بىزدە كەڭەس داۋىرىنەن قالىپتاسقان ۇلگى بويىنشا، ءبىلىم ماۋسىمى 1 قىركۇيەكتەن باستالىپ، 25 مامىردا اياقتالادى. ودان كەيىن وقۋشىلار 3 ايلىق جازعى دەمالىسقا شىعادى. بۇعان قوسا وقۋ مەرزىمنىڭ اراسىندا جالپى كولەمى 3-4 اپتاعا جەتەتىن توقسان ارالىق (كۇزگى، قىسقى، كوكتەمگى) دەمالىستار بار. سوندا ءبىزدىڭ وقۋشىلار ءۇشىن جىل ون ەكى ايدىڭ 4 ايى، ياعني 3/1 دەمالىس كۇندەرى بولىپ كەلەدى ەكەن.

قازىرگى جۇيەدەگى ءۇردىستىڭ تازا وقۋ اپتالىعى – 34 اپتا نەمەسە التىكۇندىك وقۋ كەستەسى بويىنشا، 204 (34*6) كۇن. بۇعان مەرەكەلىك دەمالىس كۇندەرىن قوسىڭىز. ونىڭ ۇزىن سانى، وقۋشىلاردىڭ قىسقى دەمالىسىمەن تۇسپا-تۇس كەلەتىن جاڭا جىل مەن روجدەستۆو مەرەكەسىن جانە كوكتەمگى دەمالىسقا ءدال كەلەتىن ناۋرىز مەيرامىن قوسپاعاندا، 8 كۇن. ولاي بولاتىن بولسا، 204 كۇننەن 8 كۇندى تاعى شەگەرىپ، 196 كۇن دەپ ساناۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل دا شەگەرۋدىڭ سوڭى ەمەس. ەگەر مەرەكە كۇنى دەمالىس كۇنىنە تۋرا كەلسە، مەرەكەلىك كۇندەر تۋرالى زاڭ بويىنشا، تاعى ءبىر كۇن قوسىلادى. سونىمەن، ورتا ەسەپپەن، ءبىزدىڭ وقۋشىلار 32,6 اپتا وقيدى.

ءبىلىم سالاسى ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، دامۋشى ەلدەردىڭ نوپىرىندە كەڭەستىك جۇيەدەن شىققان ەلدەردىڭ ءبىلىم جۇيەسىندە وقۋشىلاردىڭ دەمالىس كۇندەرىنىڭ مەرزىمى كوپ. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىز دامىعان ەلدەردىڭ وقۋشى بالالارىنا قاراعاندا از وقيدى، كەرىسىنشە، كوپ دەمالادى. وسى جەردەن سۇراق تۋىندايدى: بالكىم، ءبىزدىڭ دامۋشى ەلدەر قاتارىنان دامىعان ەلدىڭ توبىنا قوسىلا الماي جۇرگەن سەبەبىمىزدىڭ دە ءبىر ۇشىعى وسىندا جاتقان شىعار؟ مۇمكىن بىزدەر باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى بالالىق شاقتان دايىندايتىن مەرزىمدى دەمالىس كۇندەرىمەن شەگەرىپ، شەكتەپ جۇرگەن جوقپىز با؟

ەندىگى كەزەكتە وسى توڭىرەكتە وي تامىزىعىن تۇتاتايىق. الدىمەن، وقۋ ماۋسىمىنىڭ نە سەبەپتەن كۇزدە باستالاتىنىنا نازار اۋدارايىق.

ءبىلىم ماۋسىمىن كۇز ايى كىرگەننەن باستاۋ كەڭەستىك ءداۋىردىڭ 30-جىلدارىنان ورنىعا باستاعان ەكەن. وقۋشى بالالاردىڭ جاز ايىندا ۇزاق دەمالاتىن سەبەبىنىڭ سىرىن پاتشالىق رەسەيدىڭ اگرارلىق ەل رەتىندە قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جاعدايىنان ىزدەۋ قاجەت. پاتشالىق رەسەي تۇسىندا جاز ايلارىندا وقۋشىلار مەكتەپ قابىرعاسىنا تارتىلماعان. ويتكەنى سول كەزدەگى تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىنا بايلانىستى جاس بالالار كۇن كورىستىڭ قامىمەن ەگىن نەمەسە مال وسىرۋمەن اينالىساتىن اتا-انالارىنا كومەكتەسەتىن. باسقاشا ايتساق، مەكتەپ جاسىنداعى بالا جاز ايلارىندا ەگىن نەمەسە مال شارۋاشىلىعىمەن تىكەلەي اينالىسىپ نەمەسە ونى قوسىمشا كۇنكورىس رەتىندە تۇتىنىپ جۇرگەن اتا-اناسىنا (بۇگىنگى كۇننىڭ سوزىمەن ايتساق، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتىپ جۇرگەن ازاماتتارعا) ەگىن سالۋ، ونى جيناۋ، ءشوپ شابۋ، مال باعۋ سىندى جۇمىستارىنا قولعابىس ەتىپ، ءوز جاردەمىن تيگىزەتىن بولعان. بۇل سول تۇستاعى مەشەۋ قالعان ەكونوميكانىڭ بولمىسىنان تۋىنداعان قاجەتتىلىك، تۇرمىس تاۋقىمەتى بولدى.

كەڭەستىك ءداۋىر تۇسىندا اۋىلدىق جەرلەردە وسى ءداستۇر سول كۇيىندە قالىپ، تەك قالانىڭ بالالارى جاز ايلارىندا پيونەرلىك لاگەرلەرگە جىبەرىلەتىن بولدى. مىنە، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان دا سول قالىپتاسقان ۇلگى نەگىزىندە كەلە جاتىر. بۇل ۇلگىدەن باس تارتىپ، بۇرىنعى كەڭەس جۇيەسىنىڭ «شاپانىنان» شىعىپ جاتقان ەلدەر دە بار. ولار - بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى مەن گرۋزيا مەملەكەتى.

قىسقاسى، بىزدەرگە كەڭەس كەزەڭىنەن قالعان ۇلگى ءتيىمدى ما، الدە ءتيىمسىز بە؟

ءبىرىنشى، ستراتەگيالىق تۇرعىدان ساراپتايىق. جۇمىر جەر بەتىندەگى جۇرتپەن ءبىلىم-عىلىم، ونەر، داۋلەت جولىنداعى تارتىس باسەكەسىنە ارالاسىپ، دسۇ-عا كىرگەن، ۇزاق جىلدارعا باعىتتالعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا 30 وزىق ەلدىڭ قاتارىندا بولۋدى ماقسات ەتكەن بىزدەرگە ارىدەگى پاتشالىق رەسەي مەن بەرگى كەڭەس ءداۋىرى تۇسىنداعى ەسكى ءداستۇردى ارى قاراي جالعاستىرۋ ەكونوميكالىق جانە وقۋ ءۇردىسىن ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنان ء تيىمسىز. يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى تەرەڭدەتىپ دامىتۋعا بەت بۇرعان بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن اگرارلىق ەكونوميكا تۇسىندا قالىپتاسقان داستۇردەن، كەڭەستىك جۇيەدەگى بىرىزدىلىك قاساڭدىلىقتان ارىلۋ كەرەك.

دامىعان مەملەكەتتەردىڭ (اقش، باتىس ەۋروپا، شىعىس ازيا) تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، ءبىلىم جۇيەسى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ نەگىزگى دىڭگەگىنە باعىتتالماعان ەل دامۋدىڭ العى شەبىندە بولا المايدى. ولاردىڭ ەكونوميكاسى نە نارسەگە سۇيەنەدى؟ ارينە، بۇل ورايدا الدىمەن اۋىزعا ىلىنەر ءسوز - يننوۆاتسيا مەن تەحنولوگيا. وزىق ەلدەر ءوز ەكونوميكاسىن جاڭاشىل يننوۆاتسيا مەن ءتيىمدى تەحنولوگيالار ارقىلى دامىتىپ وتىر. ال ول ۇعىمدار ءوز كەزەگىندە ءبىلىم مەن عىلىمعا سۇيەنەدى.

«بالانى جاستان» دەگەندەي، دامىعان ەلدەردە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن ۇزاق دەمالىسسىز، از-ازدان بولسا دا ۇزدىكسىز دامىتىپ وتىرۋ كوزدەلگەن. بۇل تۇستا، قازاقتىڭ «وقۋ - ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەگەن ماقالى ءتىل ۇشىنا ورالادى. «ينەمەن قۇدىق قازۋ» - ءبىلىم الۋ جولىندا ۇزدىكسىز ىزدەنۋ. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ۇستازدارى جاقسى بىلەدى: ءبىلىم از-مازداپ ۇزدىكسىز، جۇيەلەپ جانە كىدىرىسسىز (ۇزاق مەرزىمگە ۇلاساتىن دەمالىسسىز) ۇيرەنسە، بويعا ءسىڭىمدى، ويدا ۇزاق ساقتالادى. سان جىلعى تاجىريبە كورسەتىپ جۇرگەندەي، بىرنەشە ايعا سوزىلعان جازعى دەمالىستان كەلگەن وقۋشى ءبىلىم تەڭىزىنە قايتا مالتىعۋ  جانە وقۋ ىرعاعىنا، تارتىبىنە قايتا كوندىگۋى ءۇشىن كەمىندە ەكى اپتا ۋاقىت كەتەدى. مۇنى بارلىعىمىز بىلەمىز، بىراق وعان كوزجۇما قاراپ، نەمقۇرايىلىق تانىتىپ ءجۇرمىز.

ەكىنشىدەن، جاڭا وقۋ جىلىن باستاۋ مەرزىمىن قازاقستاننىڭ ىشكى ماسەلەسى تۇرعىسىنان قاراستىرايىق. جاز ايىندا اتا-اناسىنا كومەكتەسىپ جۇرگەن بىرەن-ساران وقۋشىلار اۋىلدان تابىلماسا، بۇگىنگى تاڭدا قالادا ونداي وقۋشىنى شام الىپ ىزدەسەڭ دە، تابا المايسىڭ. وعان باستى سەبەپ – تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامۋىنان الەمنىڭ ەكونوميكالىق بولمىسى مۇلدەم وزگەرىپ، ءارتۇرلى سالالاردا تىڭ يننوۆاتسيالار جۇزەگە اسىپ جاتقان بۇگىنگى بولەك كەلبەت. بۇرىن اگرارلىق ەكونوميكاسى باسىم بولعان قازاقستان يندۋستريالدىق كەزەڭگە تۇبەگەيلى بەت بۇرىپ، تۇرعىنداردىڭ قالالارعا جينالۋى، ياعني ۋربانيزاتسيا ءۇردىسى قارقىن الىپ تۇر. اتالمىش ءۇردىس ءبىزدىڭ الداعى دامۋىمىزدىڭ باعىت-باعدارىن، سونىڭ ىشىندە وقۋ جۇيەسىن باسقاشا باعامداۋ كەرەكتىگىن تالاپ ەتەدى.

قازىرگى تاڭدا اتا-انالار وقۋشى بالالارىنىڭ وقۋ جۇكتەمەسىنىڭ كوپتىگىنە جانە ءبىر اپتاداعى التىكۇندىك وقۋ مەرزىمىنە شاعىم جاسايدى. شىنىمەن دە، سولاي. ونى شەشۋدىڭ جولى قالاي؟ شەشۋدىڭ جولى – جازعى دەمالىس مەرزىمىن قىسقارتا وتىرىپ، وقۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ، وقۋ اپتالىعىن بەسكۇندىككە كوشىرۋ. مۇنى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى؟

كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋدىڭ توتە جولى - وقۋ ماۋسىمىن قىركۇيەكتەن باستاماي، ءبىر اي بۇرىن تامىزدان باستاۋ. ۇزارعان وقۋ مەرزىمى اراسىنداعى قىس ايلارىنداعى توقساندىق دەمالىستى ۇلعايتۋ. وسىلايشا، اۋا-رايى قولايلى، مامىراجاي جاز بەن قوڭىر كۇز ايلارىندا ەكى توقساندى يگەرىپ الىپ (جارتى جىل), وقۋشىلاردى جاڭا جىلدىڭ الدىندا كەمىندە ءۇش اپتا بولاتىن قىسقى دەمالىسقا شىعارۋ. سول ارقىلى جاڭا جىل الدىندا بولاتىن قاربالاستى دەمالىس شەڭبەرىنە كىرگىزۋگە بولادى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە قىس ايلارىندا كۇننىڭ سۋىقتىعىنان مەكتەپ وقۋشىلارى اپتالاپ ساباقتان قالىپ قوياتىن كەزدەرى ءجيى بولىپ تۇرادى. قالىپ قويعان ساباقتاردى قۋىپ جەتەمىز دەپ ۇستازدار وقۋشىلارعا تاپسىرمانى ءۇيىپ-توگەدى. اقىرىندا، شامادان تىس بەرىلگەن تاپسىرمالار جارىم-جارتىلاي ورىندالىپ، وقۋشىنىڭ ءبىلىم قورجىنى تولمايدى. ونىڭ سوڭى ەكى جاققا دا – ۇستازعا دا، وقۋشىعا دا ءتيىمسىز. ءبىر-ءبىرىن الداۋ بولىپ شىعادى. قىسقى ۇزاق دەمالىستى اياز قىسىپ، بوران سوعاتىن جەلتوقساننىڭ سوڭى مەن قاڭتار ايىنا ورايلاستىرىپ، اتالمىش قولايسىزدىقتىڭ اسەرىن ازايتۋعا ابدەن بولادى.

جاڭا وقۋ ماۋسىمىن تامىز ايىنان باستاۋ ارقىلى ۇستازداردىڭ التىكۇندىك جۇمىس كۇنىن بەسكۇندىككە اۋىستىرۋعا بولادى. اپتاسىنا ەكى كۇن تىنىققان مۇعالىم، وزگە ماماندىق يەلەرىندەي، جاز ايلارىندا 30 كۇندىك زاڭدى دەمالىسقا يە بولادى. بەسكۇندىك جۇمىس كۇنى مۇعالىمدەرگە ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا كەڭ مۇمكىندىك بەرىپ، ءارى دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزسە، وقۋشىلارعا ءتۇرلى ۇيىرمەلەرگە ەركىن قاتىسۋعا جاعداي تۋدىرادى. بولماسا، بەسكۇندىك پەن التىكۇندىكتى ءوزارا ارالاستىرۋعا بولادى. مىسالى، كۇن جىلى، جارىعى ۇزاق ءبىرىنشى (تامىز، قىركۇيەك، قازان ايلارىندا) مەن ءتورتىنشى ء(ساۋىر، مامىر ايلارىندا) توقساندا التىكۇندىك كەستەمەن، ال جارىق كوزى قىسقا ەكىنشى (قازان، قاراشا، جەلتوقسان) مەن ءۇشىنشى (قاڭتار، اقپان، ناۋرىز) توقساندا بەسكۇندىك وقۋ اپتاسىن بەلگىلەۋگە بولادى. بۇل تۇستا مۇعالىمدەردىڭ دەمالىسى 40 كۇن شەڭبەرىندە بولىپ، ونى ولار جاعدايدىڭ بارىسىنا قاراي ەكى ءبولىپ (قىس-جاز) الۋىنا دا  بولادى.

قىسقى مەزگىلىندە بەسكۇندىك وقۋ كەستەسىنە كوشۋ جانە وقۋشىلارعا كۇننىڭ كوزى قىراۋدا ۇزاق دەمالىس بەرۋ - ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمدى. الەمدە ەكونوميكالىق داعدارىس تەرەڭدەپ، ونىڭ سالدارى ەلىمىزگە قاتتى اسەر ەتىپ جاتقان كەزەڭدە بىزدەر قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىن، اۋا-رايىنىڭ ەرەكشەلىگىن وڭتايلى پايدالانا ءبىلۋىمىز قاجەت-اق. ەڭ الدىمەن قىس مەزگىلىندە جىلدان-جىلعا قىمباتتاپ بارا جاتقان جىلۋ مەن ەلەكتر جارىعىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك تۋىپ، وقۋشىلارعا قىسقى دەمالىستى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى جىلى ايماقتا ۇيىمداستىرۋ ارقىلى (قىسقى لاگەرلەر), ىشكى ءتۋريزمدى كۇشەيتۋگە جول اشىلادى. اسىرەسە، وڭتۇستىكتىڭ تاۋلى ايماعىنداعى شاڭعى سپورتى دامىعان كۋروتتى ايماقتى (الماتى، شىمكەنت) ەرەكشە وركەندەتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرەتىن كۋرستارىن دا قىسقى دەمالىس كەزىندە جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. قازاقتىڭ قاراپايىم ماتەلىمەن ايتساق، قۇدا دا - تىنىش، قۇداعي دا -  تىنىش. ساباق ۇردىسىنە دە كەدەرگى، مۇعالىمنىڭ الاڭداۋىنا  دا نەگىز جوق.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: قازاقستانعا جاڭا وقۋ ماۋسىمىن 1 تامىزدان باستاپ، 31 مامىردان اياقتاۋ پايدالى. ءبىر جىلدا (365/7) 52 اپتا بارىن ەسكەرىپ، ونى وقۋ ماۋسىمى مەن دەمالىس اپتالارىنا بولسەك، مىناداي سيپات كورىنىس الادى:

ءى توقسان – 10 اپتا وقۋ، 1 اپتا كۇزگى دەمالىس;

ءىى توقسان – 10 اپتا وقۋ، كەمىندە 3 اپتا قىسقى دەمالىس;

ءىىى توقسان - 9 اپتا وقۋ، 1 اپتا كوكتەمگى دەمالىس;

ءىۇ توقسان - 9 اپتا وقۋ، 9 اپتا جازعى دەمالىس.

بارلىعى – 38 وقۋ، 14 دەمالىس اپتاسى.

اتالمىش 38 وقۋ اپتاسىنىڭ قاق جارتىسىن التىكۇندىك ء(ى، ءىۇ توقساندار), ەكىنشى جارتىسىن ء(ىى، ءىىى توقساندار) بەسكۇندىك كەستەمەن وقىعاندا، ءبىزدىڭ وقۋشىلار 209 كۇن (19*6+19*5=209) وقيتىن بولادى. قازىرگى 34 اپتالىق جۇيەدەگى 204 كۇننەن بار بولعانى 5 كۇنگە ارتىق، بىراق ونىڭ ەسەسىنە قىس كۇندەرىنىڭ اۋا-رايىنا بايلانىستى ساباق وقىلمايتىن كۇندەر ازايادى، جارتى جىل بەس كۇن وقىعاندىقتان وقۋ جۇكتەمەسى مۇعالىمگە دە، وقۋشىعا دا جەڭىلدەنەدى، بىلىكتىلىكتى كوتەرۋگە، شىعارماشىلىقپەن، سپورتپەن، عىلىمي ىزدەنىستەرمەن شۇعىلدانۋعا قولايلى جاعداي تۋىندايدى، ءبىر سىنىپتان ەكىنشى سىنىپقا كوشكەن كەزەڭدەگى وتپەلى ۋاقىتتىڭ (وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ، قايتالاۋ جانە جاس ورگانيزمدى قايتادان وقۋ ىرعاعىنا، تارتىپكە كوندىرۋ) مەرزىمى قىسقارادى، ال مەكتەپ جىلۋ مەن جارىقتى ۇنەمدەيدى، ەلىمىز قىسقى ءتۋريزمدى دامىتۋعا مۇمكىندىك الادى.

توقساندىق مەرزىمدەردىڭ بىرىڭعايلىعى (ستاندارتتىلىعى) وقۋ باعدارلامالارىن جوسپارلاۋعا، ونى ساباق كەستەسىنە قويۋعا دا ىڭعايلى. وقۋ اپتالارىن ۇزارتا وتىرىپ ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن جاسالعان «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا بەلگىلەنگەن كوپتىلدىلىككە قاتىستى قادامدى، ياعني اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ ساعاتىن ۇلعايتۋعا جانە اعىلىشىن تىلىندە جۇرەتىن ءپانىنىڭ سانىن ارتتىرۋعا زور مۇمكىندىكتەر اشىلادى. بۇل ورايدا، بىزدەر ەلىمىزدىڭ الداعى بەلەستەردە 12 جىلدىق وقۋ مەرزىمىنە كوشەتىنىن دە ەسكەرىپ وتىرمىز. ايتا بەرسەك، ءالى دە ايتىلاتىن ويلار قاتارى مول. العاشقى ويتامىزىقتى وسىمەن دوعارعىمىز كەلەدى. ايتىلعان پىكىرلەر ۇكىمەتكە دە، ۇستازدار قاۋىمىنا دا الداعى ۋاقىتتا اقىلداسىپ، كەلىسىپ پىشىلەر ويلارعا ازىق، ايتىس-تارتىسقا بەزبەن بولار دەپ سەنەمىز... ال، ازىرشە، ءبىلىم كۇنى قۇتتى بولسىن، قادىرلى اعايىن!

الماسبەك ابسادىقوۆ،

 فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

قوستاناي قالاسى.

Abai.kz