ۋاھھابيلەردىڭ ءدىني تۇسىنىگى
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ سەنىمى مەن كوزقاراسىن جازعان ەڭبەكتەرىنەن بايقاۋعا بولادى. ول بىرنەشە كىتاپ جازعان. سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ تانىمالىسى «كيتابۋت-تاۋحيد» (تاۋحيد كىتابى)[1], «كاشفۋش-شۋھۋبات» (كۇماندى نارسەلەردەن ارىلتۋ) جانە «كيتابۋل-ۋسۋليس-ءسالاسا» ء(ۇش نەگىز كىتابى)[2]. مىنە وسى ەڭبەكتەرىندە تاۋحيد، شيرك، بيدعات ماسەلەلەرىنە كەڭىنەن توقتالادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب يبن ءتايميانىڭ (1263-1328 ج.), يبن قايۋم ءال-ءجاۋزيدىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن قولدايدى. مۇحامەد يبن ابدۋلۋاھھاب «كاشفۋش-شۋھۋبات» اتتى كىتابىندا امال يماننىڭ ءبىر بولىگى، امال ەتپەگەن مۇسىلمان بولمايدى دەپ كەسىپ ايتادى.
لا خلاف أن التوحيد لا بد أن يكون بالقلب واللسان والعمل، فإن اختل شيء من هذا لم يكن الرجل مسلما. فإن عرف التوحيد ولم يعمل به، فهو كافر معاند كفرعون وإبليس وأمثالهما.
«يمان جۇرەكپەن سەنىپ، تىلىمەن ايتىپ، امال ەتۋ. ەگەر وسىلاردىڭ ءبىرى بۇزىلسا، ادام مۇسىلمان بولمايدى. ال ەگەر ءتاۋحيدتى تانىپ، ونىمەن امال ەتپەسە، ول پەرعاۋىن، ءىبىلىس جانە سول ەكەۋى سياقتىلار ءتارىزدى قاسارىسقان كاپىر بولادى» [3], – دەپ كەلتىرەدى. ونىڭ ۇستانىمى بويىنشا، يمان – جۇرەكپەن سەنۋ، تىلمەن ايتۋ، امال ەتۋ. ەگەر دە وسى ۇشەۋىنىڭ ءبىرى كەم بولسا، ونداي جان مۇسىلمان ەمەس، كاپىر. امال يماننىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، قانداي دا ءبىر پارىز امالدى تارك ەتكەن ادام – كاپىر، دىننەن شىعادى دەگەن ۇكىم شىعادى. ارينە امال يماننىڭ اجىراماس بولشەگى دەگەن اتاقتى يمام ماليك، شافي، حانبال سىندى عالىمدار امال ەتپەگەن جاندارعا كاپىر دەمەي، «پاسىق»، «كۇناھار مۇسىلمان» دەپ ۇكىم بەرگەن.
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب جانە ونىڭ قولداۋشىلارى وزدەرىن حانبالي ءمازھابىن ۇستانامىز دەگەندەرىمەن، احماد يبن حانبالدىڭ اقيداسىمەن (سەنىم) تولىق امال ەتپەيدى. مىسىرلىق عالىم مۋحاممەد ءابۋ زاھرا ء«مازھابتار تاريحى» (تاريحۋل ءمازاحيب) اتتى ەڭبەگىندە احماد يبن حانبالدىڭ يمان جايىنداعى كوزقاراسىن بىلاي دەپ كەلتىرەدى: «يمان – جۇرەكپەن سەنۋ، سەنىمىن تىلىمەن ايتۋ جانە امال ەتۋدەن تۇرادى. ەگەر ادام جۇرەگىمەن سەنىپ، تىلىمەن سەنگەنىن ايتسا، اللاھقا سەرىك قوسپاسا، قۇران مەن سۇننەتتە بۇيرىلعان امىرلەردى تەرىستەمەسە، بىراق جالقاۋلىقپەن امال ەتپەسە دىننەن شىقپايدى. اللاھ قالاسا ول پەندەسىن جازالايدى، قالاسا كەشىرەدى»[4].
يسلام دىنىندەگى ءبىر پارىز امالدى ورىنداماعان مۇسىلماندى كاپىر سانايتىن ۋاھھابيلىك سەنىم ءاھلۋ سۇننەت يمامدارى ءابۋ حانيفا، ماليك، شافي، ءحانباليدىڭ ورتاق ءدىني سەنىمدەرىنە (اقيداعا) قايشى. اتالمىش 4 يمامنىڭ پىكىرى بويىنشا، يمان ەتىپ، سەنىمىن تىلىمەن ايتقان ادام – مۇسىلمان. ەگەر ادام يمان نەگىزدەرىنە جۇرەگىمەن سەنىپ، سەنىمىن تىلىمەن ايتىپ، امال ەتپەسە، ونداي كىسى كاپىر بولمايدى، دىننەن شىقپايدى. ونداي مۇسىلمان – پاسىق، كۇناھار. امال جاساماعانى ءۇشىن اللاھتىڭ قۇزىرىندا ءوزى جاۋاپ بەرەدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى يسلام عۇلامالارى تومەندەگىدەي حاديستەردى دالەل رەتىندە ۇستانادى: ء«اناستان (ر.ا.) جەتكەن ريۋايات بويىنشا: «پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ايتتى: «كىمدە كىم شىن جۇرەگىمەن «ءلا ءيلاھا يللاللاھ» دەپ ايتسا جانە جۇرەگىندە شاڭ توزاڭىنداي جاقسىلىق (يمانى) بار بولسا، ول توزاقتان قۇتىلۋشى...» (بۋحاري، يمان; مۋسليم، يمان; تيرميزي، ءجاھاننام).«اللاھتان باسقا ءتاڭىر جوق ەكەندىگىنە جانە مۇحاممەد اللاھتىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە شىن جۇرەگىمەن كۋالىك ەتكەن كىسىگە اللاھ ءجاھاننامدى حارام ەتكەن» (مۋسليم، يمان).
حاديستە ايتىلعانداي، كاليماعا ءتىل كەلتىرگەن ادام تۇبىندە جانناتقا بارادى. جاساماعان امالى ءۇشىن اللاھ الدىندا جاۋاپ بەرەدى جانە توزاقتا كۇناسىن وتەگەن سوڭ جانناتقا بارادى. قۇراندا كاپىر ادام توزاقتا ماڭگى قالادى دەپ انىق ايتىلعان. ال مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب بولسا، ءوز پىكىرىن قولداماعان ءاربىر مۇسىلماندى كاپىر دەپ، توزاقتا ماڭگى قالۋشى يمانسىزدارمەن، ياعني كاپىرلەرمەن تەڭ ساناۋدا. وسى پىكىرىمەن كوپشىلىك مۇسىلماندارعا قارسى كەلۋدە.
يسلام تاريحىنداعى اعىمداردان حاريجيتتەر عانا امال ەتپەگەن مۇسىلماندى كاپىر دەگەن. بۇعان قاتىستى حاريجيتتەر جايىنداعى تاقىرىپتا كەڭىنەن باياندالدى. دەمەك، سەنىم ماسەلەسىندە ۋاھھابيلەردىڭ حاريجيلەرمەن ورتاق تۇستارى جەتكىلىكتى.
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب تاۋحيدتى بىلاي تۇسىندىرەدى: «تاۋحيد عيباداتتا ۇلى اللاھتى ءبىر دەپ قابىل ەتۋ. تاۋحيد حازىرەتى پايعامبار (س.ا.ۋ.) ۇيرەتكەن ەڭ ۇلى پارىز. تاۋحيد نامازدان، ورازادان، زەكەتتەن جانە قاجىلىقتان جوعارى تۇرادى. بۇل پارىزداردىڭ بىرەۋىن قابىل ەتپەگەن جان كاپىر بولادى. سول سەكىلدى بارلىق پايعامبارلاردىڭ ۇلى مۇراسى ءتاۋحيدتى قابىل ەتپەگەن دە كاپىر بولادى»، – دەپ ايتىپ وتەدى دە دالەل رەتىندە اياتتارعا توقتالادى. «اللاھ وزىنە سەرىك قوسۋشىلاردىڭ كۇناسىن كەشپەيدى. ونان باسقا كۇنالاردى قالاعان ادامىنان كەشىرە بەرەدى. كىم اللاھقا سەرىك قوسسا، ونىڭ اۋىر كۇناعا باتقانى» (4.نيسا سۇرەسى، 48-ايات), (10.يۋنۋس سۇرەسى، 105-107 ايات).
حازىرەتى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «ادامدار اللاھتان باسقا ءتاڭىر جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى دەپ ايتقانعا دەيىن ولارمەن كۇرەسۋگە ءامىر ەتىلدىم. قاشان بۇل ءسوزدى ايتاتىن بولسا جانى مەن مالىن مەنەن قۇتقارعان بولادى. بىراق ءدىني جازالار بۇنىڭ سىرتىندا. ىشكى دۇنيەسىنىڭ ەسەبى اللاھقا قالادى» (مۋسليم، يمان-33, 34, 35), – دەگەن ءحاديستى مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب بىلاي دەپ تۇسىندەرەدى: ء«لا ءيلاھا يللاللاھ دەگەن ادامنىڭ ءبارى مالى مەن جانىن قۇتقارا المايدى. ادام ايتقان ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىققاندى ءبىلۋى ءتيىس. ياعني سەرىگى جوق اللاھقا قۇلشىلىق ەتۋدىڭ، اللاھتان باسقاعا قۇلشىلىق ەتپەۋ كەرەكتىگىن بىلمەيىنشە، بۇل حاديس ونداي جاننىڭ اماندىعىنا كەپىل بولا المايدى»[5].
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب تاۋحيد ماسەلەسىندە يبن ءتايميانىڭ پىكىرىن قولداپ، ءتاۋحيدتى:
1. تاۋحيدۋ رۋبۋبيا - اللاھ تاعالانى رابب ەكەندىگىندە ءبىر دەپ ءبىلۋ.
2. تاۋحيدۋ ۋلۋھيا - اللاھ تاعالانى عيباداتتا ءبىر دەپ ءبىلۋ.
3. تاۋحيدۋ ءاسماي ءۋا سيفات - اللاھ تاعالانى ەسىم-سيپاتتارىندا ءبىر دەپ ءبولىپ قاراستىرادى[6]. (يبن تايمياعا دەيىن وتكەن ەشبىر عالىم ءتاۋحيدتى بۇلاي ءبولىپ تۇسىندىرمەگەن. ءتورت ءمازھابتىڭ سەنىمىندە دە ءتاۋحيدتى بۇلاي ءبولىپ تۇسىندىرمەيدى).
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ ەڭبەكتەرى نەگىزىنەن شيرك (اللاھقا سەرىك قوسۋ) پەن بيدعاتتار (دىنگە ەنگەن جاڭالىق) توڭىرەگىندە جازىلعاندىقتان، يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلاردى شيرك پەن بيدعاتتان ارىلتۋ كەرەك دەپ سانايدى. ءتىپتى ونداي مۇسىلمانداردى ولتىرۋگە رۇقسات بەرۋىمەن ءاھلۋ سۇننەت ءۋال جاماعات دەپ اتالعان حانافي، شافي، ماليكي جانە حانبالي ءمازھابتارىنىڭ ورتاق ءدىني تۇسىنىگىنە قارسى كەلدى.
ونىڭ پىكىرىنشە، جاھيليا (ناداندىق) كەزىندەگى مۇشريكتەر قانداي جاعداي بولسىن اللاھقا سەنەتىن. ولاردىڭ شيركى قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ جاساپ جاتقان شيركىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جەڭىل ەدى دەپ، مۇسىلمانداردى مۇشريكتەردەن بەتەر تومەن سانايدى. ۋاھھابيلەر وزدەرىنە قوسىلماعان جانە وزدەرى سەكىلدى سەنبەگەن (اقيدا ۇستانباعان), امال ەتپەگەن مۇسىلمانداردى مۇشريك دەپ سانايدى. ونداي مۇسىلمانداردىڭ جانىن قيۋدى كۇنا سانامايدى. ارينە بۇعان رۇقسات بەرگەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب[7].
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى مۇسىلمانداردى العاشقى ءسالافتار[8] كەزەڭىندەگى يسلامعا شاقىرۋ. ونىڭ ءىلىمى ءۇش قاعيداتقا نەگىزدەلدى:
- تاۋحيد – ءبىر اللاھقا سەنۋ;
- دىنگە قوسىلعان جاڭاشىلدىقتان (بيدعاتتان) باس تارتۋ;
- شاريعاتتى قاتاڭ ۇستانۋ[9].
ۋاھھابيلەر اۋليەلەردىڭ زيراتىنا بارۋعا قارسى شىعادى. پايعامبارلاردىڭ جانە اۋليەلەردىڭ كەسەنەلەرىنە بارىپ ءتاۋاسسۋل جاساعاندى، دۇعا ەتكەن ادامدى مۇشريك، كاپىر بولادى دەپ سانايدى. سول سەبەپتى كەسەنە سالۋ، كەسەنەلەردە ناماز وقۋ، ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا ساداقا اتاۋ شيرك. مەشىتتەرگە ساداقا بەرۋگە تىيىم سالادى[10]. ءماۋلىت مەرەكەسىن اتاپ وتۋگە قارسى، ونى بيدعات دەيدى. ءتىپتى، ساليح يبن فاۋزان پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) تۋىلعان كۇنىن مۇسىلمانداردىڭ ناداندارى مەن اداسقاندارى عانا تويلايدى دەي كەلە ونداي ارەكەتتى ياھۋديلەرگە ۇقساۋ دەپ باعالاعان[11]. ولاي بولسا، ونىڭ بۇل سوزىنەن «ماۋلىتكە رۇقسات بەرگەن عالىمدار دا اداسقان» دەگەن ۇعىم شىعادى. ارينە بۇلاي ايتۋ ارتىق كەتكەندىك.
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب ايتقانداي، ء«تاۋاسسۋل» شيرك پا؟ ءتاۋاسسۋل دەگەنىمىز شاريعاتتا: «دۇعانىڭ قابىل بولۋى ءۇشىن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) نەمەسە باسقا ءبىر اسا تاقۋا ادامنىڭ قۇرمەتىن سەبەپكەر ەتۋگە ايتىلادى. مىسالى، «ۋا، اللاھ تاعالام، سوڭعى پايعامبار ءارى سەنىڭ سۇيىكتى قۇلىڭ مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ.) قۇرمەتىنە مەنىڭ مىنا دۇعا-ءمىناجاتتارىمدى قابىل الا گور»، – دەپ تىلەك تىلەۋدى ء«تاۋاسسۋل» دەيدى. ياعني دۇعادا «قۇرمەتى ءۇشىن» دەگەن ءسوزدى قولدانۋ تاۋاسسۋلگە جاتادى.
ءاھلۋ سۇننەت عالىمدارى ءتاۋاسسۋلدىڭ شاريعات شەڭبەرىنەن شىقپاستان جاسالۋىنا رۇقسات بەرگەن. ءتاۋاسسۋل جاساعاندا اللاھ تاعالانىڭ كوركەم ەسىمدەرىن سەبەپكەر ەتىپ دۇعا جاساۋعا بولادى.
قُلِ ادْعُواْ اللّهَ أَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَـنَ أَيّاً مَّا تَدْعُواْ فَلَهُ الأَسْمَاء الْحُسْنَى....
«(مۇحاممەد (س.ا.ۋ.)) ولارعا ايت: مەيلى اللاھ دەپ، نەمەسە راحمان دەپ دۇعا ەتسىن. قايسىسىمەن دۇعا ەتسەڭدەر، اتاساڭدار دا ەڭ كوركەم اتتار وعان ءتان» (17.يسرا سۇرەسى، 110-ايات). ساليقالى كىسىدەن ءوزى ءۇشىن دۇعا ەتۋىن ءوتىنۋ دە ء–تاۋاسسۋل. مىسالى، ساحابالار پايعامبارىمىزدان (س.ا.ۋ.) وزدەرى ءۇشىن، ناۋقاس باۋىرلارى ءۇشىن دۇعا ەتۋىن وتىنگەن. سونداي-اق ساليقالى ىزگى امالدارىن سەبەپكەر ەتىپ دۇعا جاساۋ دا تاۋاسسۋلگە جاتادى. ساحيح بۋحاريدە ريۋايات ەتىلگەندەي حازىرەتى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ءۇش جولاۋشىنىڭ جولاۋشىلاي ۇڭگىرگە كىرىپ پانالاعانىن، سول ساتتە ۇڭگىر اۋزىنا ۇلكەن تاستىڭ كەپتەلىپ قالعانىن ايتادى. سوندا الگى ءۇش جولاۋشى ۇڭگىر اۋزىنا كەپتەلگەن تاستىڭ اشىلۋى ءۇشىن ىزگى امالدارىن ورتاعا سالىپ، اللاھقا دۇعا ەتكەندە ۇڭگىر اۋزىنداعى تاس اشىلىپ، سىرتقا شىعادى[12].
سول سەكىلدى حازىرەتى ومار قۇرعاقشىلىق بولعاندا حازىرەتى ابباستىڭ قۇرمەتىنە اللاھقا بىلاي دەپ دۇعا ەتەدى: «ەي، اللاھ تاعالام! ءبىز سەنىڭ پايعامبارىڭ مۇحاممەدتىڭ قۇرمەتىنە جاڭبىر سۇراۋشى ەدىك. سەن بىزگە جاڭبىر بەرۋشى ەدىڭ. ەندى سول پايعامبارىڭنىڭ نەمەرە اعاسى ابباستىڭ قۇرمەتىنە بىزگە جاڭبىر جاۋدىرا گور!» دەپ ءتاۋاسسۋل جاساعاندا جاۋىن جاۋادى (بۋحاري ريۋاياتى). ءتىپتى، حاليد يبن ۋاليد ەسىمدى اتاقتى ساحابا حازىرەتى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) شاشىن تابارىك ەتىپ، سالدەسىنىڭ ىشىنە سالىپ قوياتىن. مىنە وسىعان ۇقساس جاعداياتتار شاريعاتقا قايشى ەمەس جانە مۇنداي امال شيركە جاتپايدى. ويتكەنى قۇلشىلىق تەك اللاھقا جاسالادى. مۇنى ەشبىر مۇسىلمان تەرىسكە شىعارمايدى. تاۋاسسۋلگە قاتىستى ءاھلۋ سۇننەتتىڭ ۇستانىمىن يسلامتانۋشى عالىم قايرات جولدىبايۇلى «ءدىن مەن ءدىل» اتتى ەڭبەگىندە بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن تۇشىمدى ءارى جان-جاقتى نەگىزدەپ جازعان.
ۋاھھابيلەر قارسى شىققان ء«ماۋلىت» مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋدىڭ توزاققا اپاراتىن بيدعاتقا قاتىسى جوق. ءاھلۋ سۇننەت عالىمدارى بۇعان رۇقسات بەرگەن. بۇل دىنگە ەنگىزىلگەن جاڭالىق ەمەس[13].
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ مۇسىلمانداردى ايىپتاعان ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – «بيدعات». ول بيدعات ماسەلەسىندە تولىعىمەن يبن ءتايميانىڭ جولىن ۇستاندى. ءارى بۇل ماسەلەدە ءتىپتى شەكتەن شىعىپ كەتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا: «اللاھتىڭ كىتابى مەن ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ.) سۇننەتىندە بولماعان، بىراق كەيىننەن شىققان نارسەلەر قابىل ەتىلمەيدى»، – دەپ: «ءاربىر جاڭالىق – بيدعات جانە ءاربىر بيدعات – اداسۋشىلىق»، – دەگەن ءحاديستى ء(ان-ءناساي 3/188) نەگىز رەتىندە ۇستانادى.
ۋاھھابيلەر اقيدا ماسەلەسىندە كالامشىلاردىڭ، حالال مەن حارام ماسەلەسىندە فاقيھتەردىڭ سوزدەرىن دالەل رەتىندە قابىل ەتپەيدى. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ ەڭ كوپ قارسى شىققان ءتىپتى شيرك دەپ ساناعان ماسەلەسى –مازارلار مەن كەسەنەلەردى زيارات ەتۋ. سەبەبى پۇتقا تابىنۋشىلىق قابىرلەر مەن كەسەنەلەردى زيارات ەتۋدەن باستالادى. سوندىقتان قابىر زياراتى شيرككە سەبەپ بولادى دەگەن ۇستانىممەن 1744 جىلى حازىرەتى وماردىڭ باۋىرى ءزايد يبن حاتتابتىڭ قابىرىن تالقانداتادى. مەككە مەن ءمادينا، تايف قالالارىنداعى ساحابالار مەن تابيعيندەردىڭ، شاھيدتەر مەن اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن قيراتادى. ءتىپتى، مەككەنى العان سوڭ حازىرەتى حاديشا (ر.ا.) انامىزدىڭ كەسەنەسىن، حازىرەتى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) بەن ءابۋ باكىردىڭ (ر.ا.) دۇنيەگە كەلگەن ۇيلەرىن بۇزادى. وسىنداي ارەكەتتەرى ءۇشىن مۇسىلماندار ۋاھھابيلەردى جەك كورە ءتۇستى.
ۋاھھابيلەر جاساعان ارەكەتتەرىن مىنا حاديستەرگە سىلتەمە جاسايدى:
عن أبي هريرة رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد: مسجدي هذا ومسجد الحرام ومسجد الأقصى» أخرجه مسلم
1. «مىنا ءۇش مەشىتتەن وزگەلەرى ءۇشىن ساپارعا شىعىلمايدى: ء«ماسجيدۋل حارام، مىنا مەنىڭ مەشىتىم جانە ءماسجيدۋل اقسا» (مۋسليم ريۋاياتى).
2. «اللاھ ياھۋديلەر مەن حريستياندارعا لاعنەت ەتسىن. ولار پايعامبارلارىنىڭ مازارلارىن عيباداتحانا ەتىپ جىبەردى». (بۋحاري، جانايز)
3. «مەنىڭ قابىرىمدى مەرەكە ورنىنا اينالدىرۋشى بولماڭدار. ماعان سالاۋات ايتىڭدار. ويتكەنى، سەندەردىڭ سالەمدەرىڭ ماعان قايدا بولساڭدار دا جەتەدى» ء(ابۋ ءداۋد، ءاحماد ريۋاياتى).
قابىرگە جازۋ جازدىرۋ، كەسەنە سالدىرۋ سياقتى ارەكەتتەر – بيدعات جانە شيرك. پايعامبارعا سالاۋات ايتۋ ءۇشىن ونىڭ مازارىنا بارۋ شارت ەمەس، سالاۋات ايتقاندا ء«سايدينا ءۋا ءماۋلانا» دەمەۋ كەرەك. ازاندى اۋەندەتىپ وقۋ، تۇمار تاعۋ، اۋليە كىسىلەرگە قۇرمەت كورسەتىپ جاردەم تىلەۋ سەكىلدى ارەكەتتەردى شيرك، ءارى بيدعات سانايدى. شيركتى ۇلكەن شيرك، كىشى شيرك دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى[14].
حازىرەتى پايعامبار (س.ا.ۋ.) زامانىندا مەشىتتەر قاراپايىم بولعاندىقتان مەشىتتەردى اشەكەيلەۋ، كۇمبەز بەن مۇنارا تۇرعىزۋ – بيدعات[15]. سونىمەن قاتار ولرادىڭ ۇستانىمى بويىنشا، نامازدى جاماعاتپەن وقۋ – پارىز، نامازدى تارك ەتكەن – كاپىر، دىننەن شىعادى.
قۇران مەن سۇننەت زاھيري (كورىنىستەگى) ماعىنالارى بويىنشا قابىل ەتىلىپ، امال ەتىلەدى. ايات پەن ءحاديستى اقىلعا سالىپ ءتۇسىندىرۋ، ءتاۋيل ەتۋ – بيدعات جانە اداسۋشىلىق. اللاھتىڭ سيپاتتارى اياتتا ايتىلعانداي قابىلدانادى. العاشقى مۇسىلماندار ءمۋتاشابيھ ايات پەن حاديسكە ايتىلعان كۇيىندە سەنگەن جانە ءتاۋيل جاساماعاندىقتان ءتاۋيل جاساۋدى بيدعات ساناپ، اقىلمەن زەردەلەۋگە جۇگىنبەيدى. ءاھلۋ سۇننەت عالىمدارى ورنى كەلگەندە اياتتاردى تىكەلەي ماعىناسىمەن ەمەس استارلى ء(ماجازي) ماعىناسىندا قابىلداعان[16]. ماسەلەن، «كىمدە-كىم بۇل دۇنيەدە سوقىر بولسا، وندا ول اقىرەتتە دە سوقىر. جانە مۇلدەم جولدان اداسۋشى» (15.يسرا سۇرەسى، 72-ايات) دەگەن اياتتى «ەكى كوزدىڭ سوقىرلىعى ەمەس، رۋحاني سوقىرلىق» دەپ قابىل ەتكەن. ەگەر تىكەلەي ايتىلعان كۇيىندە قابىل ەتىلسە، انادان تۋا ءبىتتى كوزى كورمەيتىندەر توزاقتىق بولادى دەگەن ۇعىم شىعادى. سوندىقتان عالىمدارىمىز وسىعان ۇقساس استارلى ماعىناداعى اياتتاردى ءتاۋيل ەتكەن.
دىنىمىزدە ء«ال-ءامرۋ بيل-ماعرۋف ءۋان-ءناھي انيل-مۋنكار» –جاقسىلىققا شاقىرۋ، جاماندىقتان تىيۋ – ءاربىر مۇسىلمان ءۇشىن پارىز. بۇل ماسەلەدە بارلىق ءمازھابتىڭ پىكىرى ءبىر. الايدا، وسى پارىز امالدى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە اعىمدار اراسىندا پىكىر قايشىلىعى بار.
ءاھلۋ سۇننەت بويىنشا، ءاربىر مۇسىلمان «جاقسىلىققا شاقىرۋ، جاماندىقتان تىيۋ» ماسەلەسىندە ادامدار اراسىندا بۇلىك شىعارماي، ىرىتكى سالماي، جانجالداستىرماي، ارتىق كەتپەيتىندەي جولدى ۇستانۋى قاجەت. دالەل رەتىندە «پايعامباردىڭ مىندەتى جەتكىزۋ عانا...» ء«مايدا» سۇرەسى، 99-اياتىن نەگىزگە الا وتىرىپ، كۇش قولدانۋ جولىن قالاماعان.
حاريجيتتەر بولسا، بۇل پارىز امالدى ورىنداۋ بارىسىندا وزگە تۇگىلى ءوز باۋىرى مۇسىلماندى دا جونگە سالۋ ءۇشىن ونىمەن سوعىسۋعا بولادى دەپ ۇكىم بەرگەن. جاقسىلىققا شاقىرۋ، جاماندىقتان تىيۋ ۇرانىن ۇستانعان ولار مىڭداعان جازىقسىز مۇسىلماننىڭ قانىن توككەنىنە تاريح كۋا.
ۋاھھابيلەر قۇران مەن سۇننەتتە جوق جاڭادان شىققان نارسەلەردى بيدعات دەپ، بيدعات جاساۋشى مۇسىلمانمەن سوعىسۋدى، قانىن توگىۋدى حالال دەپ ساناعان. ولار ءوز ارەكەتتەرىن قۇراننىڭ مىنا اياتىنا نەگىزدەيدى: «سەندەر ادامدار ءۇشىن شىعارىلعان تۋرالىقتى ءامىر ەتەتىن، جامانشىلىقتان تىياتىن اللاھقا سەنگەن قايىرلى ءبىر ۇممەتسىڭدەر» (3.ءالي يمران سۇرەسى، 110-ايات). ۋاھھابيلەر وزدەرىنە قوسىلماعان وزگە مۇسىلمانداردى ءولتىرۋدى، مال-مۇلكىن ولجا رەتىندە الۋدى ادال ساناۋمەن حاريجيتتەردىڭ سەنىمىن جاڭعىرتۋدا.
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ ءومىر تاريحىن جازعان ابدۋلازيز يبن ابديللاھ يبن باز بىلاي دەيدى: «كورەگەندى اقىلدى كىسى دالەلدەردەن پايدالانادى. شىنايى دالەلدەردى قابىل ەتەدى. جاھيل (نادان) بولسا، ناپسىنە ەرەدى جانە ونى تەك قىلىش جونگە سالادى. شەيح مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب تا وسىنداي داعۋات پەن جيھادتى تاڭدادى» ء(اش-ءشايح مۋحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب، جيددا 1388, 19 بەت)[17].
مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ قارسى شىققان تاعى ءبىر ماسەلەسى – سوپىلاق. سوپىلىق پەن سوپىلاردى اللاھقا سەرىك قوسۋشىلار دەپ ءپاتۋا بەردى. بىرەۋدىڭ ارتىنان ەرۋ نەمەسە اعىم قۇرۋ – ءدىن ىشىنەن ءدىن جاساۋ دەپ ەسەپتەدى. بىراق وسىلاي ايتقانىمەن، مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب حالىقتى ءوزىنىڭ يدەيالارىمەن ءدىني ءپاتۋالارىن قابىلداۋعا ۇندەدى. ءوزىن قولداماعانداردى، ايتقاندارىن قابىل ەتپەگەندەردى كاپىر، مۇشريك (سەرىك قوسۋشى) دەپ سانادى. وسىلايشا، بيدعاتپەن كۇرەسەمىن دەپ، ءوز سوزىنە ءوزى قايشى ارەكەت ەتتى. ياعني بىرەۋدىڭ ارتىنان ءجۇرۋ، ءبىر جول قۇرۋ ءدىن ىشىنەن ءدىن جاساۋمەن تەڭ دەپ ايتقانىمەن، وزىنە قوسىلماعانداردى اداسقان ساناپ، جاڭا ءبىر جول نەمەسە اعىمنىڭ نەگىزىن قالادى. ءبىر كۇنى باۋىرى شەيح سۇلەيمان يبن ابدۋلۋاھھاب ونىڭ وسى ارەكەتىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن اشكەرەلەۋ ءۇشىن بىلاي دەپ سۇراق قويادى: «يسلامنىڭ شارتى قانشا؟». ول: «بەسەۋ»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. سۇلەيمان: «سەن بۇلارعا التىنشىسىن قوستىڭ. وزىڭە باعىنۋدى ءدىننىڭ شارتى دەپ سانايسىڭ. يسلامنىڭ شارتى مۇسىلمانداردى كاپىر دەپ ايىپتاۋ ەمەس»، – دەيدى[18].
ۋاھھابيلەر قۇران مەن سۇننەتتىڭ بەلگىلەگەن جانە يبن ءتايميانىڭ ۇستانعان سەنىم تۇسىنىگىمەن شەكتەلمەي وزدەرىنىڭ ۇردىستەرىن بارشا مۇسىلمانعا مىندەت رەتىندە جۇكتەدى. بيدعات ۇعىمىنىڭ اياسىن تىم كەڭەيتە تۇسەدى. عيباداتقا ەش قاتىسى جوق كەيبىر ءىس-ارەكەتتەردى دە بيدعات سانادى. ولار ءوز پىكىرلەرىن تەك بەيبىت تۇردە ناسيحاتتاعان جوق، قاجەت كەزدە كۇش قولدانۋعا دەيىن باردى. وزدەرىن قولداماعانداردى دۇشپان ساناپ، بەينە ءبىر كاپىرلەرمەن كۇرەسكەندەي بولاتىن. بيدعاتپەن كۇرەسۋدى «جاماندىقتان تىيۋ» امىرىنە سىلتەپ، وزدەرىنە قوسىلماعاندارعا قارسى سوعىس اشۋ دەپ بىلگەن. وكىنىشكە وراي وسى تۇسىنىك اياسىندا قانشاما بەيكۇنا مۇسىلماندى ءولتىردى. ۋاھھابيلەر بۇل ارەكەتتەرىن قۇران مەن سۇننەتتىڭ ء«ال-ءامرۋ بيل-ماعرۋف ءۋان-ءناھي انيل-مۋنكار» (جاقسىلىققا شاقىرۋ، جاماندىقتان تىيۋ) بۇيرىعىن جۇزەگە اسىرۋ دەپ ءتۇسىندىردى. دالەل رەتىندە ء«الي يمران» سۇرەسىنىڭ 110 اياتىن ۇستاندى: «سەندەر ادامزات ءۇشىن جارىققا شىعارىلعان (ادامداردى) جاقسىلىققا بۇيىرىپ، جاماندىقتان تىياتىن، اللاھقا سەنەتىن قايىرلى ءبىر ۇممەت بولدىڭدار...»
ولار شيرك پەن كۇنا ماسەلەسىندە قاتالدىق تانىتىپ، ءتىپتى اۋەل باستا كوفە ءىشۋدى حارامعا جاتقىزادى. ۋاھھابيلەر باسىپ العان اۋىل مەن كەنت ماڭىنداعى زيراتتاردى جەرمەن جەكسەن ەتكەن. حيجاز ايماعىن كۇشپەن العان سوڭ ونداعى ساحابالاردىڭ قابىرلەرىن دە بۇزدىرىپ، تەك قابىر ەكەندىگىن بىلدىرەتىن يشارا عانا قالدىرعان. ولاردىڭ وسىنداي شەكتەن شىققان ارەكەتتەرى ءۇشىن «قابىر بۇزۋشىلار» دەپ تە اتاعان[19].
ولار تەك وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن اقيقات ساناپ، وزگەلەردىڭ ۇستانىمدارىن تەرىسكە شىعاردى. بۇل جايىندا تانىمال عالىم مۇحاممەد ءابۋ زاھرا بىلاي دەيدى: «ۋاھھابي عالىمدارى وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن قاتە دەپ سانامايدى. ال وزگەلەردىڭ پىكىرلەرىن ايتۋعا بولمايتىنداي قاتە دەپ ويلايدى ءارى تەرىستەيدى»[20]. ماسەلەن، عاسىرىمىزداعى سالافي اعىمىنىڭ تانىمال عالىمى ساليح يبن فاۋزان «يسلامداعى اتاقتى جاڭعىرتۋشىلار» اتتى ەڭبەگىندە ءاھلۋ سۇننەت جولىن ۇستانۋشى ماتۋريدي جانە اشعاري اقيدا مەكتەپ وكىلدەرىن ءاھلۋ سۇننەت ءۋال-جاماعات جولىن ۇستانۋشىلاردان ەمەس دەپ، ارتىق كەتەدى. ول جايىندا بىلاي دەيدى:
الاشاعرة و الماتريدية لا يستحقون ان يلقبوا باهل السنة و الجماعة ...
«اشعاريلەر مەن ماتۋريديلەر ءاھلۋ سۇننەت ءۋال-جاماعاتقا كىرمەيدى»[21]. ياعني حانافي، ماليكي، شافي، حانبالي ءمازھابىن ۇستانۋشى مۇسىلماندار ماتۋريدي نەمەسە اشعاري اقيدا مەكتەبىنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن ۇستاناتىنى انىق. ولاي بولسا، ساليح يبن فاۋزاننىڭ پىكىرى بويىنشا، كىم ماتۋريدي نەمەسە اشعاري اقيدا مەكتەبىنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن ۇستانسا، اداسقان مۇسىلمان، ءاھلۋ سۇننەتكە جاتپايدى دەگەن ءسوز. مىسالى، الەمگە تانىمال عالىم يمام عازالي اشعاري اقيدا مەكتەبىنىڭ وكىلى. سوندا يمام عازالي دە اداسقان با؟ دەمەك، مۋحاممەد ءابۋ زاھرانىڭ ايتقانىنداي بولعانى عوي؟
ۋاھھابيلەردىڭ پىكىرى بويىنشا، يمان مەن كۇپىردى اجىراتىپ كورسەتەتىن امالدىق تاۋحيد بولىپ سانالادى. امالدىق تاۋحيدكە قايشى ءىس-ارەكەت جاساۋشى، اللاھتىڭ تىيىم سالعان نەمەسە بۇيىرعانىن ورىنداماعان ادام – كاپىر. ونداي ادامنىڭ جانىن قيۋ، دۇنيە-مۇلكىن تالان-تاراجعا سالۋدى ادال دەپ ءبىلدى. ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى شاريعاتقا سايكەسپەسە، ونداي جاندى يمانسىزدار قاتارىنا قوستى. حاريجيتتەر دە وسىنداي ۇستانىمدا بولعانىن ەسكەرسەك، ۋاھھابيلەردىڭ ولاردان ايىرماشىلىعى قالمادى[22].
ۋاھھابيلەر يسلامنىڭ العاشقى نەگىزدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ءدىندى بيدعات امالداردان تازالاۋعا شاقىرادى. سونىمەن قاتار ولار مۇسىلماننىڭ سىرتقى بەت-بەينەسى مەن ءجۇرىس-تۇرىسىنا، ادەت-عۇرىپتىق تۇستارىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارادى.
[1] مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ «كيتابۋت-تاۋحيد» اتتى كىتابىن «تاۋحيد كىتابى» اتىمەن اقنۇر ەرمەكۇلى ءبيشىموۆ قازاق تىلىنە اۋدارعان، «نۇرلى əلەم» باسپاسىنان جارىق كورگەن.
[2] بۇل كىتاپتىڭ قازاق تىلىندەگى تولىق اۋدارماسىن http://www.al-hanifiya.kz/aqida-kitap/27-3-usul-sharh جانە http://kz.islamic.kz/?p=746 سايتىنان قارۋعا بولادى
[3] مۋحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب، كاشفۋش-شۋھۋبات. دار يبن حازم. -ءبايرۋت، لۋبنان. 2001. 158-بەت.
[4] Muhammed Ebu Zehra, ج.ك.ە.، 500-بەت.
[5] سۇلەيمەن ءات-ءتاميمي (مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب). تاۋحيد كىتابى، قازاق تىلىنە اۋدارعان ا.ءبيشىموۆ، «نۇرلى الەم» باسپسى، الماتى 2006. 36-بەت. Fığlalı Ethem Ruhi, ج.ك.ە.، 101-بەت.
[6] مۋحامماد يبن ساليح ءال-ۋسايمين. ءال-قاۋلۋل-مۋفيد الا كيتابۋت-تاۋحيد. دارۋل باسيرا. مىسىر، يسكانداريا، ھ. 1417 ج. 9-بەت.
[7] Fığlalı Ethem Ruhi, ج.ك.ە.، 98, 104-بەت.
[8]ء سالاف – دىنىمىزدە العاشقى مۇسىلماندارعا بەرىلگەن اتاۋ. سالافقا جاتاتىندار: ساحابالار (پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) كوزىن كورگەندەر), تابيعيندەر (پايعامبار (س.ا.ۋ.) كوزىن كورە الماي، ساحابالاردى كورگەندەر) جانە تابا-تابيعيندەر (ساحابالاردى كورە الماي تابيعيندەردى كورگەندەر).
[9] قازاقستانداعى دىندەر. ارەكەت-پرينت باسپاسى. الماتى، 2008, 80-بەت.
[10] قازاقستانداعى دىندەر، ج.ك.ە.، 82-بەت.
[11] ساليح يبن فاۋزان. تاۋحيد. رياد. 115-116-بەت.
[12] قايرات جولدىبايۇلى، ءدىن مەن ءدىل، الماتى 2010, 189-190-بەت.
[13] ماۋلىتكە قاتىستى كەڭىرەك مالىمەت ءۇشىن قاراڭىز: قايرات جولدىبايۇلى، ءدىن مەن ءدىل، الماتى 2010, 213-222-بەتتەر.
[14] مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب، ءۇش نەگىز جانە ونىڭ دالەلدەرى، http://www.al-hanifiya.kz/aqida-kitap/27-3-usul-sharh
[15] يسلام تاريحىندا مەشىتتەردى اشەكەيلەۋ حازىرەتى وماردىڭ تۇسىنان باستاۋ الادى. حازىرەتى ومار قۇدىستى ء(يرۋساليمدى) العان كەزدە ونداعى اسەم ساۋلەت ونەرىمەن سالىنعان شىركەۋلەردى كورىپ، بۇدان بىلاي مەشىتتەر دە ادەمى ەتىپ سالىنسىن دەپ بۇيىرادى. ويتكەنى مەشىتتىڭ ساۋلەتى كورگەن جاندى باۋراپ الاتىنداي جانە شىركەۋلەردىڭ تاساسىندا قالمايتىنداي اسەم بولۋى قاجەت ەدى. وكىنىشكە وراي، ۋاھھابيلەر پايعامبار (س.ا.ۋ.) سۇننەتى مەن ادىلەتتى حاليفالاردىڭ سۇننەتىن نەگىزگى دالەل دەپ قابىلداعانىمەن، بۇل ماسەلەدە مەشىتتىڭ كۇمبەزدى، مۇنارالى، اشەكەيلى بولۋىن بيدعات دەپ، حازىرەتى وماردىڭ امىرىنە قارسى شىعادى. سول سەكىلدى حاليفا ومار تاراۋيح نامازىن 20 رەكات ەتىپ، جاماعاتپەن وقىتقان. سول كەزدەگى ساحابالار بۇل ارەكەتكە قارسى شىقپاعان. ەلىمىزدەگى ۋاھھابيلىك باعىتتى ۇستانۋشىلار ناسرۋددين ءالبانيدىڭ ءپاتۋاسىنا ساي تاراۋيحتى 8 رەكات وقىپ، بۇل ماسەلەدە دە ادىلەتتى حاليفالاردىڭ بەكىتكەن سۇننەتىن ورىندامايدى.
[16] Fığlalı Ethem Ruhi, ج.ك.ە.، 111-113-بەت.
[17] Fığlalı Ethem Ruhi, ج.ك.ە.، 114-بەت.
[18] Fığlalı Ethem Ruhi, ج.ك.ە.، 106-بەت.
[19] Muhammed Ebu Zehra, ج.ك.ە.، 221-222-بەت.
[20] Muhammed Ebu Zehra, ج.ك.ە.، 223-بەت.
[21] ساليح يبن فاۋزان. مين ءماشاھيريل ءمۋجادديدينا فيل-يسلام: يبن ءتايميا ءۋا ءمۋحامماد يبن ابدۋلۋاھھاب. رياد. 32-بەت.
