كەڭەستەر وداعى ىدىراعالى بەرى رەسەي ءوزىنىڭ ىقپالىنداعى ءبىراز ەلدەن ايرىلىپ قالدى. ءتىپتى، سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە ۋىسىنان ۋكراينا سىندى الىپ ەلدى شىعارىپ الدى. ۋكراين حالقىنىڭ سەرپىلۋى رەسەي ىشىندەگى از ۇلتتاردىڭ ءھام ىقپالىنداعى وزگە دە مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولعانىن جاسىرا المايمىز.

رەسەي جەر كولەمى جاعىنان الەمدە ءبىرىنشى ورىن الاتىن – الىپ دەرجاۆا. حالىق سانى بويىنشا 142 ملن. تۇرعىنى بار كورشىمىز قىتاي، ءۇندىستان، اقش، يندونەزيا، برازيليا، پاكىستان، بانگلادەش جانە نيگەريادان كەيىنگى 9-ورىن الادى. بۇگىندە بۇل فەدەراتسيا قۇرامىنا 21 رەسپۋبليكا كىرەدى. وسى 21 رەسپۋبليكانىڭ بارلىعى دەرلىك ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىم سانالادى. وسىعان دەيىن اتالعان 21 رەسپۋبليكانىڭ ءبارى بولماسا دا، تەڭ جارىمى تاۋەلسىزدىك الۋعا تالپىناتىنى جازىلىپ كەلگەن بولاتىن.

رەسەي وسىعان دەيىن ءبىرتۇتاس گرۋزيانى ەكىگە ءبولىپ تاستادى. ونان كەيىن قىرىمدى الىپ،ۋكراينانىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى. ەندى پۋتين «كسرو-نى قالپىنا كەلتىرەمىن» دەگەن ارام ويىنان باس تارتپاسا، الەم الپاۋىتتارى ىسكە كىرىسەدى. ولار استىرتىن ۇيىمدارى ارقىلى رەسەيدىڭ اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارىنا قوزعاۋ سالا الادى. مىسالى، قازىر الەمدىك قاۋىمداستىق الەمدىك  نارىقتاعى مۇنايدىڭ باعاسى كۇرت تومەندەتە سالدى. مۇنداي كەزدە نە بولادى؟ رەسەيدە الەۋمەتتىك جاعداي ۋشىعادى دا، ءار رەسپۋبليكا ءوزىنىڭ دەربەس ەل بولۋ ماسەلەسىن قويىپ، تاۋەلسىزدىككە تالپىنادى. ولاردىڭ ءبىرازى ونسىز دا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ جولىندا كۇرەسىپ كەلەدى. مىسالى، الەۋمەتتىك احۋالى تۇراقتى تاتارستان: ء«بىز نەگە بۇكىل رەسەيدى نەمەسە باسقا رەسپۋبليكالاردى باعۋعا ءتيىسپىز. ءبىز رەفەرەندۋم وتكىزۋ ارقىلى بولىنەمىز» دەيتىن جاعدايعا جەتتى. رەسەي – فەدەراتيۆتى ەل. دەمەك، زاڭ بويىنشا كەز-كەلگەن رەسپۋبليكا مۇنداي تالاپ قويا الادى. ەگەر دە، تۋرا وسىنداي باستاما كوتەرىلسە، الەمدىك قاۋىمداستىق قولداپ، از ۇلتتارعا مۇمكىندىگىنشە بولىسادى.  

شىنىن ايتۋ كەرەك، تمد ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن رەسەي نەگىزىنەن ورتالىق ازياداعى جانە باسقا دا بۇرىنعى سوتسياليستىك ەلدەردى جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىندا ۇستادى. 1991 جىلى كسرو ىدىراپ، تاۋەلسىزدىك العان ەلدەر الەمدىك ساياساتتا ءوز بەتىنشە دەربەس قيمىلداي باستادى. وسىنى ءتيىمدى پايدالانعان اقش پەن قىتاي سەكىلدى الپاۋىت ەلدەر ىقپال ايماعىن كەڭىتىپ، رەسمي ماسكەۋدىڭ باسەكەلەسىنە اينالدى. ماماندار وسى باسەكە تۇبىندە سىرتى بىلاي قويىپ، قازىرگى رەسەيدىڭ شاڭىراعىن شايقالتاتىنىنا سەنىمدى. 

ساراپشىلار: «رەسەيدىڭ ىدىراۋىنا نەگىزىنەن ءۇش ماسەلە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ەكەۋى تابيعي ءۇردىس ارقىلى كەلسە، ءبىرى سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسادى» دەيدى. ءبىرىنشى تابيعي سەبەپ: سوڭعى ونجىلدىقتا حانتى-مانسي، يامال-نەنەتس، تايمىر سياقتى اۆتونوميالىق وكرۋگتەرىندە، ساحا سەكىلدى بىرنەشە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا تۋ كورسەتكىشى وتە جوعارى، ءولىم-ءجىتىم از. ال، نەگىزىنەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى شوعىرلانعان ەلدى-مەكەندەر مەن جالپى ورتالىق رەسەيدە تۋ كورسەتكىشى تومەن. بۇل رەسەيدەگى از ۇلتتاردىڭ كوبەيۋىنە، ورىستاردىڭ سانىنىڭ كەمۋىنە ىقپال ەتەدى. 

ەكىنشى سەبەپ، رەسەي فەدەراتسياسىندا مۇسىلماندار سانىنىڭ كۇرت ءوسىپ بارا جاتۋى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋىنە مول مۇمكىندىك تۋعازادى. قازىر رەسمي دەرەك بويىنشا رەسەي حالقىنىڭ 15 پايىزى مۇسىلماندار. الداعى 20 جىلدا ولاردىڭ ەلدەگى ۇلەس سالماعى 25-30 پايىزدى قۇراۋى مۇمكىن. 

ءۇشىنشى سەبەپ، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى ەكەنىن ايتقان بولاتىنبىز. ماسەلەن، ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ ساراپشىلارى 2015 جىلعا قاراي رەسەي 6 نەمەسە 8 مەملەكەتكە ىدىراپ كەتەتىنىن ايتقان ەدى. 

ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ بولجامىنا سۇيەنسەك، بىرىنشىدەن رەسەيدەگى قازىرگى تاڭداعى قالىپتاسقان  ەكونوميكالىق جاعدايدى تومەندەپ بارادى. ەكىنشىدەن، الىپ دەرجاۆانىڭ عىلىمي، تەحنيكالىق جانە ادام تۇرعىسىنان العانداعى الەۋەتى تىم ءالسىز. ۇشىنشىدەن، ىشكى قايشىلىقتارى ۇدەي تۇسۋدە. تورتىنشىدەن، قازبا بايلىقتارى مول ءھام رەسەيدىڭ 1/3 بولىگىن الىپ جاتقان ءبىر عانا ءسىبىردىڭ وزىندە مەملەكەت حالقىنىڭ بەس-اق پايىزى تۇرادى. ۇلبىريتانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى مارگارەت تەتچەر: ء«سىبىر سياقتى الىپ ايماقتىڭ رەسەي سياقتى ءبىر عانا مەملەكەتكە قاراعانى – ادىلەتسىزدىك» – دەگەنى تاعى بار. 

قازىر رەسەي فەدەراتسياسىندا 21 رەسپۋبليكا بار. وسى 21 رەسپۋبليكا رەسەي اۋماعىنىڭ 28,6 پايىزىن الىپ جاتىر، مۇندا، جالپى، ەلدەگى حالىقتىڭ 16,9 پايىزى مەكەندەيدى. بۇل رەسپۋبليكالار ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولىپ تابىلادى، ياعني رەسەي قۇرامىندا بولا تۇرا، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ (حالىقتاردىڭ) مەملەكەتتىلىگىن كورسەتەدى. ولار: ادىگەيا، التاي، باشقۇرتستان، بۋرياتيا، داعىستان، ينگۋشەتيا، كاباردا-بالقار، قالماقستان، قاراشاي-چەركەسيا، كارەليا، كومي، ماري ەل، موردوۆيا، ساحا، سولتۇستىك وسەتيا، تاتارستان، تىۆا، ۋدمۋرت، حاكاسيا، شەشەنستان، شۋاش رەسپۋبليكالارى.

ارينە، ورىس ۇلتشىلدارى مۇنى كورمەي وتىر دەي المايمىز. ماسەلەن، رەسمي ماسكەۋدىڭ كوپ ۇزاماي مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە ۇلكەن رەفورما جاساعىسى كەلەتىنى ايتىلۋدا. ەگەر دە ول رەفورما باستالسا، كورشى ەلدەگى فەدەراتيۆتىك باسقارۋ جۇيەسى قۇردىمعا كەتىپ، ۇلتتىق ايماقتار، ۇلتتىق رەسپۋبليكالار جويىلىپ، اقش-تاعىداي اۋماقتىق شتاتتار پايدا بولادى دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعدايدا قازىردىڭ وزىندە-اق، ءوز شەكارالارىن انىقتاپ، ۇلتتىق مۇددەلەرىن كرەملدىڭ الدىنا ماسەلە ەتىپ قويا باستاعان تاتارستان، باشقۇرتستان جانە قاپ تاۋىندا جاتقان بىرقاتار رەسپۋبليكالار قاراپ جاتپاسى بەلگىلى. 

كورشى ەلدىڭ شاڭىراعىنىڭ شايقالىپ، شايقالماۋى تاۋەلسىز قازاق ەلىنە اسەر ەتپەيدى. بۇعان مۇددەلى دە ەمەسپىز. تەك سوڭعى كەزدە باتىس سالعان سانكتسيانىڭ كۇشەيگەنى سونشالىق رەسەيدىڭ ءحالى مۇشكىلدەنە باستادى. بۇل اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ ساراپشىلارى ايتقان 2015 جىلعا قاراي رەسەي 6 نەمەسە 8 مەملەكەتكە ىدىراپ كەتەدى دەگەن پىكىرىنىڭ شىندىققا اينالا باستاعانىنىڭ كورىنىسى شىعار.

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz