدەرى كوشىپ كەلەدى.

«تاريح-ي-راشيديدە» ولاردىڭ ۇزىن-سانى 200 000 ادام دەپ كورسەتىلگەن. شارۋاشىلىق دامىدى، فەودالدىق قارىم-قاتىناستار قالىپتاستى، ناتيجەسىندە جاڭاعى كوشپەلى تايپالار بىرىڭعاي ەتنيكالىق توپقا ءتۇزىلىپ، وزدەرىن «قازاق» دەپ اتادى. ادام سانى ءوستى، اسكەري قۇرىلىم قالىپتاستى، جايىلىمدىق جەر كەڭىپ،  اينالاداعى ۇلتتارمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس جاسالدى. وسى كەزەڭدەردى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي حرونولوگياسى دەۋگە نەگىز بار.

بىراق زاماناۋي گەوساياساتتىڭ تىڭ ءتاسىلى – وزىڭنەن باسقانىڭ تاريحىنكورىنەۋجوققا شىعارۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سوڭ، ەل بولىپ، جۇرت بولىپ بارىمىزدى قورعاۋ جانە ونى دالەل-دايەكپەنشەگەلەۋ كەرەك-اق بوپ تۇر. دەمەك، مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تاريحي كەزەڭدەرىن بارىنشا جاڭعىرتىپ, ونى ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىراتىن ۋاقىت جەتسە كەرەك. 2015 جىلى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ تۋرالى باستاما وسى تۇرعىدا اسا ماڭىزدى شارا بولىپ وتىر.

بۇل تاريحي ادىلدىك قازاق زيالىلارىنىڭ اۋزىمەن بۇرىن دا بىرنەشە رەت ايتىلعان. دەمەك، 550 جىلدىعىمىزدى ەلباسىايتپاسا بىلمەس ەدىك دەگەن جالاڭ جاعىمپازدىقتان اۋلاقپىز. بىراق بۇل باستامانىڭء دال وسى كەزەڭدە پرەزيدەنتتىڭ اۋزىمەن ايتىلۋى – ستراتەگيالىق قادام. ءپۋتيننىڭ سەليگەردەگى «قازاقتا ەشقاشان مەملەكەت بولماعان» دەگەن سوزىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاۋاپ بەرىلمەگەنى كوڭىلىمىزدى قوڭىلتاقسىتىپ تاستاپ ەدى. ەندەشە، قازاق بيلىگىنىڭ ساياساتىنا ءتان اسىقپاي-اپتىقپاي ءارى بۇلتارتپاي جاۋاپ بەرۋ ءتاسىلى وسى  جولى دا ورىن الدى. «قىمباتتى وداقتاسىمىزعا» بۇدان ارتىق نە ىستەي الامىز؟

بۇعان دەيىن دە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە قاتىستى باستامالارعا قۇداي قوسقان كورشىمىزدىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ، شەكەسى تىرىسىپ جۇرەتىن. ەندى مىنا جايت ءبىراز قاۋىمنىڭ ۇيقىسىن قاشىرارى انىق. ونى قويىڭىز، ءوزىن وزگەدەن اقىلدى ەتىپ كورسەتۋگە ءومىرىن ارناعان وزىمىزدەگى بازبىرەۋلەر دە ايتەۋىر ەشتەڭەگە رازى بولمايتىن ادەتىنە سالىپ، «550 جىل ەمەس، ءبىز ارىدەن ەدىك» دەپ تىرناق استىنان كىر ىزدەۋدە. بۇل قاناعاتسىزدىق پەن حيكمەتسىزدىك دەگەندى قويساڭىزشى... قايتەمىز ەندى،  «يت ۇرەدى، كەرۋەن جۇرەدى» ەكەن.

مويىندايىقشى، جاعراپيالىق ورنالاسۋى اسا كۇردەلى قازاقستانء ۇشىن 550 جىلدىق تاريح تاقيامىزعا تار كەلىپ تۇرعان جوق. ءسوز باسىندا ايتقانداي، اڭگىمەنىڭ توركىنىن ساق داۋىرىنەن نەمەسە التىن وردانىڭ حاندىعىنان باستاۋعا بولار ەدى، بىراق ءار نارسە ءوز ۋاقىتىمەن بولاتىنىنا كوزىمىز جەتىپ كەلەدى عوي.  سونىڭ ءبىر مىسالى، ەستەرىڭىزدە بولسا، 90-جىلدارىنازارباەۆ «اۋەلى ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەپ، الداعى 20-30 جىلدىقتاعى دامۋ باعىتىمىزدى ايشىقتاعانداي بولعان.

تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتىپ، «مىنە، ەندى ءوز قولىمىز وزىمىزگە جەتتى، قوجايىن بولامىز» دەپ وتىرعان كوپكە بۇل ءسوز جاعا قويمادى. كەڭەس كەزىندە «ۇلتتار لابوراتورياسىنا» اينالعان قازاقستانداعى ۇلتارالىق ماسەلە توقسانىنشى جىلدارى تىم كۇردەلى ەدى. 1989 جىلعى ساناق بويىنشا، حالىق سانى 16 464 464 ادام بولسا، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت - قازاقتىڭ سانى 6 ملن-نان ارەڭ اسىپ جىعىلعان ەدى. وتە كۇردەلى گەوساياسيء  ارى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ ۇستىندە وتىرىپ، التى ۇيدەي قازاقپەن ۇلتتىق يدەولوگيانى جالپاعىنان جاساۋعا قابىلەتىمىز جەتكەنىمەن، قاۋقارىمىز  جەتەر مە ەدى، جەتپەس پە ەدى؟

جاۋابىن ءبىز بىلمەيمىز، بىراق سول كەزەڭدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلتارالىق كەلىسىمدى قاستەرلەي وتىرىپ،  130 ۇلتتىڭوكىلىن تالماي ەڭبەك ەتۋگە شاقىردى جانە ونى «اۋەلى ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەپ اتادى. احۋالدى سۋىق اقىلعا سالىپ باعامداي الماعان كوبىمىز ءۇشىن وسىنشا جىل قازاقتىڭ جوعى جوقتالماي جاتقانداي كورىنگەنى راس. قازاقىلىعى كەم سولتۇستىككە جاقىنداۋ استانا سالدىق، بىراق  ساتۋشىدان ناندى ورىسشا سۇراۋىمىزدىڭ بار كىلتيپانى نازارباەۆتا جاتقانداي كورىنەتىن.

ءوز جەرىمىزدە وگەيلىك كورىپ وتىرمىز دەپ، ەموتسيانىڭ ەكپىنىمەن قوس قولىمىز قۇرعاندى قيراتپاق بولىپ تا كوردىك. بىراق وسى ارالىقتا مەكتەپتەر قازاقشالانىپتى. مەشىتتەر بوي كوتەرىپتى. بەيبىتشىلىكتىڭ بەسىگىندە تەربەلگەن قارادومالاقتاركوبەيىپ قالىپتى. ءبىر-ءبىر ايفون ۇستاپپىز، بىراق بىلىنبەي كەلگەن يگىلىكتىڭ باعاسىنا جەتۋ كوبىمىزدىڭ قاپەرىمىزدەن تىس قالىپتى. سەبەبى، بارلىق جاقسىلىق وزىنەن ءوزى بولىپ جاتقانداي كورىنەتىن ادەتى عوي.

نيەتى ارام وزگە بىرەۋ جانى اشىعانسىپ ايارلىق قىلسا، وزىمىزدەگى يگىلىكتىڭء بارىن جوققا شىعارا كەتەتىن قۇلدىقپسيحولوگيا كورىنىس بەرەتىن كەزدەر بولعان. كوپكە توپىراق شاشىپ كومۋسىز قالار جايىمىز جوق،  بىراق بۇل قاسيەت كەيبىرىمىزدىڭ بويىمىزداء الى دە بار.  دەسە دە، «بەرەكە - تىنىشتىقتا» دەگەن قاعيدانى بىلەتىن حالقىمىز جەمە-جەمگە كەلگەندە سابىرعا بوي الدىرىپ، بىرلىك تۋى استىندا بىرىگە كەتەتىن ەجەلگى قاسيەتىن جاڭعىرتتى. سوزگە توقتايتىن، ءوزى وتىرعان بۇتاقتى ءوزى كەسپەيتىن ءمارت مىنەزىمەن تابىستى.

ەندەشە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن الەمدەگىء تۇرلى بۇلىكتەن  امان وتىرۋىمىز، اۋەلى اللانىڭ ساقتاۋى، سوسىن حالقىمىزدىڭ وزگەۇلتتارعا دەگەن دارحان كوڭىلى، شۇكىرشىلدىگى مەن ارىدەن ويلايتىن دانالىعىنان بولسا كەرەك.  ەلباسىنىڭ ساياساتى دا ەلدىڭ تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتا دامۋىنا نەگىزدەلگەنىن ايتساق – ىرىسىمىز كەمىپ قالماس، قايتا ۇلت ىشىنەن قايناپ شىققان تۇلعانىڭ تاريح الدىنداعى ءادىل باعاسىن بەرگەنىمىز بولار ەدى. وتكەن ءوتتى، كەتكەن كەتتى. تۇتاس تاريح ءۇشىن ويماقتاي كورىنگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ 23 جىلىندا قازاقستان  ءتۇرلى كەزەڭدەردى باسىنان وتكەردى. ناپاقامىزدى الا دوربامەن ايىرعان كەزدەن، ۇيىمىزدە 4G ينتەرنەت بيلىك قۇرعانعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقى بولمىسىمىزدان ايىرىلعان جوقپىز، شۇكىر.

جۇرتتان وزا شاپتىق، ەلدەن ەرەك ەكونوميكا قالىپتاستىردىق دەپ اسىرا ايتپاسپىز، بىراق بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەمتۇرمىسىمىز بار. ياعني، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «اۋەلى ەكونوميكاسىنىڭ» اپوگەيىنە جەتكەنىمىز جوق. بىراق باعامدار بولساڭىز، «سوسىن ساياسات» دەگەن ەكىنشى بولىگىنىڭ دە مەرزىمى جىلىستاپ ەنىپتى.  سوڭعى كەزدەگى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭمالىمدەمەلەرىن ءبىر سارالاپ قارار بولساڭىز، وسىعان كوز جەتكىزە باستايسىز. مىسالى، 2012 جىلعى ستامبۋلداعى قازاق-تۇرىك فورۋماندا سويلەگەن ءسوزىن تاعى ءبىر ەسكە الىپ كورەلىك.

ء«بىز – قازاقتار كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ وتانىندا تۇرامىز. 1861 جىلى قازاقتىڭ سوڭعى حانى ولتىرىلگەن سوڭ، ءبىز ورىس پاتشاسىنىڭ، كەيىن كسرو-نىڭ بوداۋىندا بولدىق. بوداندىقتا بولعان 150 جىلدا ۇلتتىق ءداستۇرىمىز بەن تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. بىراق اللانىڭ قولداۋىمەن 1991 جىلى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى... »

باعامدار بولساڭىز، 2000 جىلدارى ەلباسىنىڭ اۋزىنان وسىنداي وقىس سوزدەر شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بىراق رەسەيتاراپىنان جيىلەپ كەتكەن جاناما قوقان-لوققىلاردىڭ سالدارى – كونبىس قازاقستاننىڭ دا مىنەز كورسەتۋىنە اكەپ سوقتى. باستىستىق ءباسپاسوز وسىلاي باعا  بەرگەن بۇل مالىمدەمە رەسەيلىكتەر اراسىندا  ۇلكەن داۋ تۋدىردى. اقوردا كرەملدىڭساياسي-ستراتەگيالىق وداقتاسى بولعانىمەن، ونىڭ ۇلتتىق ساياساتى مەن مۇددەسى بارىن مويىنداعىسى كەلمەيتىندەرگە بۇلسوققى اۋىر تيگەن ەدى.

كەيىن ورىستىڭ ءوزىمشىل ويىن ويرانداعان ءتۇرلى مالىمدەمەلەر جاسالعان. «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى كونستانتا...»نەمەسە ەۋرازيالىق وداققا قاراتىلا ايتىلعان «قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن كەز كەلگەن ۇيىمنان شىعادى» دەگەن ەسكەرتۋ، بەرىدەگى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى مەن ۇلىتاۋداعى سۇقبات، ەندى مىنە، «قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 550 جىلدىعى».  بۇنىڭ ءبارى قازاق بيلىگى ارنايى سارالاپ، ولشەپ-ءپىشىپ وتىرعان  ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك. سالعان جەردەن بەلدەن باسىپ، قىسقا قايىراتىن قاۋقارىمىز بولماسا دا، ەكى قاراپ، ءبىر شوقيتىن ساقتىقپەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ كەلە جاتقانىمىزدى جوققا شىعارا المايمىز. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتپەۋىمىزگە تاعى ءبىر دالەل - كۇنى كەشە يليا ازاردىڭ «وسكەمەن حالىقتىق رەسپۋبليكاسى» دەگەن اشىق ارانداتۋعا ۇندەيتىن رەپورتاجى.

سابيىنەن شوۆينيزم سۋىنا شومىلىپ وسكەندەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ وتىرعان ماسەلە – قازاق بيلىگىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋداعى اسىقپايتىن، ارىدەن ويلايتىن ساياساتى بولسا كەرەك. دەمەك،  بۇل ءبىزدى ءبىر جاعىنان قۋاندىرسا, ەكىنشى جاعىنان ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان تۇسىن باعامداۋىمىزعا, ءسويتىپ وڭتايلى شەشىمدەر قابىلداۋىمىزعا تۇرتكى بولسا كەرەك.  البەتتە ايار جاۋ جوق جەردەن ماسەلە كوتەرگىسى كەلىپ،  قالىپتان شىعارۋعا تىرىسىپ, ۇرداجىق شەشىمدەر قابىلداۋعا  يتەرمەلەپ باعادى.  «اۋەلى ەكونوميكا» دەگەن باستامانى قازاقتىڭ مۇددەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋ دەپ تۇسىنەتىن كەيبىرىمىزدىڭ شابىمىزدان ءتۇرتىپ، اشىق توبەلەسكە ايداپ سالادى.

سەبەبى، سىرتقى جاۋ قازاقستاندا جالاۋلاتىپ تويلاناتىن «ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ» استارىندا  قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن تىندىرىلىپ جاتقان قىرۋار شارۋانى كورىپ-ءبىلىپ وتىر. مۇزدى قاتىرعىسى كەلمەي، ۇدايى شايقاۋعا تىرىساتىنى سودان.

سونىمەن، الداعى 2015 جىل - قازاق مەملەكەتىگىنىڭ 550 جىلدىعى.

بۇل دەگەنىمىز - بەس جارىم عاسىرلىق مەملەكەتىمىزدى ساقتاۋدىڭ ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى كەمى 5 ەسەگە ارتتى دەگەن ءسوز.

بۇل دەگەنىمىز –  بەس جارىم عاسىرلىق  ەجەلگى مەملەكەتىمىزدىڭ شەبىن  كىمنەن بولسا دا قاسىق قانىمىز قالعانشا بەس قارۋىمىزدى سايلاپ قورعايمىز دەگەن ءسوز.

بۇل دەگەنىمىز – ۇلتتىق يدەولوگيامىز جوق دەپ جىلاي بەرمەي، بەس جارىم عاسىرلىق تاريحى بار مەملەكەتتىڭ ازاماتىنا ءتان يمپەريالىق سانانى قالىپتاستىرۋ دەگەن ءسوز.

بۇل دەگەنىمىز -  سىرتتىڭ سويىلىن سوققىش قۇلدىق پسيحولوگيادان، وزگەنىڭ قاڭسىعىن سۇيگىش ساتقىندىق ادەتتەن، بۇرا تارتىپ، كەرى كەتكىش الاۋىزدىقتان ارىلۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز.

بۇل دەگەنىمىز – بەس جارىم عاسىرلىق مەملەكەتتىڭ تاريحىن باياندى ەتۋ جولىندا  تىنىشتىق پەن تاتۋلىقتى 5 ەسە قاستەرلەۋ كەرەك دەگەن ءسوز.

بۇگىندە قازاقستان  قۋاتى كەمەرىنەن اسىپ، اسكەري الەۋەتى الەمدى ساناستىرعان كەشەگى التىن وردا ەمەس. بولاشاقتان كۇدەر ۇزبەسەڭىز، ودان بەرى دە ەمەس. تەرريتوريامىزدىڭ كەڭدىگى، بايلىعىمىزدىڭ كوپتىگى، حالقىمىزدىڭ ازدىعى ءبىراز جۇرتتىڭ ءبىزدىڭ تاراپقا جۇتىنا قاراۋىنا سەبەپ.

ەلىمىزدە اتوم بومباسى جوق. بىراق قۋاتى تالاي دۇشپاننىڭ ارام پيعىلىن جانشىعان باس قارۋىمىز – تاتۋلىق پەن تىنىشتىقتى قاستەرلەگەن ەرىك-جىگەرىمىز، ءبىر باسشىنىڭ ارتىنان ەرىپ بەرەتىن سەرت ساقتاعىش مارتتىگىمىز, ءار قادامدى اسىقپاي جاسايتىن ساق مىنەزىمىز بار.

ەندەشە، قازاق مەملەكەتىنىڭ 550 جىلدىعىندا نازارباەۆتىڭ «اۋەلى ەكونوميكاسى»  ء«الى دە ەكونوميكا جانە ساياسات» دەگەن سيپات الىپ، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ جاڭا بەلەسىنە اينالادى دەپ سەنەيىك. 2015 جىل – تاريحي سانانىڭ ايىرىقشا جاڭعىرۋى. جارقىن بولاشاقتان استە ءۇمىت ۇزبەيمىز. 

jaqsy.kz