قازاقتىڭ يسلام دىنىمەن قاۋىشقانىنا ون ەكى عاسىردان اسا ۋاقىت بولدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ۇلتتىق سانا-سەزىم، سالت-ءداستۇرى جانە مادەنيەتى ءدىني قۇندىلىقتار مەن بىتە قايناسىپ، سونىڭ نەگىزىندە دامىعان. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ۇندەسۋى ارقىلى ءداستۇر باي تۇسسە، ءدىن كەڭ قانات جايىپ، ۇلت ءدىننىڭ قاسيەتىن سەزىنىپ، قۇندىلىق رەتىندە قابىلدايدى. ءدىن دە، داستۇردە ادام بالاسىن ىزگىلىككە، ادامگەرشىلىككە، رۋحاني قۇندىلىققا تاربيەلەيتىن نەگىزگى قۇرال.

وسى ورايدا ايتا كەتۋ كەرەك، ەلىمىزدە وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءىى سەزىندە ەلباسى «مىڭجىلدىقتار بويىنا ءدىن ادامدار دۇنيەسىن تىنىشتاندىرۋ كوزى، حالىقتار مەن مەملەكەتتەر اراسىندا ءوزارا تارتىلۋ فاكتورى رەتىندە قىزمەت ەتىپ كەلدى. بۇگىنگى كۇنى ءدىننىڭ وسىنداي كۇشىمەن سالىستىرۋعا كەلەتىن نارسە بار ما ەكەن» – دەپ ءدىننىڭ قوعامداعى ماڭىزىن ايتقان ەدى.

بىراق، بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىنداعى وزگەرىستەرمەن تولاسسىز اقپاراتتار لەگى ادامنىڭ وي-ساناسىنا ءتۇرلى اسەر ەتۋ ارقىلى باسقا ارناعا بۇرىپ، دۇنيەاۋي تىرلىكتىڭ قامىن باستى ورىنعا قويدىردى. سەبەبى، سىرتتان كەلگەن ءتۇرلى يدەولوگيالار مەن پىكىرلەر، تەحنولوگيانىڭ كۇن ساناپ دامۋى، كۇندەلىكتى جاعىمدى-جاعىمسىز شامادان كوپ اقپاراتتار، زامان اعىمىنان قالماۋ جانە ناپاقا قامى، ادام بالاسىن نەگىزگى قۇندىلىقتارىنان الىستاتىپ بارا جاتقانداي. بۇگىندە قوعامدا بولىپ جاتقان جاعىمسىز قۇبىلىستار – رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋىنان، ادامنىڭ بولمىسىنان، تابيعاتىنان، دىلىمەن دىنىنەن الىستاۋىنان بولسا كەرەك. ۇلى جاراتۋشى ادام بالاسىن جاراتىلعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوركەمى ەتىپ جاراتپادى ما؟ وسى كوركەمدىك وزگە جاراتىلعانداردان اقىلىمەن، سانالىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. سول سەبەپتى ادام بالاسى ءاۋ باستاعى پەندەلىك باعىتىنان، تابيعاتىنان اۋىتقىماۋى ءتيىس.

يسلام مەن قازاق سالت-ءداستۇرى اراسىندا جاراسىمدى ۇندەستىك بار جانە قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ ماڭىزى ۇشان تەڭىز.

ولاي بولاتىنى، اتا-بابامىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى يسلام قۇندىلىقتارىنان باستاۋ الادى. اسىرەسە، پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س) سۇننەتى مەن حاديستەرى ادەت-عۇرىپ رەتىندە قالىپتاسىپ، حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىنەن ورىن الدى.

يسلام ءدىنى دە، قازاقى سالت-ءداستۇر دە ىزگى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ قاينار بۇلاعى. ارامىزدا ءدىنيتانىمى تاياز، ونى مەشىت توڭىرەگىندەگى نەمەسە كىسى ولگەندە، يا بولماسا ءتۇس كورگەندەگى دۇنيە دەپ تۇسىنەتىندەر بارشىلىق. ءدىننىڭ ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىنگى بارلىق ءومىرىن قامتيتىندىعىن بىلە بەرمەيدى. ال، ءداستۇر دەسە ەسكىنىڭ قالدىعى سىندى قاراپ جاتاتىندىعىمىز تاعى بار. شىن مانىندە، ءداستۇر مەن ءدىن ادامدى قاناعاتشىلدىققا، مەيىرىمدىلىككە، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت، ادەپتىلىككە، وبال-ساۋاپتى بىلۋگە، اماناتقا قيانات جاساماۋعا، ەشكىمگە ءجابىر كورسەتپەۋگە تىرىسۋ، جاپا شەككەن جاننىڭ نالاسىنان، جەتىم-جەسىردىڭ اقىسىن جەۋدەن قورقۋعا، اعايىنگەرشىلىككە، ادال مەن ارامدى ايىرا بىلۋگە تاربيەلەيدى. دەمەك، يسلام ءدىنى دە، قازاقى سالت-ءداستۇرى دە – جاماندىق اتاۋلىنىڭ بارلىق تۇرىنەن تىيىپ، تەك بەيبىتشىلىككە ۇندەيدى.

پەندەنىڭ جاقسى قاسيەتى –ادامدارمەن ءتىل تابىسۋدان باستاپ، بۇكىل قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناسىندا بايقالادى، سوندا مۇسىلمانشىلىق پەن ادامگەرشىلىك ادال دا ءادىل قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلە قالىپتاسادى.

يسلام دىنىمەن قازاقى سالت-داستۇردە ادام قۇقىعىنا باسا ءمان بەرىلگەن جانە ادام قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا بارىنشا جاعداي جاسالعان.

جالپى حالقىمىز كىسى اقىسىن جەۋدەن قاتتى ساقتانىپ ۇرپاققا قۇران مەن پايعامبار سۇننەتتەرىنەن ۇيرەنگەندەرىن جەتكىزىپ وتىرعان. كىسى اقىسىن جەۋ، جەتىم-جەسىرگە ءزابىر كورسەتۋ، ءداستۇر مەن دىنىمىزدە ۇلكەن كۇناعا سانالىپ، ايىپتالعان.

مۇسىلمان عۇلامالارى كىسى اقىسىن مالعا، ار-نامىسقا، ماحرامعا (بىرەۋدىڭ قۇرساعىنداعى نەمەسە دۇنيەگە كەلگەن بالالارعا قاتىستى ايىپتاۋلار) ومىرلىك، جانە دىنگە قاتىستى اقىلار دەپ قاراستىرعان.

مۇسىلماننىڭ ءبىر-بىرىنە اقىسى سالەم بەرۋدەن باستاپ، ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ، كىشىگە قامقور بولۋ، ءۇش كۇننەن ارتىق ارازدىقتا بولماۋ، مۇسىلماندى قۋانتۋ، مۇسىلمانمەن جىلى شىرايدا بولۋ، قولمەن دە، تىلمەن دە ەش زيان كەلتىرمەۋ، مۇسىلماننىڭ ايىبىن جاسىرۋ، ناۋقاستىڭ كوڭىلىن سۇراۋ،ەشكىمدى كەمسىتپەۋ سياقتى ىزگىلىكتەردى قامتيدى.

ەگەر ەر ادام انا-اناسى، وتباسى، جاقىندارىنا ءتىپتى كورشىسىنە ءدىني قۇندىلىقتتاردى ۇيرەتپەسە، وزىنە جاۋاپكەرشىلىك سەزىنبەسە، ولاردىڭ اقىسى مويىنىندا بولادى دەلىنگەن.

كىسى اقىسىنىڭ كوپ قىرلارى اتا-انامەن بالا-شاعاسى، جۇبايى الدىنداعى اقىسى، كورشى اقىسى، اعايىندىق جانە قوناقتا بولعاندار اقىسى، جۇمىسشى مەن جۇمىس بەرۋشىنىڭ، باستىق پەن قولاستىنداعىلار اقىسى، ۇستاز بەن شاكىرت اقىسى، جارلىنىڭ داۋلەتتى الدىنداعى اقىسى، مۇسىلمان ەمەستەردىڭ اقىسىنان دا سۇرالاتىن بولعان.

سونداي-اق، قوعامدىق ورتاداعى كىسى اقىسىنا دا ءمان بەرىلگەن. ماسەلەن كوپشىلىك ورىنداردى ءجۇرىپ تۇرۋ اقىسى، جول بويى اقىسى، جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرى اقىسى، شىلىم شەگۋ، قاتتى مۋزىكا تىڭداۋ، اۆتورلىق قۇقىق، باق-دا جەكە قۇقىقتى ساقتاۋ جانە كوپشىلىك قۇقىعىن اياقاستى ەتپەۋ اقىسى قاراستىرىلادى. اتالىپ وتكەن ادام قۇقىقتارىن اياقاستى ەتىپ، ولارعا ءزابىر كورسەتكەندەر قياناتشىلدار قاتارىنا جاتقىزىلعان.

قازىرگى ۋاقىتتا كىسى اقىسىن جەۋ، ءتاڭىر اقىسىن جەۋمەن تەڭ ەكەنىن كوپ ادامدار جادىنان شىعارىپ العان سەكىلدى. اينالامىزدا بىرەۋدىڭ اقىسىن بىرەۋ جەيتىن جايتتەرگە ەرىكسىز كۋا بولىپ ءجۇرمىز. بۇنىڭ سەبەبى كىسى اقىسىن جەۋدىڭ ۇكىمىن بىلە بەرمەۋىندە شىعار.

حالقىمىز «جەتىم كورسەڭ جەبەي ءجۇر» دەپ انانىڭ ايالى الاقانىن سەزبەگەن، اق ءسۇتىن ەمبەگەن جەتىمگە جانە جەسىرگە ەش ۋاقىتتا ءزابىر كورسەتپەگەن. كەرىسىنشە جەتىمىن جىلاتپاي، جەسىرىن قاڭعىرتپاي ەل بوپ، ولاردى قامقورلىعىنا العان. جەتىم-جەسىرىن سىرت ەل تۇگىلى باسقا رۋعا دا بەرمەي، جات ەلدە قۇل قىلماي، جەسىر قالعان ايەلدەردى اتا-سالتى بويىنشا امەڭگەرلىكپەن الىپ وتىرعان. ءوزى تۇگىلى وزگە ۇلتتىڭ بالاسىندا كەڭ پەيىلىمەن باۋىرىنا باسقان. مۇنىڭ جارقىن كورىنىسى قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنان ءمالىم. دانا حالقىمىز كىسى اقىسىنا قيانات قىلۋ ەكى دۇنيەدە دە جاقسىلىق تاپتىرمايتىنىن جاقسى بىلگەن.

مۇسىلماندىق قاسيەتتەردى بەرىك ۇستانعان حالىق – جەتىم-جەسىرلەرگە، مۇقتاجدارعا كومەك قولىن سوزۋدى وزدەرىنە مىندەت ساناعان. «جەتىم» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى قازاققا جات بولاتىن. دەگەنمەن، بۇگىنگى قوعامدا باۋىر ەتى بالاسىن كوزىن جاۋدىرەتىپ تاستاپ كەتۋ، بولماشى دۇنيەگە بولا ساۋدالاۋ، ءتىپتى ءوز بالاسىنا قول سالعان جاعدايلاردا ورىن الىپ ءجۇر. جەتىمدەر ءۇيى سانىنىڭ ارتۋى اتا-بابا بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردەن الىستاپ بارا جاتقاندىعىمىزدىڭ، ادام بالاسىنىڭ رۋحاني قۇلدىراۋىنىڭ كورىنىسى.

يسلام دىنىندە جەتىمدەردى اسىراۋ، ولارعا قامقورشى بولۋ ايرىقشا ساۋاپتى امالدار قاتارىنا جاتقىزىلعان. قۇران اياتتارىنا، پايعامبار حاديستەرىنە نازار سالار بولساق، بۇعان ناقتى كوز جەتكىزەمىز.

قاسيەتتى قۇراندا جەتىمدەرگە قاتىستى «شىندىعىندا جەتىمدەردىڭ اقىسىن جەگەن ادامدار جاناتىن ءبىر وت جەگەندەر سەكىلدى. ولار الاۋلاپ جانعان وتتىڭ ىشىنە كىرەدى»، - دەگەن اياتتار بار. پايعامبار مۇحاممەد (س.ع.س.) ءوزى جەتىمدىكتىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتقاندىقتان، قۇران اياتتارىنا سۇيەنە، جەتىمدەر اقىسىنا كوپ حاديستەر ايتقان. «مۇسىلمان ادامدار تۇراتىن ۇيلەردىڭ ەڭ جاقسىسى – جەتىم باققان ءۇي. ول ۇيدە جەتىمگە قۇرمەت كورسەتىلەدى. مۇسىلمان ادامداردىڭ تۇراتىن ۇيلەردىڭ ەڭ جامانى – جەتىم قينالعان ءۇي» - دەگەن. وسى جەردە جەتىم باعىپ-اسىراۋ شەكسىز ساۋاپ ءارى قۇلشىلىق ەكەندىگى ايتىلىپ وتىر.

قۇراندا ء«اي، ادامدار! «اللانىڭ وزدەرىڭە حالال ءارى تازا ەتىپ بەرگەن ريزىقتارىنان جەڭدەر!» («مايدا» سۇرەسى، 5/88) دەسە، حاديستە «كىم ءبىر قارىس توپىراقتى زورلىقپەن تارتىپ السا، سول جەردىڭ جەتى ەسەسى قيامەت كۇنى مويىنىنا جۇكتەلەدى» دەلىنگەن.

اتا-بابالارىمىز كىسى اقىسىنا قاتىستى جوعارىدا ايتىلعان قۇران اياتتارىمەن حاديستەردى ۇلتتىق بولمىسىمىزعا ساي ۇشتاستىرا وتىرىپ ويىن بىلايشا جەتكىزگەن: «ايتايىن باياعىدان ءبىراز كەڭەس، جاقسى ادام جەتىمنىڭ حاقىن جەمەس» – دەپ قازاق ۇرپاق تاربيەسىندە وسى ماسەلەگە اسا ءمان بەرىپ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ كەرەكتىگىن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وتىرعان.

وسى ورايدا، اقىن، ءدىن قايراتكەرى شورتانباي قانايۇلى بۇل ماسەلەگە قاتىستى:

كىسى اقىسىن الماڭدار،

اۋىزعا حارام سالماڭدار.

دۇنيە جيىپ وتكەن جوق،

بىزدەن بۇرىن وتكەن پايعامبار –دەگەن.

حالىق دانالىعىندا «باي بولساڭ ەلگە پايداڭ ءتيسىن، باتىر بولساڭ جاۋعا نايزاڭ ءتيسىن» دەگەن قاناتتى سوزدەر بەكەر ايتىلماعان.

بۇگىندە ارامىزدا باي-قۋاتتى، مەيىرىمدى جاندار كوپ، سول ادامدار جەتىمدەر ۇيىنەن بالا اسىراپ، ونى باعىپ، تاربيە بەرىپ، ءوز بالاسىنان بولە قاراماي، قامقورلىق تانىتا بىلسە، جاراتۋشىنىڭ مەيىرىم شاپاعاتىنا لايىق بولارى انىق.

ادام اقىسىن جەۋدىڭ ءتۇرى بۇگىنگى قوعامنىڭ باس اۋىرۋىنا اينالعان – پارا جەۋ ماسەلەسى. پاراقورلىق جايلاعان ەلدىڭ شىرقى بۇزىلىپ، ادىلەتسىزدىك، يمانسىزدىق بەلەڭ الادى. بۇل – قوعامنىڭ دەرتى. سونىڭ سالدارىنان تۋما-تۋىس، دوس-جاران، باسشى مەن قىزمەتكەر اراسىندا شىنايىلىق جوعالىپ، سەنىمسىزدىك، ساتقىندىق ورناپ قوعامنىڭ تىنىشتىعى بۇزىلۋىنا اكەلەدى. پاراقور، جەمقور ادامدار، جاراتۋشىدان مۇلدەم الىستاپ كەتەدى.

ادامدى قانداي بولماسىن تىلمەن نەمەسە قولمەن زابىرلەۋ، عايباتتاۋ، جازىقسىز جازعىرۋ، قارجىلاي قارىز نەمەسە ءبىر زاتىن الىپ بەرمەۋ، رەنجىتۋ، اماناتقا قيانات جاساعان بولىپ سانالادى. سوندىقتان تىرشىلىكتە ءبىر جول تاۋىپ، سول ادامنان وسى دۇنيەدە كەشىرىم سۇراپ ريزالىعىن العان دۇرىس.

راۋشان امانتاي،

قر مسم مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى

باق-قا مونيتورينگ بولىمىنىڭاعا ساراپشىسى.

Abai.kz