1990 جىلدىڭ  وسىنداي قاراشا، الدە قازان ايى. جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى، تاريحشى  مارات الىباەۆ اعامىز (جانى ءجانناتتا بولعاي) اۋداندىق «قاپال ەڭبەككەرى» گازەتىنە تاعى دا ءبىر قۇشاق قازىنا كوتەرىپ كىردى. «تاعى دا» دەيتىن سەبەبىم: مارقۇم ماكەڭ سول جىلدارى تىنباي ىزدەنىسپەن ءجۇردى. تىڭ دۇنيەلەر جازدى. الىس قىرداعى اۋىلدا وتىرىپ-اق تاريحتىڭ اقتاڭداقتارىن اقتاردى. ءبىزدى عۇلاما عالىم، الاش ارداگەرى جۇماحان كۇدەرينمەن العاش تانىستىرعان دا مارات الىباەۆ بولدى. الماتىعا كەزەكتى ءبىر ساپارىندا الىباەۆ ارحيۆتەن كۇدەريننىڭ ەش جەردە جاريالانباعان سۋرەتتەرى مەن عۇمىرباياندىق دەرەكتەرىن الىپ كەلگەن ەدى. جۇماحان كۇدەرينمەن سودان بەرى «تانىسپىن».

قايبىر جىلدارى جۇماحان كۇدەرين ەسىمى الماتىداعى ءبىر شولاق كوشەگە بەرىلدى. الماتىلىقتار كۇندە كورەتىن شىعار، جۇماحان كۇدەرين اتىنداعى كوشە ءىلياس جانسۇگىروۆ كوشەسىمەن قاپتالداس جاتىر. الماتىلىقتاردىڭ كۇدەرين تۋرالى بار بىلەتىنى – وسى. ءتىپتى جازۋ-سىزۋدىڭ اينالاسىنداعى اعايىننىڭ دا كۇدەرين جايىنداعى حابار-وشارى وزا شاپقاندا «ول – قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى اتىلىپ كەتكەن قازاق وقىمىستىسىنىڭ ءبىرى» دەگەننەن اسپاۋى مۇمكىن. مىنە، سول ولقىلىقتىڭ ورىنىن تولتىراتىن مۇمكىندىككە، شۇكىرانا، قولىمىز جەتكەن سياقتى!

وتكەن تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە قاراعاندىدان اعا-دوس، Abai.kz  پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى  - نۇرلان دۋلاتبەكوۆ قوڭىراۋ شالدى.

-         داۋرەن، - دەدى نۇرەكەڭ باپتى قوڭىر داۋىسىمەن سالماقتى اڭگىمە باستار الدىنداعى ادەتى بويىنشا، - جۋىردا ماسكەۋ بارىپ ەدىم. ماسكەۋدە جۇماحان كۇدەريننىڭ قىزىمەن جولىعىپ، كەرەمەتكە كەنەلدىم. جۇماحان كۇدەرين اتامىز ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم جيناعان كەمەل ادام بولعان ەكەن عوي. قۇداي-اۋ، سوڭىندا جاريالانباي قالعان، الىكۇنگە جارىق كورمەي جاتقان دۇنيەلەرى قانشاما؟

-         بارەكەلدە، نۇرەكە، مىناۋىڭىز ۇلكەن ولجا عوي! جۇماحان كۇدەريننىڭ اتى-ءجونى اندا-مۇندا اتالعانىمەن ەڭبەكتەرى عىلىمي اينالىمدا جوق دەسەكتە بولادى.

-         ەندەشە، تىڭدا. بۇل كىسى بالالارعا ارناپ «وسىمدىكتانۋ» دەگەن وقۋلىق-كىتاپ جازعان. مال شارۋاشىلىعىنىڭ كاسىبي اتاۋلارى جايىندا عاجاپ ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعان. جىلانداردىڭ ءتۇر-تۇسىنە دەيىن زەرتتەگەن. ماعاجانمەن دوس بولعان...

-         نۇرەكە، بۇنى ءسىز ەكەۋمىز عانا ءبىلىپ قويمايىق. جازىڭىز.

-         جازىپ بەرەيىن. بۇل ماقالامىزدى وقىرمان قاۋىم جۇماحان كۇدەرين الەمىنە كىرىسپە-شولۋ  دەپ قابىلداسىن.

ءبىز وسىلاي كەلىستىك.

داۋرەن قۋات  

جۇماحان كۇدەرين

وتكەن عاسىردىڭ ءتۇرلى ساياسي وقيعالارىنىڭ زاردابىنان قۋعىن كورىپ، جازىقسىز جازالانعان ارىس تۇلعالارىمىز قازىردە جاپپاي اقتالىپ جاتىر. دەگەنمەن وسى سالاۋاتتى ءىستىڭ سىرتىندا قالىپ قويىپ جاتقان ازاماتتارىمىز دا جوق ەمەس. كەلەشەك ۇرپاق ولاردى تانىپ-ءبىلۋى پارىز. سولاردىڭ ءبىرى – كۇدەرين جۇماحان، ونىڭ ەسىمىن، ەڭبەكتەرى جونىندە ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتاردان وقىعانىم بار، الماتىدا كوشەسى بارىن دا ءبىلۋشى ەدىم. تاياۋدا كۋاسى بولدىم.

وتكەن ايدىڭ 11 قىركۇيەگىندە ماسكەۋدەگى حالىقارالىق «ساحاروۆ ورتالىعى» «قارلاگ» اتتى عىلىمي جوبانىڭ تۇساۋكەسەرىن ۇيىمداستىرعان ەدى. وعان ماسكەۋلىك، شەتەلدىك عالىمداردىڭ قاتارىندا ج.كۇدەريننىڭ قىزى لاريسا دا قاتىستى. لاريسا جۇماحانقىزىمەن ارتىنان ءبىراز سۇحبات قۇرىپ، مول مۇراعاتتىق ماتەريالدارىمەن تام-تۇمداپ بولسىن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سونىڭ بىرازىمەن كوپشىلىك قاۋىمدى تانىستىرعىم كەلەدى.

كۇدەرين جۇماحان ماۋسىمبايۇلى (1891 نەمەسە 1893 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1938 جىلى كوز جۇمعان) – اعارتۋشى، ەنتسيكلوپەديست-عالىم، گەوگراف، ەتنوگراف، بيولوگ. جەتىسۋدىڭ ورتا اياگوز بولىسىندا، باق-داۋلەتتى ورتادا تۋعان. كۇدەريندەر جەتىسۋدى ەجەلدەن قونىس ەتكەن، قۇرمەتتى اۋلەتتەردىڭ ءبىرى بولعان. كۇدەرى – جۇماحاننىڭ اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان جەر اتاۋى. اتالعان اۋلەت ەركەكتەرىنىڭ بىرنەشە بۋىنى جان-جاقتى، ساۋاتتى، رۋلىق بىرلەستىكتە بي-بولىس بولىپ سايلانىپ وتىرعان تەكتى تۇقىم. جۇماحان بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ جولىن جالعاستىرا الماعان. جۇتتىڭ كەسىرىنەن اۋلەتتىڭ بار داۋلەتى ىسىراپ بولىپ، توز-توزى شىعادى. ون جاسار جۇماحان ءسويتىپ باتىراق بولىپ كەتەدى. كەيىنىرەك، 1910-1911 جج.، سەرگيوپول قالاسىنداعى مۇسىلمان مەكتەبىندە، ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ ۇلگىسىندە سالىنعان «مامانيا»  مەكتەبىندە (1912), كوكسۋ اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىندە (1914-1917) وقيدى.

1918 جىلدان ركب(ب) مۇشەسى بولدى، ءتۇرلى جەر قاتىناستارى ورگاندارىندا جۇمىس ىستەدى. 1920 جىلى توتەنشە كوميتەتتىڭ «چەركاسسك قورعانىسى» دەپ اتالاتىن، جەتىسۋدىڭ كولچاك اسكەرلەرىنە قارسىلىق كورسەتكەن   اۋىل تۇرعىندارىنا قاتىستى نەگىزسىز جۇرگىزگەن قۋدالاۋ شارالارىنا نارازى بولعاندىعى ەسەپكە الىنىپ پارتيا قاتارىنان شىعادى.

1924-1930 جج. ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (ساگۋ) وقىدى، ءبىر مەزگىلدە كۋرستاردا، ليكبەزدەردە ءدارىس وقىدى;  تۇركىستان اۋماعىنىڭ تابيعي رەسۋرستارىن زەرتتەۋ جونىندەگى ءۇش عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىنا قاتىستى. «قىتايداعى قازاقتاردى قايتارۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ» جۇمىسىنا ارالاستى، ونىڭ قاتىسۋىمەن 6000 وتباسى وتانىنا ورالدى. 1928 جىلى قازاكسر-ءدىڭ جەر قاتىناستارى كوميسسارى لاۋازىمىندا بولدى.

ج.كۇدەرين عالىم بيولوگ رەتىندە دە كوپ ءىس تىندىردى. 1930 جىلى ول ءبىر مودالىق قاراسورانى ويلاپ تاپتى. ول كەزدە ونى تال ءجىپ جانە ماي الۋ ءۇشىن وندىرەتىن. بىراق كۇدەرين ءوز جاڭالىعىنىڭ ناتيجەلەرىن پايدالانۋعا ۇلگەرمەدى. ويتكەنى، عالىم تۇتقىنعا الىنىپ، قولجازبالارى تاركىلەنۋى سەبەپتى، اتالمىش ەڭبەكتىڭ كەيبىر بولىكتەرى جارتىلاي عانا جارىق كوردى. جۇماحان كۇدەرين 1930 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە تاشكەنت جانىنداعى اگروستانتسيادا، «ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن ۇستالدى. عالىم وندا ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەننەن سوڭ تاجىريبە جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن بولاتىن. وسىدان جارتى جىل بۇرىن، 1930 جىلدىڭ اقپانىندا اكەسى مەن اۋلەتتىڭ بارلىق ەر-ازاماتتارى دا تۇتقىندالعان ەدى.

«بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ» ءىس-ارەكەتتەرىندەگى قىلمىس دالەلدەنبەدى دە، ءىس موسكۆاعا جىبەرىلدى. وندا دا ولاردىڭ كىناسىنە قاتىستى ناقتىلى دالەلدەر تابىلمادى. سودان كەلىپ بارلىعىن ۇيلەرىنە بوساتۋ تۋرالى ۇسىنىس بولدى. دەگەنمەن قازاقستانداعى وگپۋ وكىلى بۇعان قارسى شىعىپ، ولار وگپۋ-دىڭ بەت-بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى دەگەن سىلتاۋمەن بارلىعىن رەسەيگە ايداۋعا جىبەرۋدى ۇسىندى. ءسويتىپ، عالىم وگپۋ جانىنداعى ۇشتىكتىڭ 1932 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندەگى قاۋلىسىمەن 5 جىلعا سوتتالدى.

وگپۋ جانىنداعى ۇشتىكتىڭ №111/ك حاتتاماسىندا بىلاي دەپ جازىلعان: قاۋلى ەتتى: 1) تىنىشپاەۆ مۇحامەدجان، 2) دوسمۇحامەدوۆ حالەل، 3) دوسمۇحامەدوۆ جاھانشا، 4) ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن، 5) مۋرزين مۇحتار، 6) مۇڭايتپاسوۆ ابدراحمان، 7) كەمەڭگەروۆ كوشمۇحامەد، 8) بۇرالقيەۆ مۇستافا، 9) كۇدەرين جۇماحان، 10) قوجامقۇلوۆ ءناشىر، 11) اقپاەۆ ابدۋلحاميد، 12) اقپاەۆ جاقىپ، 13) قادىرباەۆ سەيىتعازىم، 14) وماروۆ ءاشىم، 15) تىلەۋلين جۇماعالي – بەس جىل مەرزىمگە كونتسلاگەرگە وتىرعىزىلۋعا ۇكىم ەتىلەدى... (اتالعان مەرزىم بىرقاتار جازالىلارعا قاتىستى ايداۋمەن اۋىستىرىلعان، ونىڭ ىشىندە ج.كۇدەرين دە بار (اۆت.).

16) ەرمەكوۆ ءالىمحان، 17) اۋەزوۆ مۇحتار – ءۇش جىل مەرزىمگە كونتسلاگەردە وتىرعىزىلۋعا ۇكىم ەتىلەدى. ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆكە قاتىستى ۇكىم شارتتى بولىپ ەسەپتەلسىن.

18) وماروۆ ءۋاليحان، 19) سۇلەەۆ ءبىلال، 20 ىسقاقوۆ دانيال – الدىن الا قاماۋدا بولۋى ەسەبىنەن تۇتقىننان بوساتىلسىن.

ايداۋ ورنى ورتالىق قاراجەر وبلىسى (ۆورونەج جانە لگوۆ) بولىپ بەلگىلەندى. 1932 جىلى جۇماحان كۇدەرين لگوۆ قالاسىنا 5 جىلعا اكىمشىلىك ايداۋعا جىبەرىلدى، كەيىننەن سىرقاتىنا بايلانىستى، دارىگەرلەردىڭ باقىلاۋىمەن، ۆورونەج قالاسىنداعى اۋرۋحاناعا اۋىستىرىلادى. دياگنوز انىقتالمايدى، بىراق ايداۋ مەرزىمى ءبىر جىلعا قىسقارتىلادى. 1934 جىلى ايداۋ مەرزىمى بىتەدى. جۇماحان جازا مەرزىمىندە اگرونوم بولىپ ەڭبەك ەتەدى.

1935 جىلى وتباسىمەن الماتى قالاسىنا قايتىپ ورالىپ، قازاق مال شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ قىزمەتكە تۇرادى. 1936 جىلى ج.كۇدەرين سوتتىلىعى بار تۇلعا رەتىندە جۇمىستان بوساتىلادى. سودان سوڭ «كاچۋكونوس» ترەستىنە ينسپەكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى.

ج.كۇدەرين ەكىنشى رەت 1937 جىلدىڭ 21 مامىرىندا ۇستالىپ، تۇرمەگە وتىرعىزىلدى. ونى انتيكەڭەستىك، ۇلتشىل، اۋماقتىق كوتەرىلىسشىلەر جانە ديۆەرسيالىق-شپيوندىق ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە تۇتقىندايدى. كۇدەرينگە قاتىستى دەربەس ءىس قوزعالادى. ول رسفسر قك 58-2, 7, 8, 11 باپتارى بويىنشا ايىپتالدى. تەرگەۋدى الماتى وبلىستىق نكۆد-ءنىڭ جەدەل ۋاكىلەتتى تەرگەۋشىسى ۆ.يا. ياكۋپوۆ جۇرگىزدى. ونىڭ تۇتقىندار اراسىندا ء«ولىم پەرىشتەسى» دەگەن جاسىرىن اتى بولعان، سەبەبى ول جۇرگىزەتىن ىستەردىڭ بارلىعى ءولىم جازاسىنا كەلىپ تىرەلەتىن. جۇماحان كۇدەرين 1938 جىلدىڭ 7 ناۋرىزىندا سوتتالدى. كسرو جوعارعى سوتىنىڭ كوشپەلى سەسسياسىنىڭ قاۋلىسىمەن ەڭ جوعارى جازاعا كەسىلدى. سول كۇنى اتىلدى.

عالىمنىڭ بىرقاتار ەڭبەكتەرىمەن جاقىن تانىسقان ەدىك. سولاردىڭ بىرقاتارى جونىندە قىسقاشا وي-پىكىر بىلدىرسەك پە دەيمىز.

ج.م.كۇدەريننىڭ 1992 جىلى الماتىداعى «راۋان» باسپاسىنان جارىق كورگەن «وسىمدىكتانۋ» كىتابى، سوناۋ 1927 جانە 1930 جىلدارى اراب جانە لاتىن ارىپتەرىمەن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە باسىلىپ شىققان، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىن تارتىمدى باياندايتىن وقۋ قۇرالىنىڭ قايتا باسىلىمى.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، «وسىمدىكتانۋ» دەپ اتالاتىن سوڭعى اتالعان ەكى كىتاپ – ەكى بولەك دۇنيە. ەڭبەكتەردىڭ نەگىزگى ماقساتى ورتاق بولعانمەن دە، ءار كىتاپتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار، وي-تۇجىرىمدارى دا باسقا-باسقا. اۆتوردىڭ ءسوز قولدانىسى، سويلەم قۇرىلىمى مول ىزدەنگەنىن، تاقىرىپتى جان-جاقتى مەڭگەرگەنىن كورسەتەدى. ءوز زامانىندا قوعامدا كەڭ قولدانىستا بولعان سويلەۋ ءتاسىلى انىق تا ايقىن بايقالادى.  بىرەگەي وقۋلىقتىڭ سويلەمدەرى قىسقا، انىقتاما جانە تۇجىرىمدارى ناقتى دا ايقىن بولعاندىقتان ايتايىن دەگەن ويى دا شاكىرت ۇعىمىنا، ولاردىڭ وي-جەتەسىنە ساي كەلىپ، تارتىمدى وقىلادى.

عالىمنىڭ اسىرەسە تاجىريبە جاساۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋى، وسىمدىكتەردىڭ شارۋاشىلىققا، دەنساۋلىق ساقتاۋعا پايدا-زيانىن بايانداۋى، قازاقستاندا وسەتىن جانە كۇندەلىكتى باقىلاۋعا مۇمكىندىگى بار وسىمدىكتەردى مىسالعا الۋى، عىلىمي تەرميندەردىڭ قازاقشا بالاماسىن تابۋعا تالپىنىس جاساۋى ەرىكسىز قىزىقتىرادى. كوپتەگەن سوزدەردىڭ انا تىلىندە سويلەۋى كوڭىل تۇششىنتادى.

قىسقارتىپ ايتقاندا، وقۋلىقتىڭ العاشقى نۇسقاسى وسىدان 80 جىلدان استام ۋاقىت باسىلىپ شىققانىنا قاراماستان، قۇنىن ءالى دە جوعالتقان جوق، وسىمدىكتەر الەمىمەن شۇعىلداناتىن، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىنىڭ قۇپياسىن اشۋعا قۇمار وقىرماندارعا ءالى دە پايدا بەرەتىن قاجەتتى قۇرال.

مەن وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا بوتانيكا، بيولوگيا بويىنشا سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن بىرقاتار ەڭبەكتەردى قاراپ شىقتىم. جۇمەكەڭنىڭ ەڭبەگى دالدىگى، ءسوز مايەگى، قىسقالىعى، نۇسقالىعى جونىنەن ۇيرەنەتىن نارسە ەكەن.

سۋرەتتە: ساحاروۆ ورتالىعىنداعى وقىرمىن كونفەرەنتسياسى

عالىمنىڭ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جارىق كورگەن جانە ءبىر ەڭبەگى «قۋعىن-سۇرگىندە امان قالعان ەڭبەكتەر» دەپ اتالادى (الماتى: دەمەۋ، 1995). ج.كۇدەرين تۇتقىنعا الىنىپ، اقىرىندا اتىلىپ كەتكەن سوڭ تاركىگە تۇسكەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرشاماسى نكۆد-نىڭ قۇرىعىنان امان قالادى. ونى زايىبى تاتيانا گريگورەۆنا جاسىرىپ ۇلگەرەدى. ءبىر جارىم جاسار ۇلى سىرىمنىڭ جەرگوگىنە، قىزى لاريسانىڭ توسەگىنىڭ ىشىنە تىگىپ تاستايدى. ول ماتەريالدار سول تىعۋلى قالپى ساقتالا بەرەدى. جولداسى اتىلعاننان كەيىن پاتەردەن پاتەر اۋىستىرىپ، بالالارمەن بىرگە كوشىپ ءجۇرىپ، زاماننىڭ بەتى ەپتەپ تۇزەلگەن سوڭ جاريالانادى. بۇل رەتتە تاتيانا گريگورەۆنانىڭ ءىس-ارەكەتىن ەرلىك دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى.

جيناق بىرنەشە بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى، سالماقتى ءبولىمى «قوي مەن ونىڭ ءجۇنى» دەپ اتالادى. ونىڭ ءوزى ءىشىنارا بىرنەشە تاراۋشالارعا بولىنگەن. ءسويتىپ، قازاق ۇلت بولىپ قالىپتاسقالى بەرى بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان قوڭىر تۇلىك قويدىڭ شىعۋ تاريحىنان تامىر تارتىپ، ونىڭ تۇقىمدارى، ءار مۇشەسىنىڭ سىنى، ءجۇنى، ونىڭ ايىرمالارى، ەرەكشەلىكتەرى، قويدىڭ اۋرۋلارى، تەرىسى، ت.ب. ءبىر ادىپپەن، ءبىر جۇيەمەن زەرتتەۋ نىسانىنا اينالىپ، بايان ەتىلىپ شىققان. ەڭبەكتىڭ ءتىلى جەڭىل، ەلىكتىرىپ، جەتەلەپ وتىرادى. جيناقتا قانت قىزىلشاسىنا قاتىستى، شارۋاشىلىقتا كەڭىنەن قولدانىلاتىن كەنەپ، كەندىر تۋرالى جان-جاقتى مالىمەتتەر بەرىلگەن.

كىتاپتىڭ سوڭعى بولىمىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينەلەرى جونىندە ءسوز بولادى. كادىمگى قول سوقادان باستاپ، كەيىنگى جەتىلگەن ۇلگىلەر كۋلتيۆاتور، تۇقىم سەپكىش، ءشوپ شاباتىن، ەگىن وراتىن ماشينەلەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى تىزبەكتەلىپ، بارىنە دەرلىك جان-جاقتى سيپاتتاما بەرىلگەن. ءار تەحنيكانىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى، ولاردى كۇتىپ ۇستاۋ، ساقتاۋ ماسەلەلەرىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارىلعان.

ءبىر سوزبەن، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە ەگىن شارۋاشىلىعى ەندى عانا جاندانىپ كەلە جاتقان اۋمالى كەزەڭدە جازىلعان ەڭبەك ءوزىنىڭ تەرەڭ پايىمىمەن، عىلىمي نەگىزدىلىگىمەن ەرىكسىز ءتانتى ەتەدى. ءالى دە بولسا، نازار اۋدارىپ، اينالىسقا ەنگىزەتىن ۇسىنىس-تىلەكتەرى، وي-پايىمدارى دا بارشىلىق دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىك.

Cونداي-اق، عالىم قىزى لاريسا جۇماحانقىزىنىڭ، جۇبايى تاتيانا گريگورەۆنا نانوسۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مەكتەپتەردىڭ قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتارمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلمەگەنىن جاقسى سەزىنە وتىرىپ، تومەندەگىدەي كىتاپتار جازعان:

1. الىپپە (بۋكۆار) – 1919 ج. جارىق كورمەگەن. دەگەنمەن قولجازبا كۇيىندە بىرقاتار مەكتەپتەردە پايدالانىلعان.

2. وقۋدىڭ 5-جىلى ءۇشىن «ۇجىمدىق ەڭبەك» حرەستوماتياسى. 1929 جىلى جارىق كورگەن.

3. «ون حالىق» جيناعى. 10 ءتۇرلى اۋىل شارۋاشىلىعى بالالارعا ارنالعان كىتاپتار سەرياسى. 1928 جىلى قازباسپادا (كازيزدات) باسىلعان.

4. ن.ي. بارانسكيدىڭ ەكونوميكالىق گەوگرافياسى (اۋدارما). 1-ءبولىمى 1927 جىلى، 2-ءبولىمى 1929 جىلى جارىق كوردى.

5. قازاقستاننىڭ فيزيكالىق گەوگرافيسى. قولجازبا. جاريالانباعان. 1929 ج.

6. فيزيكالىق گەوگرافيا. پ.ف. لەزگارت. اۋدارما. قولجازبا. جاريالانباعان. 1929 ج.

7. حالىق ادەبيەتى جيناعى. جەكەلەگەن بولىمدەرى جارىق كورگەن (1921-1930 جج.).

اۋىل شارۋاشىلىعى ادەبيەتتەرىنىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، مىناداي ەڭبەكتەر جازعان:

1. بوتانيكا وقۋلىعى (اراب قارپىمەن). موسكۆا: گوسيزدات، 1927.

2. وسىمدىكتەر ءومىرى. قازباسپا، 1930.

3. قويلار جانە ونىڭ ءجۇنى. قازباسپا، 1930.

4. كەناف. قىزىلوردا، 1930.

5. كەندىر (اۋدارما). موسكۆا: گوسيزدات، 1931.

6. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ زيانكەستەرى جانە اۋرۋلارىمەن كۇرەس (اۋدارما). جاريالانباعان. 1935 ج.

7. جان-جاقتى ءونىمدى، ونىكتى بۇرشاق تۇقىمداس وسىمدىكتەر. پوكروۆسكي (اۋدارما). جاريالانباعان. 1932 ج.

8. قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعى. جاريالانباعان. 1930 ج.

9. تەحنيكالىق مادەنيەتتەر بويىنشا ەنتسيكلوپەديا. جاريالانباعان.

10. تەحنيكالىق مادەنيەت رەتىندەگى كوكتاراق (ۆورسيانكا). گازەتتە جاريالانعان ماتەريال. قىزىلوردا، 1926.

11. قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى داقىلدار – تارى، جۇگەرى جانە ت.ب. قىزىلوردا، 1926.

12. يتسيگەك – ۋلى وسىمدىك. گازەتتە جاريالانعان. قىزىلوردا، 1926-27 جج.

13. مايلى وسىمدىكتەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى. 1926 ج.

14. كوكپەك – جىلقىلار ءۇشىن ۋلى وسىمدىك.

15. تاتران جەمشوپ رەتىندە. ونى قىزىلشامەن بۋدانداستىرۋ. 1927 ج.

16. قۇمارشىق – باتىس قازاقستاننىڭ ناندىق ءونىمى. 1929 ج.

17. قاراتۇت اعاشى تابيعي جىبەك ماتا بەرەدى. الماتى گازەتى.

سونىمەن قاتار ول ءار جىلدارى مىناداي ەڭبەكتەر جازعان:

1. قازاقتاردىڭ اتا-تەك شەجىرەسىنە قاتىستى ماتەريالدار. قولجازبا جوعالىپ كەتكەن، ع.مۇسىرەپوۆكە تاپسىرىلعان.

2. ورتا ازياداعى جىلانداردىڭ تۇرلەرى. قىزىلوردا، 1925.

3. جىلانداردى قالاي قولعا ۇيرەتۋگە بولادى جانە كوز بايلاۋشىلىعى.

جۇماقان كۇدەرين ساتيرالىق جانە ءازىل-ىسقاق ولەڭدەر دە جازىپ تۇرعان، ولاردىڭ بىرقاتارى 20-30 جىلدارى مەرزىمدى باسىلىمداردا جارىق كورگەن.

ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىنىڭ ءبىرىنشى باسىلىمىنا جازعان العىسوزىندە ونىڭ ەسىمىن قازاقستاننىڭ العاشقى ون جەتى پرولەتاريات جازۋشىلارى قاتارىندا اتايدى:

«ارنايمىن. پرولەتاريات پەرزەنتتەرى – جازۋشىلار: ءسابيت، حامزا، الكەي، ەلجاس، قايىپ، ءماجيت، عابيت، قۇسايىن، مۇساپار، سابىر، قالماقان، راحمەتجان، بەيىمبەت، جۇماحان، جۇماباي، وتەباي، ساكەن».

ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولا ءجۇرىپ، جۇماحان جىلانداردىڭ تىرشىلىگىمەن قاتتى اينالىسادى. ول بۇل ماسەلە جونىندە كوپ وقىدى، ولاردىڭ تابيعاتتاعى تىرشىلىگىن قاداعالادى، اسا قىزعىلىقتى تۇرلەرى ءۇشىن تەرراريۋم جاسادى، ولارعا جۇيەلى تۇردە باقىلاۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتىپتى ۇيىندە ۇستادى جانە بارلىق جازبالاردى قارا داپتەر اتتى تور داپتەرىنە جازىپ وتىردى.

دىنگە قارسى كۋرستاردا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، وعان ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ ءتۇپ توركىنىمەن تانىسۋعا تۋرا كەلدى. سودان سوڭ اۋەستىكپەن يسلام، حريستيانستۆو، كونفۋتسيانستۆو، بۋدديزم جانە ت.ب. دىندەردى نەگىزدەپ وقىپ الدى. بۇل ماسەلە جونىندەگى بارلىق تامسىلدەردى، ەسكەرتۋلەر مەن كوشىرمەلەردى دە ول قارا داپتەرگە ەنگىزىپ وتىرعان. وسىدان شىعىپ ءبىر دەمالىس ساتىندە، قارا داپتەردى پاراقتاي وتىرىپ، بولەك ءبىر ويعا بەرىلىپ، مىناداي تۇجىرىم جاسايدى: نەگىزگى كەيىپكەرلەرى جىلاندار بولىپ كەلەتىن جانە ولار جەكەلەگەن ءدىني اعىمداردىڭ يدەيالارى مەن وزىندىك وزگەشەلىكتەرىن تاراتۋشى بولىپ تابىلاتىن ادەبي-كوركەم تۋىندى جازسا قالاي بولار ەدى.

ساكەن سەيفۋللين مەن ماعجان جۇماباەۆ، بۇل جونىندە ەستىپ ءبىلىپ، يدەيانى قىزۋ قۋاتتاعان ەكەن.

جۇماحان سيرەك كەزدەسەتىن، كاسىپتىك قازاق سوزدەرىن – «تەرميندەرىن» ەرەكشە ىلتيپاتپەن جيناعان، ولاردى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، ءتۇرلى سوزدىكتەر جاساۋعا دايىندىق جاساعان. 1936 جىلى كازفان-مەن كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، اكادەميالىق سوزدىككە دەپ، «ا» قارپىنەن باستالاتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ العاشقى 200 ءسوزىنىڭ لاتىن، ورىس جانە قازاق تىلدەرىندەگى بالامالارىن تاپسىرعان.

سۋرەتتە: لاريسا جۇماحانقىزى كۇدەرينا

ەندى بىرەر ءسوز عالىمنىڭ وتباسىلىق جاعدايى، ۇرپاقتارى جايىندا. جۇبايى تاتيانا گريگورەۆنا 1902 جىلى تۋعان. جۇماحان بولاشاق جارىمەن 1934 جىلى ۆورونەجدە ايداۋدا ءجۇرىپ تانىسقان. ەكەۋى كوڭىل قوسىپ، 1935 جىلى الماتىعا بىرگە كەلەدى. ەرلى-زايىپتىلار ءۇش نارەستە سۇيەدى. ۇلكەن ۇلدارى ديزەنتەريانىڭ كەسىرىنەن جاستاي شەتىنەپ كەتەدى. ەكىنشى ۇلى سىرىم 1936 جىلى تۋىپ، 1963 جىلى قايتىس بولعان. الپينيزممەن شۇعىلدانىپ، كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيونى دا اتانعان. قىزى لاريسا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، موسكۆا قالاسىندا تۇرادى. عىلىمي قىزمەتكەر، اكەسىنىڭ ارتىندا قالعان مول مۇراسىنا شىراقشى بولىپ، جارىق كورۋىنە ىقپال ەتىپ جۇرگەن دە ءوزى.

مىنە، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسقان قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ءوز سالاسى بويىنشا بىرەگەي عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازىپ، عالىم، قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تاعى ءبىر قازاق وقىعانىنىڭ تالايلى تاعدىرى وسى. ءبىز، البەتتە، تانىمدىق تۇرعىدا عانا ءسوز ەتتىك. زەرتتەۋ اۋماعىنان تىس، تاسادا قالىپ كەلە جاتقان عالىمنىڭ ءومىرى مەن عىلىمداعى جولىنا كوپشىلىك نازارىن اۋدارۋدى عانا ماقسات تۇتتىق. تەكتەپ كەلگەندە، عالىمنىڭ ءاربىر ەڭبەگى جەكە-جەكە زەرتتەۋگە لايىق. ول بولاشاقتىڭ ۇلەسىندە دەپ بىلەمىز.

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

قر ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

Abai.kz