(جولساپار وچەرك)

الا باعانانىڭ ار جاعىندا قالعان شىعىس تۇركىستاندى بۇرىنعىلار «ارعى بەت» دەيتىن. «ارعى بەت»  قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك شىعىسىندا – الماتى وبلىسىمەن، شىعىسىندا – سەمەي، وسكەمەننىڭ اۋىلدارىمەن شەكتەسىپ جاتىر. «شەكتەسىپ جاتىر» دەگەنىمىز مەملەكەتارالىق شەكارا ماسەلەسىندە قولدانعان ءسوزىمىز، ايتپەسە، مىسالى «قورعاس» كەدەن بەكەتىنەن وتكەنىڭىزبەن وزگەرە سالاتىن ەشتەڭە جوق: سول جەر، سول تاۋ، سول ءشوپ. اتىڭنان اينالايىن «ارعى بەت» «بەرگى بەتكە» جەتە الماي جاۋتاڭداپ جۇرگەن جاۋدىركوز قازاقتىڭ ءدال ءوزى سياقتى: ەرەنقابىرعانىڭ باۋىرىنداعى موماقان قوڭىر توبەلەر الاتاۋ دەيتىن اعاسىنا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ تۇر.

 1845 جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمى بويىنشا قازاق جەرىنەن رەسمي تۇردە قاق بولىنگەن بۇل ولكە قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باتىس ايماعىنا كىرەدى. بۇگىن عوي قحر-دان حابار الىپ وتىرۋ اسا قيىن ەمەس، ءبارىن بولماسا دا اتالعان ەل نەمەن تىنىستاپ، نە ىستەپ جاتقانىن ەپتەپ ءبىلىپ جۇرەمىز. ساۋدا-بازارىن قاپ ارقالاعان قاتيپاشتار-اق قاتىرىپ ايتىپ كەلەدى. بىراق «كوپ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق». ءسويتىپ، قازاننىڭ 10-ى كۇنى تاڭ بوزىنان جولعا شىقتىق. بەتالىسىمىز – «قورعاس» كەدەن بەكەتى. تورتەۋمىز. اۆتوكولىكتىڭ تىزگىنىندە «قامشى.كز» سايتىنىڭ باس رەداكتورى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قامشى سالدىرماس قاراكەرى بولىپ تانىلا باستاعان – ءبىلال قۋانىش. شىعارمالارىن ءوزىم ءجىتى قاداعالاپ وقيتىن ىزەتتى ءىنى-دوس، جازۋشى، «الاش ايناسى» ەلەكتروندى گازەتىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى دارحان بەيسەنبەك. «31-ارنانىڭ» «ينفورمبيۋروسىن» جۇرتقا ايگىلى ەتىپ جۇلدىزى جانعان جۋرناليست قارىنداستارىمىزدىڭ ءبىرى يرينا سوۆەتجانقىزى.

كەدەننەن كەلگەن بەتتە-اق وتتىك. قۇجاتتارىمىز تالاپقا ساي ەكەن. كەدەنشىلەر وزگەلەرگە قايدام، بىزگە اسا كەرگي قويعان جوق. تەك يرينانىڭ تولقۇجاتىنا كوبىرەك ۇڭىلگەن كەدەن قىزمەتكەرى «نەگە ءىنجۋ ەمەس؟» دەپ قالدى. ء«ىنجۋى نەسى؟ مىنا پالە بىزدەن بىردەڭە دامەتىپ تۇر ما؟» دەپ ابدىراپ ۇلگەرگەنىمىزشە بولعان جوق، «نەگە يرينا؟ نەگە ءىنجۋ ەمەس؟» دەدى ول. سويتسەك، ءازىلى ەكەن. ورىندى، ادەمى ءازىل. سودان ءبىز دە يرينانى ىنجۋگە اينالدىرىپ الدىق.

الماتى ما؟ قۇلجا ما؟ ايىرىم جوق

2005 جىلى «ارعى بەتكە» جالقى رەت بارىپ قايتقانمىن. ول كەزدە قورعاس ماڭى جالاڭاش-تى. جولاۋشىلاردى كۇتكەن الىپساتارلار، تاكسيستەر، تاعى باسقالار جۇرەتىن جالاقتاپ. تەك قىتايدىڭ جولى عانا ءتاۋىر سياقتى كورىنگەن. سودان بەرى اراداعى ۋاقىتقا توعىز جىل تولىپتى. كەرەمەت. «كەرەمەت» دەمەسكە ءاددىم كەم، قىتايدىڭ «قورعاس» كەدەن بەكەتىنەن تاياق تاستام جەردەن قىزىل شىرايلى ءبىر قالا بوي كوتەرىپ ۇلگەرىپتى. «قورعاس» قالاسى. قىتايدىڭ قالاسى. قازىردىڭ وزىندە اتالعان قالاداعى جانسانى 200 مىڭنان اسىپ كەتىپتى. القىنىپ تۇر. بەرى قاراي ادىمداپ اتتاپ كەتكەلى تۇر. كوپقاباتتى بيىك ۇيلەر. سالتاناتتى عيماراتتار. قايشىلاسقان قاراقۇرىم حالىق.

وكىمەتتىك تاكسي ءبىزدى قۇلجاعا قاراي الىپ ءجۇردى. جۇرگىزۋشى ۇيعىر ازاماتى ەكەن، ءبىزدىڭ ۇرىمجىگە بۇگىن بارا بەرەتىنىمىزدى ءبىلىپ ء«وزىم جەتكىزىپ قويايىن» دەپ جابىسا كەتتى. ءبىز قۇلجا قالاسىندا ايالدايتىنىمىزدى ەسكەرتتىك. «تىم كەش شىقپاڭدار. كۇن سۋىق. جول تايعاق. ۇزىن جولدان ەكى ۇلكەن ماشينا شىعىپ كەتىپ ساقشىلار كولىكتەردى جۇرگىزبەي قويدى. ابايلاڭدار»، - دەي بەردى ول.

... ايتسە دە ءبىز قۇلجادان كەش اتتاندىق. قۇلجا قالاسىندا ءبىزدى اقىن بىلىسبەك ابدىرازاق باستاعان باۋىرلار كۇتىپ وتىرعان. بىلىسبەك ەكەۋمىز جەرلەسپىز. جەرلەس بولاتىن سەبەبىمىز – ءبىتاي دوستىڭ تۋىس-تۋماسى وسى كۇنى قاپالدا (الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى) تۇرادى. بىلىسبەكتىڭ «سۇراساڭ مەنىڭ اۋىلىم قاپالىدا» دەگەن ورنەكتى ولەڭى دە بار. مەنىڭ قاپالىمدى، شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىندا ەرەكشە اتالاتىن، شوقاننىڭ سانكپەتەربورى بولعان قاپالدى جىرلاعان اقىندى قايتىپ قيىپ تاستاپ كەتەسىڭ; ونىڭ ۇستىنە اقىن، سازگەر دۋمان بازىلجانمەن، «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ رەداكتورى، اقىن نۇربولات ابدىقادىرمەن، مۇرات اۋەس دەيتىن قۇلجا قالاسىنداعى تەلەارنادا جەكە باعدارلاما جۇرگىزەتىن تالانتتى ازاماتپەن، ەسبول دەيتىن جاس اقىن باۋىرىممەن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ەمىنىپ ەلجىرەسكەن، ساعىنىسقان كول-كوسىر اڭگىمەگە كەنەلدىك. ونداعىلار مۇنداعىلار تۋرالى بىزدەن ارتىق بىلەتىنگە ۇقسايدى. اقىن دەسەڭ اقىنىڭدى، جازۋشى دەسەڭ جازۋشىڭدى ايتىپ سايراي جونەلەدى. ساياستكەرلەرىمىزدى دە، سايقىمازاقتارىمىزدى دا بەسكە ءبىلىپ الىپتى. وسىنى ابدەن ۇققان يرينا-ءىنجۋ: «مەن ءالى الماتىدا سياقتىمىن. شەكارا اسىپ كەلگەن ادامعا ءوزىمدى ۇقساتا الماي وتىرمىن»، - دەپ تاۋىپ ايتتى.

«قازاق قارعا تامىرلى» دەگەن، مىنە، وسى. قازاقتىڭ قاي قيىردا دا ءبىرتۇتاس قازاق ەكەندىگىنىڭ كەلبەتى دە – وسى. مەنى بىلسبەكتەردىڭ ورتاسىنداعى تازالىق، اردالىق، الماتىعا، ولەڭ-جىرعا دەگەن ىڭكارلىك ەرەكشە تولقىتتى. اناۋ اقتاۋ مەن اناۋ التايدا دا تاپ وسىنداي جىگىتتەر الماتىداعى اقىن-جازۋشى اعالارى مەن اتاعى الىسقا كەتكەن قۇربى-دوستارى تۋرالى اڭقىلداپ اڭگىمە ايتىپ ءجۇر عوي. جاندۇنيەسىنە جاماندىق پەن ايارلىقتىڭ جاپىراقتاي جاماۋىن تۇسىرمەگەن قايران، جۇرت-اي، سەن امان بولشى.

قۇلجادان جەتى ءجۇز شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان ۇرىمجىگە ابدەن كوز بايلانىپ، قاس قارايعاندا ماڭداي تۇزەدىك. قالادان ۇزاپ شىققان سوڭ ءبىز قالىڭ تۇماننىڭ قۇشاعىنا ەندىك...

قۇمشاعىل... قۇداي ساقتادى

قىتاي – كونە جىبەك جولىن جاڭعىرتۋعا بارىن سالىپ باستاعان ەل. ول ارەكەتى، اسىرەسە، كۇرەجولدارىنان ەرەكشە بايقالادى. قىتايدىڭ اۆتوكولىك جولدارى – تۇگەلدەي دەرلىك بەتونبەتتەنگەن اۆتوبان جولدار. كولىگىڭىزدىڭ جۇرگەنى بىلىنبەيدى. تەك سىرعي بەرەسىز. سودان ادامدى ماۋجىراعان ۇيقى باسادى ەكەن. ءپالى، وداندا ءوزىمىزدىڭ جولدار جاقسى: ماشينەڭدى شوقالاقتاتىپ قويىپ اينالاڭدى شولىپ وتىراسىڭ . ۇيىقتاۋ تۇرىپتى، قالعۋعا قام ەتۋ قيىن. ويدىم جولدىڭ جانە ءبىر دۇرىسى: اۆتوكولىك يەلەرى ۇنەمى تەجەگىشتى باسىپ وتىرادى ء(ازىل). ال، اۆتوباندا اقىرىن ءجۇرۋ – ازاپ. ارتتاعىلار قيقۋلاتىپ كەپ قۋعاندا قالاي اڭىراتا جونەلگەنىڭدى بىلمەي قالاتىنعا ۇقسايسىڭ. ءبىزدىڭ شوپىر دا سوقىر تۇماندا الدى-ارتىنا قاراماي اڭىراتىپ ۇرعان، كەنەت سارت ەتە ءتۇستى... ايتەۋىر تەز ەس جيىپ ماشينانىڭ ەسىگىن اشىپ شىعا الدىق. ءبىزدىڭ سوڭىمىزداعى ۇلى دۇرمەك تە جىلدام توقتاپ جاتتى. بيىك شاعىلدىڭ ۇستىندە تۇرمىز. جاڭا عانا اۆتوباندا اعىپ كەلە جاتقان ەدىك قوي، بۇل قالاي بولعانى؟ سويتسەك، بۇل – ۇرىمىجىگە ۇدىل (توتە) تارتاتىن جاڭا جول ەكەن. ءالى تولىق اياقتالماعان. اياقتالماعاندىقتان جولدىڭ ورتاسىنا بەتونداردان قورشاۋ جاساپ قۇم ءۇيىپ قويعان. قۇم بەتونداردى جاۋىپ وزىنشە قۇمشاعىل سياقتانىپتى. ماشينامىز  اققان كۇيى سول شاعىلدىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەن. «سۋ ىشەرلىگىمىز بار ەكەن. قۇداي ساقتادى» دەسىپ باس شايقاستىق.

(قۇيعىتىپ "شاپقان" كولىگىمىز قۇمشاعىلدىڭ توبەسىنە ءىلىنىپ قالدى)

بۇنى نەگە جازىپ وتىرمىز؟ ارينە، ءبارى بىردەي بولماسا دا، الىس ساپار شىققان جولۋاشىنىڭ ءبىرلى-جارىمى وسىنداي كەزدەيسوق كەپكە ۇشىراپ قالادى. سونى بىلدىرگەنىمىز. سونى بىلدىرە كەلىپ ايتپاعىمىز: قىتايعا ساپارلاي قالساڭىز وكىمەتتىك تاكسيگە ءمىنىڭىز. بىلايعىنى جۇرت «قارا تاكسي» دەيدى. «قارا تاكسيدىڭ»  سۇراۋى جوققا پار. مىسالى، ءبىز جالداعان «قارا تاكسيگە» شاقىرتۋمەن كەلگەن ساقشىلار قاراپ تا قويعان جوق. جولاۋشىلار جاراقات الدى ما، ادام شىعىنى بولدى ما – وندا شارۋالارى از كورىنەدى. كەلدى، جۇرگىۋزشىگە «جولداعى بەلگىنى نەگە كورمەيسىڭ؟» - دەپ كىجىندى. بولدى، سودان سوڭ قولدى ءبىر-اق سىلتەدى دە تايىپ تۇردى. جولعا ەش بەلگىنىڭ قويىلماعاندىعىن جۇرگۋزىشىلەر ۇلارداي شۋلاپ ايتقانىمەن وعان قۇلاق اسپادى. ءبىزدى الگى «قۇمتوبەگە» بايقاۋسىزدا كەلىپ قالعان قايرات ەسىمدى باۋىرىمىز ۇرىمجىگە الىپ باردى. تەگىن. ال، حانزۋلار، ءجا، ولاردى قويشى، ءوزىمىزدىڭ ۇيعىر باۋىرلار دا دىرىلدەپ-قالتىراپ تۇرعانىمىزعا قاراماي قاسىمىزدان سىرعىپ وتە بەردى. قايرات بولسا، جول بويى ىستىق تاماق اپەرىپ، قاس-قاباعىمىزعا قاراپ وبەك قاقتى. جىگەرلەندىرىپ، قايرات بەردى. مىنە، سەنىڭ قازاعىڭ. مىنە، سەنىڭ جۇرەگى ىستىق باۋىرىڭ. قوش-امان ءجۇر، قايرات. مىرزاتاي اتاڭ ساياسات دەگەن سايتان ارباعا جەگىلىپ، ابدەن قاجىعان ادام عوي، ايتا بەرەدى، مۇڭعىلكۇرەدە قالىپ قويماي ۇيەلمەنىڭمەن ءۇيرىلىپ باباقونىسىڭا ورال. اتاجۇرتىڭا قايت، ازاماتىم.

ۇرىمجىدە ءبىزدى «سەن قازاق» سايتىنىڭ باس رەداكتورى اقىتبەك باۋىرىمىز كۇتىپ الدى. ۇيىنە ءتۇسىرىپ قوناق ەتتى. ءۇرىمجى قالاسىنداعى 28 قاباتتى ەمحانانىڭ زەرتتەۋ ورتالىعىنا الىپ بارىپ يرينا-ءىنجۋدى باسىنان باقايشاعىنا دەيىن «تەكسەرتىپ» ءدارى-دارمەكپەن جابدىقتادى. ال، ءبىز... ءبىز: «وسى قىز امان بولسا بولدى، ءبىزدىڭ جان – ساۋعا» دەستىك.

ەرتەڭىندە دە دەل-سالدىقتان ەڭسەمىزدى تىكتەۋگە مۇرشا كەلمەگەن، بىراق «31-ارنانىڭ» باتىر قىزى نامىسىمىزعا شاپتى: «ماعان وسىنداعى اعايىنمەن جۇزدەسۋ كەرەك، كاسىپكەرلەرمەن تىلدەسۋ كەرەك. اتاجۇرتىنا كوشىپ بارعىسى كەلەتىن اعايىندى كورۋ كەرەك»، - دەدى ول. ءتايىرى، ءبىز دە وسى ماقساتپەن ات ارىلتىپ (اراسىندا اۆارياعا ۇشىراپ دەگەندەي) كەلگەن جوقپىز با؟ ەندەشە «ۇرىستا نە تۇرىس» بار؟

تابىسكەر تالعات

ۇرىمجىدە تالعات دۇيسەنبى ەسىمدى كاسىپكەر ازاماتپەن تانىستىق. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 4 ميلليوننان استام حالقى بار ۇرىمجىدەگى ءىستىڭ كوزىن تاۋىپ، «قولى ءجۇرىپ تۇرعان» جىگىت وسى جىگىت كورىنەدى. تاكەڭ «ىشكى قىتاي» مەن ۇرىمجىدەگى كافەل شىعاراتىن زاۋىتتارمەن سەرىكتەس كاسىپورىننىڭ يەسى. زاۋىتتارعا تاپسىرىس بەرەدى. ءبىز سۇراقتى ءۇيىپ جاتىرمىز.

-          بۇل كاسىپتى قالاي مەڭگەردىڭىز؟

-          كافەلدەردىڭ بەتىنە قازاقى ويۋ-ورنەك سالۋ يدەياسى باسىڭىزعا قاشان قوندى؟

-          قانشا ادامعا جۇمىس بەرىپ وتىرسىز؟

-          سىزدەر شىعاراتىن ونىمگە سۇرانىس جوعارى ما؟

-          كافەلدەرىڭىزدى نەگىزىنەن كىمدەر الادى؟

-          قازاقستاندا وسى كاسىپتى دامىتۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

تالعات دۇيسەنبىنىڭ وقىپ العان ماماندىعى دارىگەر ەكەن. اۋرۋ-سىرقاۋدى ەمدەي ءجۇرىپ ەپتى جىگىت جەكە كاسىپپەن شۇعىلدانۋدى دا ويلايدى. ارقانداي شارۋامەن اينالىسادى. ايتپاقشى، جۇڭگو مەملەكەتىندە جەكە كاسىپ كوزىن اشىپ، جۇمىس ىستەيمىن دەپ جۇلقىنعان ادامعا جول اشىق. بىزدەگىدەي كولدەنەڭ كەدەرگىلەر اياقتان شالا بەرمەيدى. قىتاي كومپارتياسىنىڭ قازىرگى توراعاسى جاڭ زىپىڭ جولداس بيلىككە كەلگەلى ۇكىمەت پەن پارتيا باسشىلىعى «تورتكە بوي ۇسىنىپ»، «حالىقتىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن جۇمىس جاساپ»، «جۋاستار جاعىنا شىققان» (قحر-داعى رەسمي اقپارات ءتىلى). تالعات دۇيسەنبى «وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قانا جۇرگەن كوپتىڭ ءبىرىمىن» دەيدى ءوزىن.

تالعاتقا ەڭ الدىمەن ءبىر اۋداننىڭ باسشىسىنان ۇسىنىس تۇسەدى. قىتاي كومپانيالارى وسى كۇندەرى ەلدىڭ باتىس ايماعىندا ەكى ءتۇرلى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدە. ءبىرىنشىسى سەيسمولوگيالىق اپاتتارعا توتەپ بەرەتىن كوپقاباتتى ۇيلەر دە، ەكىنشىسى تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جەرىنە سالىناتىن ۇيلەر. وسىلايشا قىتاي ۇكىمەتى بايتاق جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن جارىلقاۋ ارقىلى جۇمساق ساياسات ۇستانىپ، ولاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ باتىس ولكەگە باتپانداپ كىرە تۇسۋدە. جاڭاعى ءسوز بولعان ەكى ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن قالاي ارلەپ، قالاي وڭدەسەڭ دە ەرىكتىسىڭ. سونى جاقسى بىلەتىن اۋدان باسشىسى ۇكىمەت سالىپ بەرگەن ۇيلەردىڭ ءبارىن قازاقىلاندىرىپ جىبەرۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى.

-          باسشىدان ۇسىنىس تۇسكەن سوڭ  اجەلەرىم عاسىرلار بويى كوزمايىن تاۋىسىپ ويعان ويۋ مەن ورنەكتى نەگە وسى زامانعا لايىقتاماسقا، نەگە بۇگىنگى تۇرمىستىڭ ءسان-سالتاناتىنا اينالدىرماسقا دەگەن وي كەلدى مەنىڭ باسىما، - دەيدى كافەلشى تالعات.

ءسويتىپ تالعات ويۋ-ورنەگىن، ەسكيزدەرىن الىپ قىتايدىڭ كافەل شىعاراتىن زاۋىتتارىنا بارادى، جوباسىن كورسەتەدى. بيزنەس-جوسپارىن دالەلدەي بىلەدى. دەگەندەي-اق، زاۋىت باسشىلارى تالاعاتتىڭ ۇسىنىسىن ماقۇلداپ، وندىرىسكە جىبەرەدى.

تالعات قازىر قىتاي زاۋىتتارىنا ۇلكەن كولەمدە تاپسىرىس بەرۋشى ارىپتەس. شىڭجاڭ ايماعىندا تالاعاتتىڭ كافەل ساتاتىن 35 ساۋدا ءۇيى بار. تۇتىنۋشىلارىنىڭ باسىم بولىگى قازاقتار مەن ۇيعىرلار، موڭعولدار.

-          قازاقستاننىڭ ىسكەر ازاماتتارىنىڭ تاراپىنان كافەلدىڭ ديزاينىنە ۇسىنىس تۇسسە، قۋانا قابىلداپ، سەرىكتەس بولار ەدىم، - دەيدى تالعات. بىراق كاسىپكەردىڭ قازاقستانعا كەلىپ، وسى ءىستى قولعا الۋعا قۇلقى كەم ەكەنى بايقالدى. نەگە؟

-          نەگە؟ – دەپ سۇرادىق ءبىز تالعاتتان.

-          سىزدەردە ادامعا جۇمىس ىستەتكىزبەيدى عوي.

ايتسە دە ءبىز تالاعاتتى ەلگە شاقىرىپ، ۇگىتتەپ باقتىق. قيىندىقتىڭ، كەدەرگىلەردىڭ بار ەكەندىگىن دە جاسىرمادىق. الايدا، قازاقستانعا وتكەننىڭ ءبارى قاراپ جۇرمەگەنىن، قايسىبىرىنىڭ ءتىپتى داۋلەتى ارتىپ بايىپ جاتقانىن بارىنشا قاداپ ايتتىق. قازاقستاندى ەرتەلى-كەش جامانداي بەرەتىندەردىڭ ءسوزى بىرجاقتى ەكەندىگىن دە ەسكەرتتىك. «سەن قورقىپ قالا بەر، مەن بارا بەرەيىن» دەيتىن ءىشى تار قۋلاردىڭ ءسوزى ءوتىمدى كەلەتىندىگىن دە قاپەرىنە سالدىق.

-          مەن اتاجۇرتقا جەتسەم، ويىمداعىداي ىسپەن اينالىسسام، كەمىندە 400-500 ادامدى جۇمىسپەن قاماتامسىز ەتەر ەدىم، - دەيدى تالعات.

تۇيەشى اساي   

ءتورت ميلليوننان استام تۇرعىنى بار ءۇرىمجى قالاسىنىڭ وڭتۇستىك باتىس بولىگىندە تەك قانا قازاقتار تۇراتىن «قازاق قىستاق» ورنالاسقان. «قازاق قىستاق» ۇرىمجىدەگى قايناعان ومىردەن جىراق وزىنشە ءبىر بۇيىعى تىرلىك كەشۋدە. «قازاق قىستاقتىڭ» جاداۋ تۇرمىسى مەن جابىراڭقى ءجۇزىن سىرت كوزدەن جاسىرعىسى كەلسە كەرەك، جەرگىلىكتى بيلىك ونىڭ اينالىسىن بيىك قورعانمەن قورشاپ تاستاعان. بەينەلەپ ايتساق، «قازاق قىستاۋى» «قىتاي قورعانىنىڭ» ىشىندە قالىپتى. سول قورعاننىڭ ىشىندە تۇيەشى اساي ءجۇر. كادىمگى تۇيەشى. ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاق تۇرمىسىن سابەتتىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان سۋرەتتەگەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ كەيىپكەرلەرىنەن اۋمايدى. موسقال كىسى. تارامىس. ءوڭى كۇنگە ابدەن كۇيگەن. ءبىز بارعاندا ول كەلەسىن قوراسىنا قاماپ، ايەلىنە شۇباتتىڭ قالعان-قۇتقانىن ساتقىزىپ تۇر ەكەن. ەسىكتىڭ الدىندا دومالاڭداپ ويناعان ءبىر ۇل، ءبىر قىز بالا كورىندى.

(قازاق قىستاعى. اسايدىڭ تۇيەلەرى)

اسايدىڭ جالعىز اۋىز تامىنا (بۇنداي ءۇيدى ءوز باسىم قۇلجا قالاسىنىڭ جانىنداعى شايلاڭزى اۋىلىنان كەزدەستىرگەنمىن. شاتىرسىز توقال تام. ءبىر اۋىز. كىرگەن بەتتە تابالدىرىققا اياق كيىمىڭدى تاستايسىڭ. تورگە بيىكتەۋ ەتىپ ساكى قوندىرعان. ساكىنىڭ ۇستىندە وتىراسىڭ، تاماق ىشەسىڭ، توسەك تە سول ساكىنىڭ ۇستىنە سالىنادى. ساكىگە تاياۋ جەردە مۇرجالى پەش تۇرادى. الگىندەي ۇيلەردى نەگىزىنەن قازاقتار پانالايدى) كىرىپ تورگە وزعان سوڭ مايلى قويۋ شۇباتتى سىمىرە وتىرىپ اڭگىمەگە كىرىستىك.

-          اي، اعاسى، نەشە تۇيەڭىز بار؟

-          جيىرماعا جۋىق بار ەندى...

-          كۇندە ساۋاسىز با؟

-          كۇندە ساۋامىز.

-          ءوتىپ تۇر عوي، ايتەۋىر.

-          قىسى-جازى وتەدى.

-          الۋشى كىم؟

-          توپتاپ اكەتەتىن سارتتارىمىز بار.

-          ە-ە، مەيلى. تابىس قانشا؟

-          ايىنا 3-4 مىڭ ۇيان شىعارامىز.

-          باي ەكەنسىزدەر عوي. اتاجۇرتقا جەتۋ ويلارىڭىزدا جوق پا؟

-          ول جاقتا قارىنداسىم تۇرادى.

-          قايدا؟

-          تالدىقورعاندا.

-          قالانىڭ وزىندە مە؟

-          سولاي بولسا كەرەك.

-          ءوزىڭىز كوشپەيسىز بە؟

-          كوشەر ەدىم ول جاقتا جاعداي قيىن دەيدى عوي.

-          نە قيىن دەيدى؟

-          باسپانا جوق، جۇمىس جوق. زاڭ ورىسشا. ورىس ورىسشا بىلمەسەڭ كوتەنگە تەۋىپ قۋادى ەكەن.

اسايمەن بۇدان ءارى اڭگىمەلەسە المادىق. شارۋا باققان ادامنىڭ نە ەستىسە سوعان تاستاي قاتىپ جابىسىپ الاتىن مىنەزى بولادى. ونى ءبىر نارسەگە يلاندىرىپ، ءبىر نارسەگە سەندىرە المايسىڭ. الايدا وسى اساي ارىپ-اشىپ، تۇيە ساۋىپ، ۇيىندە، باسقا جەردە ەمەس، ءدال ءوزىنىڭ جالعىز اۋىز تامىندا، قىتايشا سويلەپ، قىتايشا ويلاناتىن قىتايدىڭ بولاشاق ەكى  ازاماتىن باعىپ جۇرگەنىن بىلە مە ەكەن؟ وداندا اساي وتاعاسى بىلاي ىستەسە قايتەر ەدى؟ اسايدىڭ ايىنا تاباتىن 3-4 مىڭ ءيۋانى ءبىزدىڭ تەڭگەمەن 100-200 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. دوللارعا شاقساق، مىڭ دوللاردىڭ ار-جاق بەر جاعى. سوندا اسايدىڭ جىل ون ەكى ايداعى تابىسى بىزشە 10-12 مىڭ دوللارعا جەتىپ جىعىلادى. ال، 10-12 مىڭ دوللارعا قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن اۋىلىنان، ءتىپتى قالالارعا تاياۋ ەلدى-مەكەندەردەن 6-7 سوتىق جەرىمەن قوسا ء تاپ-ءتاۋىر ءۇي ساتىپ الۋعا بولادى عوي. وسىنى قايتكەندە اسايلارعا ۇقتىرۋ لازىم. كوشىپ كەلۋگە نيەتتى قازاقتاردى وسىنداي مۇمكىن جايتتارمەن قايتكەندە اقپاراتتاندىرۋ كەرەك. مىسالى، گەرمانيادا مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولعان المان وتباسى كوشىپ كەلگىسى كەلسە، ونىڭ قولىنا قاجەتتى مالىمەتتىڭ ءبارى تيەدى. يزرايلدە دە سولاي. ەۆرەيلەرگە ارنالعان ءورىستىلدى سايتتار كەرەك دەسەڭىز قالاي جار تاڭداۋ قاجەت، ادەت-عۇرىپتى قالاي ۇستانعان ابزال، ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن قايتپەك ءجون دەگەن ساۋالدارعا دا جاۋاپ بەرىپ وتىرادى. بىزگە دە سولاي جاساۋ قيىندىق تۋدىرمايدى. الايدا، ول ءۇشىن   ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ناقتى اقپارات ارقىلى ايىراتىن ەل ىشىندە مادەنيەت قالىپتاسۋى كەرەك. سوندىقتان «ارعى بەتتەگى» وقىعان ءار قازاقتىڭ بالاسى قازاق كوشىن اقپاراتتاندىرۋعا، ساۋاتتاندىرۋعا، اعارتۋعا بىلەك تۇرە كىرىسۋى كەرەك. ولارعا مىنا جاقتان ءبىز دە بولىسۋعا، جاردەم ەتۋگە ءتيىسپىز. قازاق كوشىنە قاجەتتى مالىمەتتەردى، ماسەلەنكي، ءۇيدىڭ باعاسى قانشا، بۇل جاقتا جەكە كاسىپپەن شۇعىلدانۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سياقتى ساۋالداردىڭ جاۋابىن تاۋىپ بەرىپ وتىرساق، وسىنىڭ ءوزى كومەككە ەسەپ.

«ۇرى» رۋىنان ۇستالادى

      قحر-دا 1 ملن. 430 مىڭ، كەي دەرەكتەردە 1 ملن. 700 مىڭ قازاق ءومىر سۇرۋدە. انىعى 1 ميلليوننان ارتىق. ۇلكەن كۇش. قالىڭ ەل. قابىرعالى جۇرت. حالقىنىڭ قاراسىنا الاڭداۋلى قازاقستان ءۇشىن اسىپ-توگىلگەن بايلىق. ويتكەنى، قازاقستان اراعا جيىرما ەكى جىل سالىپ 1990 جىلدارداعى حالىق سانىنا ارەڭ جەتتى. بۇل دەگەن «قازاقستاننىڭ ەلى 22 جىلدىڭ شيرەگىندە قارا شىبىنداي قىرىلىپ قالىپتى» دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءستاليننىڭ ايداۋىمەن قازاق جەرىن پانالاعان ءبىراز جۇرت تۋعان وتانىنا كوشتى. دۇرىس قوي ولاردىكى. ءبىزدىڭ اعايىننىڭ الدى كەلىپ باستادى. ءوسىمدى سولار بەردى. ءۇش-ءتورت جىلدان بەرى توقىراعان كوشى قايتادان قوزعالىپ كەتسە، ءوسىمىنىڭ ەسەلەي ءتۇسۋى انىق. ينشاللا. ءبىز «ارعى بەتتە» بەس ءجۇز وتىز مىڭ قازاقتىڭ قولىنا قحر تولقۇجاتى تيگەنىن ەستىدىك. ەستىگەنىمىزدى كەلەگەن بەتتە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى سۇيىنشىلەپ تە جىبەردىك. سوندا بىرەۋلەر «سول بەس ءجۇز مىڭنىڭ جارتىسى ۇيعىر بولىپ جۇرمەسىن» دەپ كۇمان ءبىلدىرىپ جاتتى. بۇنى تولىقتاي تەرىسكە شىعارۋ قيىن. سەبەبى تولقۇجاتتارىنا «قازاق» دەپ جازدىرىپ الىپ ۇرىمجىدەگى قازاقستانعا ۆيزا اشاتىن ورتالىقتىڭ الدىندا كوستەڭدەپ جۇرگەندەر تۋرالى الدىمەن ءبىز جازعان ەدىك. جالپى قىتايدا ءوز ۇلتىڭدى جاسىرىپ، باسقا ۇلتتىڭ اتىنان تولقۇجات الۋعا ەرىكتىسىڭ. ماسەلەن كەز-كەلگەن حانزۋ قازاقستاندا تۇرعىسى كەلسە، تولقۇجاتىنا «قازاق» دەپ جازدىرىپ الىپ جۇرە بەرۋىنە بولادى. وسىنى ەسكەرگەن قازاقستان جاعى ەشقانداي ەسكەرتۋسىز قىتاي ازاماتتارىنا ۆيزا بەرمەۋ ءتارتىبىن ەنگىزىپتى.

-          بىزگە ءتىلى جاقىن ۇيعىر كىسىسى «قازاقپىن» دەپ كەلىپ تۇرسا قايتەسىزدەر؟ – دەگەندى سۇرادىق ۇرىمجىدەگى قازاقستانعا ۆيزا بەرۋ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرىنەن. اتى-ءجونىن اتاماۋدى وتىنگەن ول:

-          ءبىز ول ادامعا ەشقانداي سەبەپسىز ۆيزا اشپاۋعا قاقىلىمىز، - دەدى.

-          ونى ول ادامنىڭ انىق باسقا ۇلتتان ەكەندىگىن بىلگەن كەزدە قولداناتىن بولارسىزدار؟ ال، قازاقشا سايراپ تۇرعانداردى قايتەسىزدەر؟

-          قازاقتىڭ تاريحىن، باتىرلارى مەن اقىندارىن سۇرايمىز. قالا بەردى رۋىن سۇرايمىز.

ءبىز رياسىز كۇلىپ جىبەردىك.

-          شىنىمەن سولاي سۇرايسىزدار ما؟

-          ءيا، كەز-كەلگەن «ۇرى»  رۋىن تەرگەي جونەلگەنىمىزدە ۇستالادى. سودان سوڭ وعان ۆيزا جابىق.

قازىر قحر جاعىنان ەلىمىزگە جىل سايىن 100 مىڭ ادام كەلىپ كەتەدى ەكەن. سونىڭ دەنى قازاق. 100 مىڭنىڭ 30 پايىزى قازاقستاندا قالىپ قويىپ جاتىر.

ۇرىمجىدەگى ۆيزا بەرۋ ورتالىعى الدا قابىلدانۋى مۇمكىن كوشى-قون زاڭىنا وراي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قازاقستاننىڭ ازاماتى بولۋعا سۇراناتىن ەتنيكالىق قازاقتاردان قىلمىس جاساماعانى تۋرالى انىقتاما تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەندىگىن ايتىپ ۇسىنىس تا جولداپتى. – سەبەبى، - دەيدى اتى-ءجونىن جاريا ەتپەۋدى قىزمەت بابى بويىنشا وتىنگەن ديپلومات، - قحر-دا قىلىمىس جاساعان، زاڭ بۇزعان ادامعا تولقۇجات بەرىلمەيدى.

قىتايداعى قازاقتاردان قىلمىس وتكەرمەگەنى تۋرالى تالاپ ەتىلەتىن انىقتاما كوشى-قونعا كەدەرگى كەلتىرىپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىز «ارعى بەتتە» جۇرگەندە مىرزاتاي جولداسبەكوۆ دەيتىن اقساقالىمىز تالاپتى ءتىپتى كۇشەيتىپ جىبەرىپتى. «تۇگەل كوشىپ كەلۋدى دوعارىڭدار» دەپ بۇيىرىپتى مىرزەكەڭ. م. جولداسبەكوۆ جولداستىڭ ۋاجىنە سۇيەنسەك، جالعىز اۋىز ۇيدە تۇرىپ، ساۋىس-ساۋىس بولىپ تۇيە ساۋىپ جۇرگەن اساي مەن اسايدىڭ ايەلى نايماندار بيلەگەن «سەگىز وعىز» ۇلىسىنىڭ بۇگىنگى يەسى ءبىزبىز دەپ قىستاعىندا قي جاعىپ وتىرا بەرۋى كەرەك ەكەن. ۋا، ءتاڭىر-اي، كەلەمىن دەپ تۇرعان ەلىن كەۋدەسىنەن كەرى يتەرەتىن ۇلكەندەر بىزدە عانا ما، الدە وزگە ەلدەردە دە بار ما؟ بار شىعار. مىسالى، ورىستىڭ كەيبىر قۋتۇياق شالدارى ورىستاردىڭ قازاق جەرىنە قاندالاداي  قادالىپ جۇرگەنىن قالايدى. سەبەبى قازىرگى قازاقستاندى ءورىستىلى سۇراپ تۇر. بۇنىڭ سىرتىندا قايتكەندە يمپەريالىق ىقپال ەتۋ پارمەنىنەن ايرىلماۋدى دىتتەگەن بايلام بار. ورىس شالىنىڭ شاتپاعى تۇسىنىكتى. ال، سوندا ءبىزدىڭ قاريانىكى نە؟ قىستاعىنان قيا باسىپ شىعۋعا قورىناتىن اسايلار ءبىر كۇنى سولقىلداتىپ ءۇرىمجىنىڭ بيلىگىن قولعا الادى دەپ قيالداي ما؟ وسىلاي قيالدانسا، ءبىزدىڭ قاريامىزدىڭ قيالى تىم قىرتىستانىپ كەتكەن ەكەن.

قىتايداعى قازاقتاردى مۇمكىندىكتىڭ شەگىندە كوشىرىپ الماساق ايرىلامىز. ءبىر جارىم ميلليون قازاقتان ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا كوز جازىپ قالامىز. «ارعى بەتتەگى» اعا بۋىن قازىر دارمەنسىز. ولاردىڭ بويىنداعى ۇلتتىق گەندىك قور سارقىلىپ بارادى. ورتا بۋىن ەندىگە قىتايلانا باستاعان. ۇرىمجىدە ءبىز كورگەن ورتا بۋىن وكىلدەرى ءوزارا قىتايشا سورعالاي جونەلەدى. قازاقشدانا گورى ءبىر-بىرىمەن قىتايشا قاۋقىلداسقاندى جەڭىل سانايدى. جاس ۇرپاق قىتاي تىلىندە ساباق الىپ، قىتاي دىلىندە تاربيەلەنۋدە.

«ارعى بەت» دەگەنىمىز مىنە وسىنداي الاقۇلا تىرشىلىكتىڭ ورتاسى. «قازاعىم» دەپ قايناپ-جايناپ جۇرگەندەرى دە بار. «قازاقستانعا بارسام قاقايىپ-سەرەيىپ قاتىپ قالمايمىن با؟» دەپ قاۋىپ ويلايتىندارى دا تابىلادى. بىراق ۇرپاق قامىن ويلاعان جالپى كوپشىلىكتىڭ  اتاجۇرتىنا جەتۋدى اڭسايتىنى انىق اڭعارىلادى. «ارعى بەتتەگى» قازاقتىڭ وسىناۋ ىشكى قۋاتىن «بەرگى بەت» وزىنە تولىق اۋدارىپ الماسا، كەشىككەن قيمىل بەكەرگە شىعادى.

(جالعاسى بار)

الماتى-قۇلجا-ءۇرىمجى.

ءۇرىمجى-قۇلجا-الماتى.

Abai.kz