سوڭعى كەزدەرى باق-تاردان: «قازاقستاندىق ۇەۇ-دارعا الەمدىك ستاندارتتار دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن گرانتتىق قارجىلاندىرۋدى ەنگىزۋ ۇسىنىلۋدا» دەگەن حابار-وشارلاردى كوپ كەزىكتىرەتىن بولدىق. سوندا ول قانداي ستاندارتتار؟ وسىعان وزىمىزشە كەڭىرەك توقتالساق. جالپى العاندا، ۇەۇ-دارعا قاراجات ىزدەۋ ونى الۋ قۇقىعى – بۇل ازاماتتىق قوعامنىڭ مۇددەسىن قورعاۋداعى باستى حالىقارالىق قاعيداتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، بىرلەستىك ەركىندىگى قۇقىعىنىڭ بولىنبەس بولشەگى. بۇل جەردە ازاماتتىق جانە زاڭدى تۇلعالار، ازاماتتىق قوعامنىڭ وزگە سۋبەكتىلەرى مەن حالىقارالىق ۇيىمدار، سونداي-اق جەرگىلىكتى، ۇلتتىق جانە شەتەلدىك بيلىك ورگاندارى قۇقىقتىق قارجى كوزى بولىپ سانالادى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى مەملەكەتتىك قولداۋدا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى بارىنەن وزىق تۇر. وسىنىڭ دالەلىندەي، ۇەۇ-داردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ۇسىنىستارىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «ۇەۇ-دارعا ولاردىڭ الدىنا قويعان مىندەتتەرىن ورىنداۋدا مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ جانە باسقا دا قولداۋ فورمالارى تۇرىندە كومەكتەسۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، باسقا دا قولداۋ فورمالارىنا تابىس جانە وزگە دە سالىق تۇرلەرىنەن بوساتۋ، مۇشەلىك جارنا جيناقتارى، يگىلىكتى ىسكە قارجى بەرۋشىلەردەن نەمەسە مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق مەكەمەلەردەن الىنعان اقشالاي قۇرالدار مەن تاۋارلار، ينۆەستيتسيالار، جالعا بەرۋ، ليتسەنزيالىق (اۆتورلىق، پاتەنتتىك) اۋدارىمدار، شارۋاشىلىق قىزمەتتەن جانە مۇلىكتىك مامىلەدەن تۇسكەن تابىستار جانە ت.س.س. جاتادى».

ياعني، بيلىك ورگاندارى بارلىق ۇەۇ-داردى، سونىڭ ىشىندە تىركەلمەگەن ۇيىمداردى دا وسىنداي قۇقىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. بۇۇ-نىڭ جيىندار مەن بىرلەستىكتەر ەركىندىگىن قورعاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ارنايى بايانداماشىسى ماينا كياي ايتقانداي، «كەز-كەلگەن تىركەلگەن نەمەسە تىركەلمەگەن بىرلەستىك زاڭدى تۇلعالاردى، كاسىپكەرلەردى، ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىن، ۇكىمەتتەردى جانە حالىقارالىق ۇيىمداردى قوسقاندا، ىشكى، شەتەلدىك جانە حالىقارالىق قارجى كوزدەرىنەن اقشا ىزدەۋگە جانە الۋعا قۇقىلى». ۇەۇ-داردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ۇسىنىستارىنا سايكەس، ۇەۇ-داردى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ كەز-كەلگەن فورماسى ناقتى جانە وبەكتيۆتى كريتەريلەرگە باعىنۋى ءتيىس.

وسى جەردە ەۋروپالىق تاجىريبەگە تەرەڭ ءۇڭىلۋ ءۇشىن، بيىلعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جارىق كورگەن ەۋروپالىق كوممەرتسيالىق ەمەس ورتالىقتىڭ «ۇەۇ-داردى مەملەكەتتىك قولداۋداعى ەۋروپالىق تاجىريبەلەر» اتتى ارنايى بايانداماسىنان مالىمەتتەر كەلتىرۋدى ءجون كوردىك. ويتكەنى، وسى باياندامادا مەملەكەتتىك قولداۋ قاعيداتتارى، تىكەلەي مەملەكەتتىك قولداۋ جانە ونىڭ ىقتيمال فورمالارى اشىق، ايقىن جازىلعان. سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ەڭ كوپ تارالعان فورماسى – گرانتتار مەن جاردەماقىلار. گرانت – بۇل كادىمگى كونكۋرستىق نەگىزدە قارجى ۇسىنىلاتىن ۇەۇ-داردى قارجىلاي قولداۋدىڭ فورماسى. الايدا، ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورىندالۋى ءتيىس ناقتى ءىس-ارەكەتتەرگە ارنايى تالاپتار قويمايدى، ولار تەك جالپى ماقساتتاردى انىقتاپ بەرەدى. ءاربىر ۇەۇ سول ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن قانداي ءىس-قيمىلدار جوسپارى مەن ارەكەت قاجەتتىگىن وزدەرى انىقتايدى. وسىلايشا، مەملەكەت ۇەۇ-دارعا وزىندىك يننوۆاتسيالىق يدەيالارى مەن قىزمەتتەرىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، گرانتتار ناقتى ءبىر جوبالارعا نەگىزدەلەدى جانە قىسقا مەرزىمگە بەرىلەدى. مىسالى، چەحيادا گرانتتار ۇەۇ-داردى قارجىلاي قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات تۋرالى ستراتەگيالىق مەملەكەتتىك قۇجاتتىڭ نەگىزىندە بەرىلەدى. جىل سايىن ەل ۇكىمەتى الەۋەتتى جوبالاردىڭ نەگىزگى سالالارىن انىقتايتىن جانە ودان كۇتىلەتىن ناتيجەلەر ناقتى جازىلعان دەكرەت شىعارادى. ەگەر دە ۇەۇ مەن قۇزىرەتتى مينيسترلىكتىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جەمىستى بولسا، گرانتتى تاعى ءبىر جىلعا دەيىن ۇزارتۋ مۇمكىندىگى بار.

ال جاردەماقىنىڭ گرانتتان ايىرماشىلىعى، ول كونكۋرستىق ەمەس نەگىزدە ينستيتۋتسيونالدىق قولداۋ فورماسىندا بەرىلەدى. كوپتەگەن ەلدەردە جاردەماقىلار تاريحي جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتاردىڭ (مىسالى، اقىل-ەسى تولىق ەمەس ادامدار وداعى) «قولشاتىرلىق ۇيىمدارىنا» بەرىلەدى. مىسالعا، بولگاريادا تۇراقتى نەگىزدەگى تىكەلەي جارداماقىلار جىلدىق مەملەكەتتىك بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا كورسەتىلگەن ناقتى ۇيىمدارعا عانا قولجەتىمدى. مۇنداي ۇيىمدار ەكى ءتۇرلى تاسىلمەن تاڭدالادى: بىرىنشىدەن، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامداردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ۇيىمداردىڭ بارلىعى ءتيىستى زاڭدا كورسەتىلگەن (مىسالى، سوقىرلار وداعى، ساڭىراۋلار وداعى) مەحانيزمنىڭ كومەگىمەن ىرىكتەلىپ الىنادى. ەكىنشىدەن، ارنايى زاڭداردىڭ (مىسالى، بولگار قىزىل كرەستى) نەگىزىندە تاڭدالاتىن جاردەماقىنى الاتىن باسقا ۇيىمدار.

قازاقستاننىڭ ازاماتتىق اليانسى ۇسىنعان ۇەۇ-دار تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسىندا وسى سالاداعى حالىقارالىق ستاندارتتاردىڭ بارلىعى ەسكەرىلگەن. ەڭ باستىسى، زاڭدىق قۇجات ۇەۇ-داردىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋگە جانە ونىڭ قوعامدىق پايدالالىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇلاردىڭ ءبارى وتاندىق ۇەۇ-دارعا الەمدىك ستاندارتتار دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.

ءامىرلان ءالىمجان.