تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، يسپان ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ بەلگىلى مامانى، مادريد جانە قازاق-امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سامات وتەنيازوۆ ابىلقايىر حاندى قازاق تاريحىنداعى ەڭ شوقتىعى بيىك تۇلعالاردىڭ ءبىرى دەپ بىلەدى.

تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، ابىلقايىر حان تۋرالى دەرەكتەر ساراپقا سالىنعاندا، ونىڭ قىرىق جىلدان استام ۋاقىت رەسەي باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستىڭ باسى-قاسىندا بولعان تۇلعا ەكەنى انىقتالعان. مۇنداي تۇلعانىڭ ورىس پاتشاسىنا بودان بولۋعا ءوتىنىش جازۋىنىڭ استارىندا نە سىر بار؟ بۇل مۇمكىن بە؟ «مىنە، 90-جىلداردىڭ سوڭىندا وسى ماسەلەگە دەن قويعان اكادەميك ماناش قوزىباەۆ، پروفەسسور جانۇزاق قاسىمباەۆ «ابىلقايىر حان تاريحىن قايتا قاراۋ كەرەك» دەگەن شەشىمگە كەلگەن ەدى» — دەيدى سامات وتەنيازوۆ.

ءبىز ونى سۇحباتقا شاقىرعان ەدىك:

— ۇستىمىزدەگى جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىرمىز. قازاق حاندىعى قانداي مەملەكەت بولدى؟ تاريحىمىزداعى ورنى قانداي ەدى؟

— قازاق حالقىنىڭ باسقا حالىقتارعا، ونىڭ ىشىندە وزىمىزبەن دىندەس مۇسىلمان نەمەسە تۇركى حالىقتارىنا ۇقسامايتىن وزگەشەلىكتەرى بار. قازاقتار ەجەلگى عۇنداردىڭ تۇرمىس سالتىن، داستۇرلەرىن بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزىپ وتىر: كيىز ءۇي، بالانى بەسىككە بولەۋ سالتى، جىلقى ءسۇتى مەن ەتىنەن ازىرلەنەتىن تاعامدار. ەگەر عۇندار ءداندى داقىلدار اراسىنان، نەگىزىنەن، تارىنى پايدالانعان بولسا، قازاقتار دا كۇنى كەشەگە دەيىن سولاي ەتتى. ويىل جەرىندە شىعاناق اتامىز تارىدان ءونىم الۋدان الەمدىك رەكورد جاسادى. ۇلانعايىر اۋماقتى مەكەن ەتكەنمەن، قازاقتىڭ تۇرمىس سالتىندا ايىرماشىلىق جوق. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايمىز. الاقانداي جەردە تۇراتىن وزبەكتەر مەن تۇركمەندەردىڭ تىلىندە ديالەكت بار، ال ەدىلدەن سوناۋ تومسكىگە دەيىنگى ارالىقتاعى الىپ دالانىڭ انا شەتىن مەكەندەگەن قازاق پەن مىنا شەتىن مەكەندەگەن قازاقتىڭ ءتىلى بىردەي. بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان ۇلكەن قازىنامىز — حالىق اۋىز ادەبيەتى. قازاق فولكلورىنىڭ جاۋھارلارى 100 توم بولىپ باسپادان شىقتى. مىنە، وسى ومىرشەڭدىك پەن بىرلىككە ءبىر ورتالىققا باعىنعان، ايبىندى مەملەكەتىمىزدىڭ بولعاندىعىنىڭ ارقاسىندا جەتتىك. ول مەملەكەت — قازاق حاندىعى.

قازاق حاندىعى — تاريحتاعى ەڭ دەموكراتيالى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ەل باسشىسى — حان — سايلاندى. رۋ باسشىلارى بەلگىلى بيلەردەن بولدى. حاندى سول رۋ باسشىلارى سايلادى جانە حان ولارمەن بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا اقىلداسىپ وتىرۋعا ءتيىستى بولدى.

وكىنىشكە قاراي، قازاق حاندىعى ەكى ۇلكەن يمپەريانىڭ ورتاسىندا، يزولياتسيادا قالدى دا، ەۋروپانىڭ وقاتار قارۋ-جاراعىنا قول جەتپەدى…

— ءسىز بىرلىكتى ايتاسىز، ال ءبىز، مىسالى، 70-جىلداردىڭ سوڭىندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان ءبىزدىڭ بۋىن تاريحتان قازاقتىڭ الاۋىزدىعى تۋرالى عانا وقىپ-بىلدىك. ول تاريح بويىنشا، قازاق حاندىعىنىڭ تۇبىنە حاندار مەن رۋ باسشىلارىنىڭ الاۋىزدىعى جەتتى-ءمىس. ارينە، بۇل ولقىلىق قازىر تۇزەتىلدى…

— تولىقتاي تۇزەتىلدى دەۋگە بولمايدى. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەيمىز بە، «باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقالداپ شىعادى» دەيمىز بە، قايتكەندە دە، سول بۇرىنعى سارىننان ارىلعىمىز جوق. قازاق حاندىعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن، عاسىرلار بويى وسى جولدا جىمىسقى ساياسات جۇرگىزگەن، كازاكتاردى، قالماقتاردى تىسىنە دەيىن قارۋلاندىرىپ، قازاق جۇرتىنا ايداپ سالىپ وتىرعان — رەسەي يمپەرياسى ەدى. قازاقتىڭ رۋلارىن، ىقپالدى تۇلعالارىن ءبىر-بىرىمەن ارازداستىرىپ، ىشكى الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ ماقساتىندا قانشاما قيانات جاسالدى؟ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق ەلىنە العاشقى قارۋلى شابۋىلى 1580 جىلى سارايشىقتى قيراتۋدان باستالدى. وسى جىلدان باستاپ قازاقتىڭ رەسەي باسقىنشىلارىمەن سوعىسى ارقايسىسى 150 جىلدان تۇراتىن ەكى كەزەڭگە، بارلىعى 300 جىلعا سوزىلدى. ول زاماننىڭ شىندىعى تۋرالى ورىستىڭ وفيتسەرى ءارى تاريحشىسى كارپوۆ بىلاي دەپ جازىپ قالدىرعان: «… راز ەتو كيرگيز — تو ۆراگ، زاكلياتىي ۆراگ ي ۆسە، چتو نوسيلو نا سەبە كيرگيزسكي وبليك، ۆسە ۋنيچتوجالوس، بيلوس كازاكامي نا سمەرت، تسەلىە اۋلى، ستارتسى، جەنى — ۆسە يسترەبليالوس; ۋبيۆاليس دەتي ي گرۋدنىە ملادەنتسى، — «ۆىراستۋت — ۋكۋسيات!» گوۆوريلي كازاكي ي پودنيمالي يح نا كوپيا. يسترەبليات باسۋرمانينا — تاكوۆا بىلا ميسسيا كازاكا توگو ۆرەمەني، ميسسيا، وسۆياششەننايا تسەركوۆيۋ». («كيرگيز» دەپ قازاقتاردى اتاعانى بەلگىلى.) ال، سويتسە دە، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن 1956 جىلى قۇرىپ كەتكەن جوڭعار مەن 1771 جىلدان سوڭ باس كوتەرمەگەن قالماقتى ايتۋمەن كەلەمىز، كينو تۇسىرسەك تە، سول جوڭعار مەن قالماق جۇرەدى.

ءيا، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تاريحىمىزدى قايتا قاراپ، قايتا جازۋ ءىسى قولعا الىنعانمەن، الا-قۇلا ايتىلىپ جۇرگەن، «اتتەگەن-اي» — دەگىزەتىن تۇستار ءالى دە كوپ بولىپ وتىر.

— ابىلقايىر حاننىڭ باسقىنشىلارعا قارسى كۇرەستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تۇلعا ەكەنىن ايتتىڭىز. ونىڭ ەرلىك ىستەرىنە توقتالساڭىز؟

— حVIII عاسىردىڭ باسىندا، اتاپ ايتقاندا، 1709 جىلى ونى تاۋكە حاننىڭ ءوزى باس بولىپ، بيلەر قولداپ، حان كەڭەسى شەشىمىمەن كىشى ءجۇز حانى ەتىپ سايلاعان. ارينە، جاس ابىلقايىردىڭ سوعان دەيىنگى ەرلىك ىستەرى ەسكەرىلىپ، وسىنداي شەشىم قابىلدانعان. 1907-1709 جىلدار اراسىندا ول ساربازدارىن ەرتىپ بارىپ، تۋىسقان باشقۇرت حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە كومەك كورسەتتى. باشقۇرتتار اراسىندا ونى حان كوتەرۋ تۋرالى باستاما دا بولعان. دەگەنمەن 1709 جىلى ابىلقايىر شۇعىل تۇردە ەلگە شاقىرىلىپ، وعان رەسەي باسقىنشىلارىنا قارسى كىشى ءجۇز تاراپىنان كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ تاپسىرىلدى. 1718, 1719 جىلدارى ول ءار جولى 20 مىڭ اسكەرمەن بارىپ، ەكى رەت تەكە قالاسىن (قازىرگى ورال) قورشايدى. كازاكتار عانا ەمەس، ەدىل قالماقتارىمەن دە قاقتىعىستار ءجيى ورىن العان.   1721 جىلى كازاك-ورىستار مەن قالماقتاردىڭ اتامان بالماشنوۆ باسقارعان توبى ويىل وزەنىنە دەيىن شابۋىل جاساپ، كوپ تۇتقىندار، مال ايداپ اكەتكەن. كەلەسى جىلى وسىعان قارىمتا رەتىندە شابۋىلدار ۇيىمداستىرىلدى. سولاردىڭ بىرىندە قازاقتار تەكە قالاسى جانىنداعى جىلقى تابىنىن ايداپ كەتىپ، جايىق كازاك اسكەرلەرىن جاياۋ قالدىرادى. سوندىقتان ولار ءى پەتردىڭ پەرسياعا قارسى جورىعىنا قاتىسا الماي قالادى.

ءى پەتر جوڭعارلاردى ارتيللەريامەن قارۋلاندىرىپ جانە ولارعا جاڭا قارۋدى ۇيرەتۋگە كاپيتان ۋنكوۆسكيدى جىبەرىپ، 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىنى» ۇيىمداستىرادى. («اقتابان شۇبىرىندى» كاتاستروفاسىنىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرعانى قازىر ەشكىمگە قۇپيا بولماي قالدى.) ناق وسى تۇستا باتىستان كازاك-ورىس وتريادتارى مەن قالماق اسكەرلەرى دە قازاق ەلىنە شابۋىل جاسايدى.

شىعىستان كەلگەن جوڭعارلار تۇركىستان قالاسىنا دەيىنگى جەرلەردى تۇگەل باسىپ الدى. ال، باتىستان كەلگەن جاۋ تۇركىستانعا جەتە المادى. سەبەبى، ابىلقايىردىڭ ساقاداي ساي اسكەرى ولاردى توقتاتىپ قانا قويعان جوق، ەدىلدەن ءارى قاراي اسىرىپ قۋدى. 1723–1724 جىلدارى ابىلقايىر باستاعان قازاق اسكەرى ۋتۆا، سامارا، شاعان وزەندەرى بويىندا كازاك-ورىستاردىڭ، قالماقتاردىڭ وتريادتارىمەن بىرنەشە رەت بەتپە-بەت كەلىپ، قىرعىن شايقاستار بولدى. شايقاستاردىڭ بىرىندە، 1724 جىلى قالماق حانى ايۋكە ءولدى.

ەگەر، باتىستان تونگەن جاۋ شابۋىلى دەر كەزىندە توقتاتىلماعاندا، قازاق ەلى تۇگەلدەي باسقىنشىلاردىڭ قول استىندا قالاتىن ەدى.

باتىس جاق شەكارانى قاۋىپسىزدەندىرىپ بولعان سوڭ، ابىلقايىر حان قازاق جۇرتىن جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋعا كىرىستى. وكىنىشكە قاراي، جوڭعارلارعا قارسى سوعىستاعى ابىلقايىردىڭ ەڭبەگى، ەرلىك ىستەرى ءالى كۇنگە دەيىن لايىقتى باعاسىن العان جوق. دەرەكتەر بۇرمالانىپ، ونىڭ ىستەرى باسقالارعا «بەرىلىپ» جۇرگەن تۇستار دا بار.

— ابىلقايىر حان تۋرالى شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن تاريحشىلارىمىز 90-جىلداردىڭ سوڭىندا قولعا العانى بەلگىلى؟

— سول تۇستا «ابىلقايىر تاريحىن قايتا قاراۋ كەرەك» دەگەن ماسەلە كوتەرگەن — اكادەميك ماناش قوزىباەۆ، پروفەسسور جانۇزاق قاسىمباەۆتار ەدى. ماناش قوزىباەۆ «ەلدىك ءۇشىن كۇرەس مىڭجىلدىعى» اتالاتىن ماقالاسىندا: «ۇلت مۇددەسى ءۇشىن عاسىرلار بويى كۇرەس جۇرگىزگەن ءاز جانىبەك حان، كەرەي حان، قاسىم حان، ءاز تاۋكە، ابىلقايىر حان سياقتى تۇلعالاردىڭ ءداۋىر تاريحىندا شوقتىعى بيىك-اق» — دەپ اتاپ ءوتتى. رەسەيگە قارسى 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى كۇرەسىپ، ونىڭ اراسىندا قالايشا بودان بولۋعا ءوتىنىش جازدى ەكەن دەپ كۇدىكتەنگەن جانۇزاق قاسىمباەۆ ابىلقايىر حان تاريحىن قايتا قاراۋ كەرەكتىگىن ايتتى. اقىرى 2000 جىلى ابىلقايىردىڭ تاريحي حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسى وقىلعاندا، توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ ورىسشا اۋدارماسىن پايدالانىپ، سول ورىسشا اۋدارما تالاي ۇرپاقتى جاڭىلىستىرىپ كەلگەن بولىپ شىقتى. ابىلقايىردىڭ حاتىندا بوداندىق تۋرالى ءسوز جوق، وندا تەك رەسەيدىڭ قول استىندا قالعان باشقۇرت حالقى مەن قازاقتار اراسىنداعى بۇرىنعى تۋىسقاندىق بايلانىستى قالپىنا كەلتىرۋگە قاتىستى ءسوز قوزعالعان. ارينە، وسى باعىتتا ىزدەنگەن تاريحشىلار بۇعان قاتتى قۋاندى. وكىنىشكە قاراي، ابىلقايىر حان تاريحىن قايتا قارايتىن عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزەمىز دەپ جۇرگەندە ماناش پەن جانۇزاق قايتىس بولىپ كەتتى. 2002 جىلى — ماناش قوزىباەۆ، 2003 جىلى جانۇزاق قاسىمباەۆ دۇنيەدەن وتكەندە، سانىمىزدى سوعىپ قالا بەردىك.

سويتسە دە، ابىلقايىر جازعان تاريحي حات دۇرىس وقىلعالى بەرى بۇرىنعى تۇسىنىكتەر تۇگەلدەي وزگەرىپ، ابىلقايىر حان اقتالدى. مۇنى كوڭىلگە مەدەۋ تۇتامىز. تاريحىمىزدا ابىلقايىر حان — بار عۇمىرىن ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان جارقىن تۇلعا.

سۇحباتتاسقان ينديرا وتەمىس.

اقتوبە گازەتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "ابىلقايىر حان — تاريحىمىزداعى شوقتىعى بيىك تۇلعا"