19 تامىزدىڭ كەشىندە، ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ جۇيەلى شارالارى جونىندە وتكىزگەن كەڭەستە ەلباسى: “دۇنيە جۇزىندەگى ەكونوميكالىق احۋال وتە ناشار. قازاقستان ساتاتىن مەتاللدىڭ ءبارى 30 پايىزعا تومەندەدى، تەمىر، مىس، قورعاسىن. ونىمەن قويماي، ءبىزدىڭ سىرتقا شىعارىپ ساتاتىن كورشىلەرىمىز قىتاي، رەسەيدىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتى تومەندەپ، ءبىزدىڭ نارىعىمىز قىسقاردى. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن، ءتىپتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وتە ۇلكەن بەلەستىڭ الدىندا تۇرمىز، شارا قولدانۋىمىز كەرەك”، – دەدى.

بۇل جەردەگى ءسوز ەتىلىپ وتىرعان تاۋەلسىزدىك ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ەڭ باستى بايلىعى. وعان قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن اناۋ-مىناۋ ەمەس، ەلدىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى ايتتى. ول كىسىنى بۇنداي ءسوز ايتۋعا نە يتەرمەلەدى؟ شىنىمەن قاۋىپ ءتونىپ تۇرسا، ول قايدان، كىمنەن، نەدەن؟ قازىرگى بيلىك وسى تۇرعىدا نە ىستەۋى كەرەك، نە ىستەمەۋى كەرەك؟ ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ۇلكەن الشاقتىقپەن قۇنسىزدانىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ بۇل سۇراقتارعا بايلانىستى Abai.kz پورتالى ەل الدىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ پىكىرىن سۇراپ كوردى:

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

تاۋەلدى ازاماتتار تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرا المايدى! ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋى – تاۋەلسىزدىككە تونەتىن قاۋىپتەردىڭ ءبىرى عانا. ماسەلەگە كەڭ ءارى جان-جاقتى قاراۋ كەرەك. مەنىڭشە، سول قاۋىپتىڭ كەم دەگەندە ءۇش ءتۇرى بار.

ءبىرىنشىسى – ەكونوميكالىق، قارجىلىق تاۋەلدىلىك. قالتاسى تەسىلگەن، قارجىسى تاۋسىلعان مەملەكەت باسقالاردان قايىر سۇراپ، تەنتىرەپ كەتەدى ەمەس پە؟ ەلدەگى بانكتەردىڭ ءبارى سىرتقى نارىقتان قارىز الىپ، سونى ەلگە ۇلكەن پايىزبەن تاراتىپ كۇن كورىپ جاتقان جوق پا؟ ال ەرتەڭ سول نارىق بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن جابىلىپ قالسا شە؟ بولماسا، بۇگىنگى داعدارىس مۇناي جانە باسقا قازبالى بايلىققا الەمدىك باعانىڭ تومەندەۋىنەن دەپ جاتىر. «ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاتسيالايمىز!»، ياعني ونىڭ باسقا دا سالالارىن وركەندەتەمىز دەگەن ۇكىمەتكە كىم سۇراۋ سالا الادى؟ «باياعى جارتاس – سول جارتاس»... وعان ءارتۇرلى ەلدەن العان مەملەكەتتىك كەپىلدىكپەن العان قارىزىمىزدى قوسىپ قويىڭىز. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قىتايدان العان 10 ميلليارد دوللار قارىزىمىز كەشەگى دەۆالۆاتسيادان كەيىن 30 پايىزعا ءوسىپ كەتكەن جوق پا؟ بيۋدجەتىمىز تەڭگەمەن ەسەپتەلەدى عوي. كەشە عانا ازيا دامۋ بانكىنەن تاعى دا 1 ميلليارد دوللار نەسيە الىپ جاتىرمىز. ءوزىمىزدىڭ بيۋدجەتىمىزدە جىل سايىن سول ءبىر ميلليارد دوللار يگەرىلمەي، ۇلتتىق قوردا قوماقتى قارجى جاتقاندا، بىرەۋدەن قارىز الىپ نە بار؟ سۋدىڭ عانا ەمەس، پايىزدىق ۇستەمەمەن قايتارىلاتىن قارىزدىڭ دا سۇراۋى بار ەمەس پە؟ وسىنىڭ بارىنە بىزدەگى مۇناي جانە باسقا سۇبەلى كومپانيالارداعى الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ، اسىرەسە، قىتايدىڭ جىل سايىن ەسەلەنىپ بارا جاتقان ۇلەسىن قوسىپ قويىڭىز. ارينە، قازاقستان الەمدىك ەكونوميكادا بوپ جاتقان جاڭالىقتار مەن تەندەنتسيالاردان تىس تۇرا المايدى. سوندىقتان دا جاھاندانۋ پروتسەسىنە ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ تۇرعىسىنان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن كەشەندى، ساليقالى تۇعىرناما قاجەت.

ەكىنشىسى – ساياسي تاۋەلدىلىك. ماسەلەن، ەۋرازيالىق وداق قۇرامىنا ەنگەن قازاقستان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وزىمەن وداقتاس ەلدەردىڭ، اسىرەسە، رەسەيدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا تاۋەلدى بوپ قالادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى كەلىسىم-شارتتا «تاراپتار ءوزارا كەلىسىلگەن سىرتقى ساياسات جۇرگىزەدى» دەگەن اسا قاۋىپتى باپ بار. سوندا ەرتەڭ رەسەي باسقا ءبىر ەلمەن ارازداسىپ جاتسا، ءبىز سول ارازدىقتىڭ قۇربانى بوپ قالامىز با؟ باتىستىق سانكتسيالاردىڭ قويۋلانىپ بارا جاتقان بۇلتى ءبىزدىڭ ەلگە دە ءوز كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ جاتقان جوق پا؟

مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە ءۇشىنشى قاۋىپتىڭ جەكەباستىق سيپاتى بار. مەن ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى ساياسي تۇلعالاردىڭ بەلگىلى ءبىر ەلگە نە ترانسۇلتتىق كومپانياعا تىم جاقىن ءارى مۇددەلەس بولۋى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ول جايىندا بىزدە كوپ ايتىلا بەرمەيدى. بۇل ءوزى بارشا قوعام بولىپ زەرتتەيتىن ءارى باعا بەرەتىن بولەك ءبىر سالا! تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراق – ەڭ اۋىر سۇراق. شىنىمدى ايتسام، وعان تولىققاندى جاۋاپ بەرە المايمىن. بىراق ەكونوميكانى ىشكى جانە سىرتقى تالاپتارعا ساي رەسمي ءھام بەيرەسمي باسەكەلەستىككە جەتكىزۋ، الەمگە اتىشۋلى «مۇناي قارعىسىنان» قۇتىلۋ، ءارتۇرلى وداقتارعا مۇشە بولۋعا ۋاقىتشا موراتوري جاريالاۋ، باستى ساياسي شەشىمدەردى قابىلدايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ قىزمەتىنە (سونىڭ ىشىندە، ولاردىڭ شەتەلدىك شوتتارى مەن اكتيۆتەرىنە) قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ سەكىلدى وركەنيەتتى باستامالار تۋرالى بارشا قوعام بولىپ باس قاتىراتىن ۋاقىت كەلدى. قازىرگى وكىمەت ونىمەن اينالىسادى دەگەنگە مەن ونشا سەنبەيمىن. ونىڭ باستى كەيىپكەرلەرىندە ماعان ءالى دە تۇسىنىكسىز ءبىر تاۋەلدىلىك بار. «تاۋەلسىزدىك» ول – ۆيرتۋالدى، وزىمەن ءوزى ءومىر سۇرە بەرەتىن ۇعىم ەمەس. تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن تىرلىك كەرەك! بالكىم، وسى يدەيا جالپىۇلتتىق، بارشانى – شەنەۋنىكتەردى، وپپوزيتسيانى، وسى ەكەۋىنە ەش قاتىسى جوق ء«ۇشىنشى» كۇشتەردى – بىرىكتىرەتىن نەگىز بولۋى كەرەك پە؟ ءار مەملەكەتتىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگى ونىڭ ءاربىر پاتريوت ازاماتىنىڭ شىنايى نيەتى مەن ناقتى ءىس-قيمىلىنان تۇرادى. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارا جاتىپ، تۇستە تاماقتانىپ وتىرىپ، كەرەك دەسەڭىز، كەشكە تويدا توست ايتىپ وتىرىپ، ەسكە الاتىن تۇسىنىك! سول جاعىن ۇمىتپايىق!

گەرويحان قىستاۋباەۆ، ۇلت پاتريوتى، ماتەماتيك:

بىزگە تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالاتىنداي قاۋىپ تۋعىزىپ تۇرعان ءبىر عانا نارسە - ەۋرازيالىق وداق! وسى وداققا قالاي كىردىك، سولاي كۇنىمىز قيىندادى. قىتايدان، تۇركيادان كەلىپ جاتقان ساپالى تاۋارلاردىڭ ورنىن، رەسەيدىڭ ساپاسىز ارزان تاۋارلارى باستى. ءوزى ونسىزدا مەشەۋ ءوندىرىسىمىز تولىقتاي تۇنشىقتى. بۇل ءوز كەزەگىندە، ءبىزدىڭ نارىقتا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ سانىن ازايتىپ، رەسەي ازاماتتارىنىڭ سانىن ارتتىردى. ناتيجەسىندە ەلدەگى جۇمىسسىزدار سانى ەسەلەپ ءوستى. زاۋىت- فابريكالارىمىز جابىلا باستادى. مۇنىڭ جارقىن كورىنىسى - قاراعاندى وبلىسىنداعى قۇس فابريكاسى ءوزىنىڭ 150 مىڭ تاۋىعىن حالىققا تەگىن تاراتىپ بەرىپ جىبەرگەنى! جارتى جىلدىڭ اينالاسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتامىز 65%-عا (العاشقىدا- 30%، سوڭعىسىندا- 35%) قۇلدىرادى! ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى رەسەيگە قارسى قولدانىلعان الەمدىك سانكتسيا، "كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر" دەگەن، قازاقستانعا دا جويقىن سوققى بولىپ ءتيدى. بۇل سوققىعا الىپ مەملەكەت رەسەي شىداسا دا، "ەكى تۇيە جاناسسا اراداعى شىبىن ولەدىنىڭ" كەرى كەلىپ، قازاقستان شىداي المايدى! وسى جاعدايلاردى كورەگەندىلىكپەن بايقاعان ەلباسى "...تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وتە ۇلكەن بەلەستىڭ الدىندا تۇرمىز، شارا قولدانۋىمىز كەرەك" دەپ دۇرىس باعالاپ وتىر.

جەكە باس بايلىعى - سوقىرلىق! جەكە باس بايلىعىنان باستارى اينالىپ، كوزدەرى بايلانىپ، الەمدىك ءبىر قۇدىرەت يەسىندەي سەزىنىپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەر وزدەرىنىڭ شىن سوقىر ەكەنىن ەندى، ەندى تۇسىنە باستادى. ءبىزدىڭ "ازيا بارىسى" ەمەس، "ازيا مىسىعى" ەكەنىمىزدى جاڭا ءتۇسىندى. مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداعانى دۇرىس تا بولدى. بولماسا، بيلىك اكەسىنەن قالعان مۇراداي كورىپ، دايىن مۇنايدى ساتىپ، ولشەۋسىز بايىپ، ەس- ءتۇسسىز ءجۇرىپ ەل باسقارۋدى جالعاستىرا بەرەرى انىق ەدى. بۇل كريزيس ۇرى شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلقىنىن شەكتەپ، ەسىن جيعىزاتىن شاپالاق بولعالى تۇر. بۇل قيىندىقتان قالاي قۇتىلامىز؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ ءبىرىنشى، ۇيدەن زات ۇرلاپ، ساتىپ، اراققا جۇمسايتىن - القاشتىق سيندرومنان، ءىرى شەنەۋنىكتەر، ياعني ءىرى ۇرىلار، قۇلان تازا ارىلۋلارى كەرەك! جوق دەگەندە كريزيستەن شىققانشا وسىلاي ەتپەسە، ءوز سورلارىنا وزدەرى تىشادى! بۇل ءورتتى ءسوندىرۋ عانا.

ال تاۋەلسىزدىگىمىز شىن باياندى بولۋى ءۇشىن، قالىپتاسۋىنا كەزىندە بيلىكتىڭ ءوزى مۇرىندىق بولعان جالپىۇلتتىق "ازات", "نەۆادا- سەمەي" سياقتى قوزعالىستاردى قۇرىپ، ولارعا پارمەندى جۇمىس ىستەۋگە جاعداي جاساپ، ەۋرازيالىق وداقتان تولىقتاي شىعۋعا ءتيىسپىز. ەۋرازيالىق وداق - قازاقتىڭ تۇبىنە جەتەتىن وداق! مۇنىڭ دالەلى مىنە وسى- بۇگىنگى كريزيس. بۇل باسى عانا. قازاق وداقتان شىقپاسا، قيىندىقتان دا شىقپايدى! ەگەر ءبىز قازىر بۇل وداقتان تىس بولعانىمىزدا، "مۇرتىمىزدى بالتا شاپپاس ەدى". مۇناي ارزانداسا دا، ءوندىرىسىمىز جابىلىپ، جۇمىسسىزدار سانى ارتپاس ەدى. تەڭگەمىز قۇلدىراپ، تاماق-تاۋارلارىمىز قىمباتتاماس ەدى. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ كريزيستى ويناپ ءجۇرىپ وتكىزەر ەدىك.

سەرىك ەرعالي، "ازات" قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى:

مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەتكە تۇتقا بولارلىق ورتا تاپ قۇرىلمادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاساقتالعان ءوندىرىس ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا تىرەك بولا المايدى، ول شيكىزاتتى ساتۋ مەن ءىشىنارا عانا سيپاتى بار ونىمدەردى وندىرەتىن ونەركاسىپ. ونىڭ ءوزى ەكونوميكالىق كونيۋكتۋرا تالابىنا شىداي المايدى. ەل بيۋدجەتى نەگىزىنەن شيكىزات ساتۋعا تاۋەلدى بولعاندىقتان، ەلدە ازاماتتىق يدەولوگيا دا قالىپتاسپادى. دەمەك، ەكونوميكالىق قىسىمنان الەۋمەتتىك شيەلەنىس ۋشىعىپ جاتسا، وعان تاۋەلسىزدىگىمىز توتەپ بەرە الا ما؟ دەگەن ساۋال تۋادى. ەلباسى وسى ماسەلەنى مەڭزەپ كەتتى دەگەن ويدامىن. جالپى، ىشكى ساياساتتاعى ەڭ وسال تۇسىمىز بەن قاتەلىك تە ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋىنا بارلىق مۇمكىندىكتىڭ جاسالماۋىنان. داڭعازا جوبالارعا ۋاقىت پەن ەكونوميكالىق رەسۋرس كوپ جۇمسالدى. ەندى ونىڭ ورنىن تولتىرا الامىز با؟ وعان ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعداي مۇمكىن بە؟ جاساندى بۋرجۋازيا ۇلتتىق بۋرجۋازيا بولا الا ما؟ ازاماتتىق پوزيتسيانى وتانشىلدىققا ۇلاستىراتىنداي جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ سەكىلدى ساياسي تەتىكتەر نەگە كەشۋىلدەدى... ساۋال كوپ. ءبىزدىڭ باسىمىزعا ەكونوميكالىق ماسەلەنى قوزدىرا تۇسەتىن وسىنداي الەۋمەتتىك-ساياسي جايتتار قوردالانىپ قالعاندىعىن مويىنداتاتىن احۋال تۋىنداپ وتىر.

Abai.kz