جانۋارلار ادام سياقتى سويلەي الماعانىمەن، بiر-بiرiمەن تەلەپاتيا ارقىلى قارىم-قاتىناس جاسايدى. ەشقانداي دىبىس شىعارماي-اق ءارتۇرلi ارەكەتتەر ارقىلى، بiر-بiرiمەن كەلiسiپ وتىرادى ەكەن. مىسالى، قاسقىرلاردىڭ ءۇيiرi مەن ارىستانداردى الايىق. تاماق تابۋعا شىققاندا ارقايسىسى بiرiنشi بولىپ ولجاعا تاپ بەرگiسi كەلەدi. ال، iس جۇزiندە ءۇيiردiڭ ءار مۇشەسi وزiنە تيەسiلi قىزمەتتi اتقارادى. بiرەۋلەرi قۇرباندى قۋىپ جەتسە، باسقالارى ونى تاپ بەرiپ ولتiرەدi. كەلەسi جولى ولاردىڭ رولدەرi اۋىسىپ وتىرادى.

ءار جاعدايدا قانداي مىندەت اتقاراتىنىن ولار قايدان بiلەدi? بۇل جەردە دىبىس سيگنالدارى جەتكiلiكسiز. جاۋاپ بiرەۋ عانا: قاسقىرلار دا، ارىس­تاندار دا تەلەپاتيا ارقىلى قارىم-قاتىناس جاسايدى. قۇستاردىڭ اراسىندا «اقىلگوي» سانالاتىن قارعالاردا دا وسىنداي قاسيەت بار. تەلەپاتيا ارقىلى بiرiگiپ iس-ارەكەتتەر جاسايدى. وسىنداي ۇيىمشىل iس-ارەكەتتەردiڭ ارقاسىندا قارعالار ۇيادان قۇلاپ تۇسكەن بالاپاندارىن قۇتقارىپ قالعانى تۋرالى مىنا قىزىقتى وقيعا پاۆلودار قالاسىندا بولعان.ول وقيعانى بالاباقشا مەڭگەرۋشiسi, ەكi تاربيەشi جانە كۇزەتشi بايانداپ بەرگەن ەدى.

بالاباقشا اۋلاسىنىڭ iشiندەگى ۇلكەن اعاشقا قارعا ۇيا سالىپتى. كۇزەتشi اۋلانى سىپىرىپ ءجۇرiپ، ۇيادان قۇلاپ قالعان قارعانىڭ بالاپانىن تاۋىپ الادى. بالاپاندى اكەلiپ، بالاباقشا مەڭگەرۋشiسiنە كورسەتەدi. «تەمiر تور ساتىپ الىپ، اسىرايىق، بالالار قىزىقتاسىن، ازىرشە قوراپقا سالا تۇرايىق»، دەپ شەشەدى. بالاپان ابدەن ءال جيعانشا باعىپ-قاعادى. بiر كۇنi كۇتپەگەن جەردەن كۇزەتشiنiڭ توبەسiنەن قارقىلداپ، بiر ءۇيiر قارعا كەتپەي قويادى. بالاپاندى كۇزەتشiنiڭ تاۋىپ العانىن قارعالاردىڭ بiرەۋi كورگەن بولۋ كەرەك. كۇزەتشi ابدىراپ-ساسپايدى، ول جۇگiرiپ بارىپ بالاپاندى اكەلiپ، سول باياعى اعاشتىڭ تۇبiنە قويادى. وسىدان كەيiن قارعالاردىڭ ءبارi ءوز جوندەرiنە ۇشىپ كەتەدi. كەشكە دەيiن ەكi-ءۇش قارعا كەزەك-كەزەك بالاپاندى كۇزەتەدi. كەلەسi كۇنi تاڭەرتەڭ بالاپان اعاشتىڭ تۇبiندە جوق بولىپ شىعادى. سويتسە ۇياسىنا اپارىلىپتى.

ەگەۋقۇيرىقتار تۋرالى ەرەكشە ايتۋعا بولادى. ولار جانۋارلار الەمiنiڭ اراسىندا اقىلدىلاردىڭ بiرi بولىپ سانالادى. بiراق، بۇل جانۋارلاردىڭ ميى كiشكەنتاي عانا، باسقا كەمiرگiشتەردەن ەشقانداي ارتىقشىلىعى جوق. ادامدار ەجەلدەن بەرi ەگەۋقۇيرىقتارمەن كۇرەسىپ كەلەدى. الايدا، جەر بەتiنەن تولىق جويىپ جiبەرە الماي وتىر. ونىڭ سەبەبi, ولاردىڭ اسىپ تۇسكەن تەلەپاتتار ەكەندiگiندە بولار. مىناداي بiر مىسال كەلتiرەيiن: دۇنيەجۇزiندەگi زەرتحانالاردىڭ بارلىعىندا ەگەۋقۇيرىقتاردى جويۋعا ارنالعان حيميالىق پرەپارات جاساۋ جولدارى iزدەستiرiلۋدە. ەڭ مىقتى دەگەن ۋدىڭ ءوزi ەگەۋقۇيرىقتارعا قاتتى اسەرiن تيگiزبەيدi. سەبەبى، ولار ۋلانعان تاماققا تاپ بولىپ بiردەن جەمەيدi ەكەن. الدىمەن تاعامدى ەگەۋقۇيرىقتىڭ بiرەۋi عانا جەپ كورiپ، ارتىنان سۋ iشiپ الىپ، iندە جاتا تۇرادى. قالعاندارى نە بولادى ەكەن دەپ كۇتەدى. ەگەر دە، العاشقى ەگەۋقۇيرىق ۋلانىپ قالسا، قالعاندارى ول تاعامدى جەمەيدi. سوندا، توپتىڭ iشiنەن بiر ەگەۋقۇيرىق سۋىرىلىپ شىعىپ، باسقالارى ءۇشiن ءوز ءومiرiن قيۋعا دايىن ەكەندiگiن كورۋگە بولادى. ولاردىڭ iشiنەن بiر ەگەۋقۇيرىق ءوزi شىعا ما، الدە ورتاق كەلiسiم ارقىلى ما؟ ول ءالi قۇپيا. قالاي بولعان جاعدايدا دا تەلەپاتيانىڭ كومەگiمەن ولار ءوز ومiرلەرiن ساقتاپ قالاتىنى بەلگiلi.

عالىمدار جۇرگiزگەن تاجiريبەنi مىسال رەتiندە كەلتiرەيiن. ەكi ەگەۋقۇيرىقتى ارنايى، ەكi ۇياسى بار، ەدەنi تەمiردەن جاسالعان قوراپقا كiرگiزiپ قويادى. ەكەۋi دە بiر ۇيادا بولعان كەزدە دىبىس نەمەسە جارىق دىبىسى بەرiلەدi, ەدەن ارقىلى ءالسiز توك جiبەرiلەدi. وسى جايسىز جاعدايلاردان باس ساۋعالاپ قاشۋ ءۇشiن، ەكەۋi دە قاۋiپسiز جەرگە، ياعني ەكiنشi بولiمگە بارىپ تىعىلادى. ەندi ەكi ەگەۋقۇيرىقتى ءبولiپ، ەكiنشiسiن باسقا بولمەگە تۋرا سونداي قوراپتىڭ iشiنە سالىپ قويادى. قوڭىراۋ شىرىلداعاندا جانە توك بەرiلگەن كەزدە، بiرiنشi ەگەۋقۇيرىقتىڭ قوراپشاسىندا تىنىشتىق بولسا دا، ول دا ەكiنشi ۇياعا بارىپ تىعىلعان. ياعني ولار بiر-بiرiمەن تەلەپاتيا ارقىلى حابارلاسادى.

تاعى بiر مىسال رەتiندە، ءوزiم جۇرگiزگەن تاجiريبەمە جۇگiنەيiن. 90-شى جىلداردىڭ باسىندا اقتوبە وبلىسى، كومسومول اۋدانى، «پسكوۆ» سوۆحوزىندا جۇمىس iستەپ جۇرگەن كەزiم بولاتىن. جوعارى وقۋ ورنىن جاڭادان بiتiرگەن جاس مامان ەدiم. ماسكەۋدەگi ك.ا.تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەيiن دەپ تالاپتانىپ جۇرگەنمىن. بiر كۇنi ماسكەۋلىك پروفەسسور-بيولوگ ي.ن.گولوۆيستيكوۆ ماعان دالا ەگەۋقۇيرىقتارىنىڭ قىلىقتارى مەن داعدىلارىن زەرتتەۋگە تاپسىرما بەردi. ماسكەۋدەن كەلە سالىپ، قاقپان تاۋىپ، تاپسىرمانى ورىنداۋعا كiرiستiم. ەگەۋقۇيرىقتار كوبiنەسە مال ۇستايتىن قورادا، جەم-ءشوپ ساقتايتىن ۇرالاردا كوپ جۇرەتiنi بەلگiلi. ۇيالارىنىڭ قاسىنا قاقپان قۇرىپ قويدىم. كۇندە كەلiپ، بiرنەشە قاقپاندى تەكسەرiپ تۇردىم. انشەيiندە قاپتاپ جۇرەتiن ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ بiرەۋi دە كورiنبەدi. باسقا جەردەن ۇيا قازىپ العان. جاڭادان قازىلعان ۇيالاردىڭ قاسىنا مەن دە قالىسپاي قاقپان قۇرىپ ءجۇردiم. بiر كۇنi, ايتەۋiر، بiر شىڭعىرعان داۋىسقا جۇگiرiپ كەلسەم، بiر ەگەۋقۇيرىقتىڭ قاقپانعا قۇيرىعى iلiنiپ قالىپتى. ءاپ، بالەم، ءتۇستiڭ بە دەپ ويلاپ، قۋانىپ كەتتiم. ەندi نە iستەر ەكەن دەگەندەي ارiرەك بارىپ، باقىلاپ تۇردىم. كوپ ۇزاماي ەكi ەگەۋقۇيرىق قاقپاننىڭ قاسىنا جۇگiرiپ كەلدi. ەندi, مىنا قىزىقتى قاراڭىز، قايتكەندە دە قاقپانعا تۇسكەن تۇقىمداستارىن قۇتقارۋعا كiرiستi. قاقپانعا تۇسكەن ەگەۋقۇيرىق جاستاۋ بولۋى كەرەك. ەكەۋi وعان قاراعاندا كارiلەۋ ەكەنi كورiنiپ تۇردى. قاقپانداعى ەگەۋقۇيرىقتىڭ قۇيرىعىن ەكەۋi ەكi جاقتان كەمiرiپ، بوساتىپ جiبەردi. تاعى ءبىر كورگەنىمدە، قويماداعى ەت ءىلىنىپ تۇرعان باقانعا ەگەۋقۇيرىقتار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەسىپ، ەتتى تارتقىلاپ، اقىرى قۇلاتىپ، جەرگە ءتۇسىردى. ءسويتىپ ولجاعا باتتى.

بiر قىزىعى، دالا ەگەۋقۇيرىقتارى قالانiكiنە قاراعاندا الدەقايدا اقىلدى، ايلالى بولىپ كەلەدi-اۋ دەگەن وي كەلدi. كەمەنiڭ سۋعا باتارىن دا سەزiپ، بiرiنشi بولىپ قاشاتىن وسىلار ەمەس پە؟ تاعى ايتا كەتەتiن ءجايت، ەگەۋقۇيرىقتار جۇرگەن جەردە، تىشقاندار بولمايدى ەكەن. كەيiننەن ولاردىڭ ۇيالارىن قازىپ، تەكسەرiپ كورسەم، ونىڭ iشiندە سىنعان اينا، تاراق، تۇيمە ت.ب. زاتتار تابىلدى. ياعني، بۇل ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ قور جيناقتايتىنىن دالەلدەيدi.

ماقسات رسالين

Abai.kz