قۇدايعا شۇكىر، قازاق حالقى ەل مەن جەردى قادىر تۇتقان قاسيەتتى قارا نارلارعا ەشقاشان كەندە بولىپ كورگەن ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – ەل قامقورى جارتى سۇيەرقۇلۇلى. ءبىر وكىنىشتىسى، جارتىنىڭ تۋعان-ولگەن جىلدارى، ءومىر جولى تۋرالى ەل اۋزىنداعى اڭىزدار مەن شەجىرە-دەرەكتەردەن وزگە مالىمەت ساقتالماعان. دەگەنمەن، جارتىنىڭ بىرگە تۋعان اعالارى قوجبانبەت بي مەن ايگىلى شوعان ابىزدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ، ونى دا شامامەن XVI عاسىردىڭ سوڭى مەن ءXVIى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن دەپ جوبالاۋعا بولادى. بۇل سالاداعى وكىنىش، ارينە، تەك جارتى بابامىزعا عانا ەمەس، قازاق تاريحىنداعى تولىپ جاتقان تاريحي تۇلعالارعا ءتان ەكەنى اششى دا بولسا اقيقات. وعان تاريحىمىزعا قاتىستى كەز كەلگەن اقتاڭداقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا حالقىمىزدىڭ اۋىزشا تاريحى (شەجىرەلەر مەن اڭىزدار) كومەككە كەلەدى.

ءبىر قۋانارلىق جاع­داي، شەجىرەلەر مەن اڭىزداردى تاريحي دالەل-دايەك رەتىندە كول­دەنەڭ تارتۋعا تەرىس قاراعان كسرو كەزىندەگى تانىم-تۇسىنىكتەن ارىلىپ تا كەلەمىز. بۇل سالاداعى عىلىمي دايەكتى، اسا اۋقىمدى ەڭبەكتىڭ ءبىرى الاشتىڭ ابىز ۇلى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» اتتى زەرتتەۋى. اتالعان ايگىلى ەڭبەگىندە: «قازاق حالقىنىڭ ءوز جادى مەن ءوز بولمىسىندا ساقتالعان ايعاق-دەرەكتەرگە مۇقيات دەن قويماي تۇرىپ، نەگىزىنەن جاتجۇرتتىقتار قالدىرعان ماع­لۇماتتارعا سۇيەنۋ ارقىلى جازىل­عان تاريحتىڭ ادەتتە «جارىمجان» تاريح بولىپ شىعاتىنى ايان. تاريحتى ايگىلى تۇلعالار ارقىلى زەردەلەۋ – قازاقتىڭ ءداستۇرلى تا­نىم-تۇسىنىگىندە ەرتەدەن قالىپ­تاسقان ءۇردىس جانە مۇنداي ءۇردىس قازاق شەجىرەشىلىگىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولىپ تابىلادى. قا­زاقتىڭ قاريا سوزدەرى تاريحتى ۇدايى جەكە تۇلعالاردىڭ ءومىر دەرەگى ارقىلى تاراتادى»، – دەيدى عالىم. اقيقاتىندا دا، ءبىز سەكىلدى بار قۇندىلىعىن فولك­لورى مەن اۋىزشا شەجىرەلەرى ارقىلى ساقتاپ كەلگەن حالىق ءۇشىن ۇلت تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى تۇگەندەۋدە كورنەكتى دە ونەگەلى تۇلعالار تۋرالى ەل اۋزىندا ەجەلدەن ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان اۋىزشا دەرەكتەردىڭ ماڭىزى مەن اتقارار قىزمەتى ەرەكشە. جارتى بابا تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. شەجىرەلىك دەرەك بويىنشا ول ۇلى ءجۇزدىڭ البان اتاسىنان تارايدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، شەجىرە بويىنشا الباننان شىبىل، سارى تۋادى. سارىدان – سۇيەرقۇل، سۇيمەندى. ال سۇيەرقۇلدان قوجبانبەت، جارتى، دوسالى، شوعان، مامبەت (الجان), ۇمبەت (شاجا) دەگەن التى اتا تارايدى.

جارتىنىڭ ومىرگە كەلۋى مەن ەسىمى تۋرالى ەل اراسىندا مىناداي اڭىز ايتىلادى. بۇل بابامىز جارىق دۇنيەگە جارىمجان بولىپ كەلەدى. اۋەلدە اتا-انا بۇل شاقالاقتى ادام بولا ما، بولماي ما، قاتارعا قوسىلا ما، قوسىلماي ما دەپ، تىماققا سالىپ، ءبىراز كۇن ءالىپتىڭ ارتىن باعادى. جوق، اناۋ ايتقانداي ەمەس، بالا كۇن ساناپ قاتايىپ، قاراقۇلاقتانا بەرەدى. سودان كوڭىلىندەگى كۇدىگى سەيىلگەن سۇيەرقۇل اۋىل مولداسىن شاقىرىپ، بالاعا ات قويعىزادى. مولدا بالانىڭ بىتىمىنە قاراپ وتىرىپ: «نىشاندى ءسابي ەكەن، جاي ادام بولماس. قالاي بولسا دا ءبىر مۇسىلمانعا بايىپ، كوبەيىپ جاتىرمىز عوي، اتى «مۇسىلمانباي» بولسىن»، دەيدى دە، ازان ايتىپ، اتىن قويادى. الايدا ءبىر قول، ءبىر اياعى جانسىز «مۇسىلمانبايدى» اۋىلدىڭ كەلىن-كەپشىكتەرى مەن بىلايعى جۇرت العاشىندا «جارتى بالا»، وسە كەلە «جارتى» اتاپ كەتەدى. ءسابي كامەلەت جاسقا تولار-تولماس اكەلەرى سۇيەرقۇل جاسى جەتىپ، و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن، جارتىنى اۋلەتتىڭ ۇلكەنى، اعاسى قوجبانبەت قامقورلىعىنا الادى. جيىرما جاسقا تولار-تولماستا البان ەلىندەگى دۋالى اۋىز، ايتۋلى بيلەردىڭ ءبىرى بولعان قوجبانبەت تەك اعالىق پارىزىن وتەۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، باۋىرلارىنىڭ ىشىندە وسى جارىمجان ىنىسىنە وتە ىقىلاس-مەيىرىمى ءتۇسىپ، جاقسى كورىپ، ايالاپ، ماپەلەپ وسىرەدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «جارتىم مەنىڭ، جارتىم، ارتىمنان ەرگەن حالقىم»، دەپ ەركەلەتىپ وتىرادى ەكەن. اكەسىنەن قالعان مال مەن باسقا يە بولىپ، ءدىلمار-شەشەندىگىمەن، مول كىسىلىگىمەن، ادىلەت سۇيگىشتىگىمەن ەل ىشىندە ابىرويى تەز ءوسىپ كەلە جاتقان اعاسى قوجبانبەتتىڭ ايالى الاقانى مەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا جارتى ەشكىمنەن قاعاجۋ، قورلىق-زورلىق كورمەي ەسەيەدى.

قوجبانبەتتىڭ ءىنىسى جارتىعا ەرەكشە مەيىرىمى تۇسۋىنە مىنا ءبىر جاعداي سەبەپ بولعان دەگەن دە ءسوز بار. سول كەزدەردەگى ءجيى بولىپ تۇ­راتىن الدە جاۋگەرشىلىك، الدە ۇر­كىنشىلىكتىڭ بىرىندە جارتى جۇرتتا قالىپ قويادى. ويتكەنى، جايشىلىقتا ءارى-بەرى كوشكەندە، ەل ارالاعاندا جارتىنى الىپ جۇرەتىن ارنايى ادام، كەبەجەلى تۇيە سەكىلدى ارنايى كولىك قاجەت بولادى ەكەن. تاريحتاعى شاپقىنشىلىقتا جۇرە المايتىن كارى-قۇرتاڭدار مەن بالا-شاعانىڭ جۇرتتا قالىپ قويۋى قالىپتى جاعداي بولاتىن. سەبەبى، دەنى ساۋ، قارۋلى ەر-ازاماتتاردىڭ ءبارى العى شەپكە جاۋعا اتتانىپ كەتەدى دە، اۋىلدا قارتتار مەن قىز-كەلىنشەكتەر، بالا-شاعا عانا قالاتىن. سودان جاۋدىڭ بەتى قايتىپ، قاۋىپ سەيىلىپ، جۇرت ءسال تىنىستاي قالعاندا قوجبانبەت جارتىنى ىزدەپ جولعا شىعادى. ەڭ اۋەلى بىردەن سالىپ ۇرىپ ەل كوشكەن جۇرتقا بارادى. بارادى دا ءبىر عاجايىپ كورىنىستىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. وزدەرى كيىز ءۇي تىگىپ وتىرعان جۇرتتارىنا جاقىن جەردەگى ور­ماننىڭ شەتىندە ءبىر بوز بيەنىڭ الدەنەنى ەمىزىپ تۇرعانىن كورەدى. بوز بيەنى ەمىپ تۇرعان استە قۇلىنعا ۇقسامايدى. اتىن تەبىنىپ جەتىپ بارسا، بوز بيەنى ەمىپ تۇرعان كادىمگى ءوزىنىڭ ءىنىسى جارتى ەكەن. قوجبانبەت بۇعان تاڭىرقاپ قاراپ تۇرعاندا بوز بيە جەلە جورتىپ ورمانعا كىرەدى دە عايىپ بولادى. اعاسى قوجبانبەتكە جارتى بولعان جايدى باياندايدى. سويتسە، ەل ۇركىپ كەتكەن ونشاقتى كۇننەن بەرى وسى بوز بيە كەلىپ جارتىنى ەمىزىپ كەتىپ تۇرادى ەكەن. وسى وقيعادان كەيىن ءىنىسىنىڭ استە تەگىن ادام ەمەس ەكەندىگىنە ابدەن كوزى جەتكەن قوجبانبەت، ونى ماپەلەپ ءوسىرىپ، ءۇيلى-باراندى ەتۋدى ويلايدى.

جارتى كامەلەت جاسىنا تولىپ، ۇيلەنەتىن مەزگىل دە كەلەدى. اعالارى قوجبانبەت بي پەن شوعان ابىز الىس-جاقىننان قىز ايتتىرا باستايدى. بىراق، جۇرتتىڭ ءبارى قوجبانبەت پەن شوعاننىڭ مال باسىنا قىزىققانمەن، جارتىعا قىز بەرۋگە كەلگەندە سان سىلتاۋ ايتىپ، تەرىس اينالادى. ەل ىشىندە: «جارتى بايعۇسقا كىم قىزىن بەرەر دەيسىڭ، ۇيلەنبەي وتەر مە ەكەن…» دەگەندەي كۇڭكىل دە كوبەيەدى. اللا تاعالا پەندەسىن بەكەر نىشاندى عىپ جاراتپاعان ەكەن، تاعى دا كۇتپەگەن جاعداي بولادى. كورشى اۋىلدىڭ اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار حاس سۇلۋى جارتىنى ءوزى قالاپ، تۇرمىسقا شىعادى. ول تۋرالى ايتىلاتىن اڭىزدىڭ ءوزى جىرعا بەرگىسىز. ءبىر جىلى جاز شىعا ىرگەلەس دۋلات ەلىندەگى قوش­قارباي دەيتىن بايدىڭ اۋىلى جايلاۋعا كوشۋگە دايىندالادى. التى قانات اق بوز ۇيلەر جىعىلىپ، اتان تۇيەگە جۇك ارتىلادى. قوي-قوزى، ەشكى-لاق، جىلقى جايلاۋعا ايدالادى. ءساندى كيىنىپ، كىل جورعا مىنگەن، سىڭعىرلاي كۇلىپ، سىزىلتىپ ءان سالعان قىز-بوزبالالار – ەجەلدەن كوشتىڭ ءسانى. مال دا، جان دا كوك شالعىنى بىتىك، اۋاسى سال­قىن، باستاۋ-بۇلاعى سىڭعىرلاپ جاتقان كەڭ جايلاۋعا جەتكەنشە اسىعاتىنداي. ول زامانداعى كوشتىڭ دەنى سالقار كوش. ماسەلەن، كوكتەۋدەن جايلاۋعا كوشۋ ءۇشىن ايلاپ، اپتالاپ جول باسۋعا تۋرا كەلەدى. بۇنداي سالقار كوش قىز-بوزبالالار ءۇشىن تۇنىپ تۇرعان ويىن-ساۋىق، ءسان-سالتانات، دۋماندى مەرەكە.

كوشتىڭ الدىن ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان جاستار ءان-جىرمەن، ءازىل-قالجىڭمەن دۋمانداتىپ باستاپ كەلە جاتادى. بارىن كيىپ، باقانىن قولىنا العان باي، باردام ءۇيدىڭ ەركە قىزى سۋ توگىلمەس جورعامەن توپ ورتاسىندا تولعان ايداي تولىقسىپ جايراڭ قاعىپ كەلەدى. اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار ارۋ بويجەتكەننىڭ ساۋكەلەسىنىڭ ۇشار باسىنداعى قارقاراسى جالت-جۇلت ەتىپ، كوز قارىقتىرادى. ەسىمىنىڭ ءوزى قانداي؟! اقبيكە! كوش باستاعان كورىكتى قىز اقبيكەگە جول جونەكەي كوز سالماعان جان قالمايدى. سال-سەرىلەر شىر اينالىپ، قىز ماڭى­نان شىقپايدى، ءبارى دە ءازىل-قالجىڭدارىمەن قايتسە دە ارۋدىڭ كوڭىلىن تابۋدىڭ قامىندا. جولاي ەرۋلىك الىپ شىققان باي اۋىلدار قىز اكەسىنە بايلىقتارىن كورسەتىپ، ەرجەتكەن ەركە ۇلدارىنا قۇدا تۇسۋگە دامەلى ەكەندىگىن دە ايتىپ قالىپ جاتادى. اقىلىنا كوركى ساي، تاكاپپار باي قىزى ەشكىمگە نازار اۋدارماعان كۇيى كوشتى باستاپ مەجەلى جەرگە جىلجي بەرەدى. ءبىر كۇنى وسى قوشقارباي اۋىلىنىڭ كوشى ءبىر ەرۋ ەلدىڭ تۇسىنا كەلگەندە، كوش تىزگىنىن ىركىپ، ءبىر كۇن ەرۋلەيدى. اتتان ءتۇسىپ، قوناقتارعا ازىرلەنگەن كيىز ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان اقبيكەنىڭ جانارى قاپەلىمدە ماڭىنا نۇر شاشىپ، جۇزىنەن ەرەكشە مەيىرىم توگىلگەن ءبىر جىگىتتىڭ كوزىمەن ءتۇيىسىپ قالادى. جىگىت ۇشاتىن قىرانداي قومدانىپ، جانارى جالت-جۇلت ەتىپ، ارنايى دايىندالعان ورىنتاقتا ەسىك الدىندا وتىر ەكەن. اقبيكە ارۋ الگى جىگىتتەن كوز الماي ۇزاق قاراپ قالادى. بۇل اۋىل قوجبانبەت اۋىلى ەدى. قىزدىڭ كوزى ءتۇسىپ، كوڭىلى قۇلاعان جارتى بولاتىن. كوشىپ بارا جاتقان اكە-شەشەسى، باۋىر-تۋىستارى، مالشى-قوسشىلارمەن بىرگە وسى اۋىلدان ەرۋلىك جەپ، اسىقپاي تۇستەنگەن بويجەتكەننىڭ ىنتا-ىقىلاسى، كوڭىلى جىگىتكە شىنداپ اۋادى. سول كۇنى تۇندە اقبيكە ءتۇس كورەدى. تۇسىندە عاجاپ ءىس كورەدى.

اققۋلى ايدىن كول ەكەن دەيدى. جاعادا تۇرعان اقبيكەگە ءبىر اققۋ كەلىپ: ء«جۇر، مەنىمەن بىرگە كولدە ءجۇز»، دەيدى. قىز: ء«جۇزۋ بىلمەيمىن»، دەيدى. سوندا الگى اققۋ: «مەن مانا كۇندىز كورگەن جارتى دەگەن جىگىتپىن. مەن دە ءجۇزۋ بىلمەيمىن، بىراق مىنا كولگە تۇسسەڭ، اققۋعا اينالىپ ءجۇزىپ كەتە بەرەسىڭ»، دەپ وتىنەدى. قىز اققۋعا ىلەسىپ كولگە تۇسەدى. سول-اق ەكەن ول دا اققۋعا اينالىپ، جارتى ەكەۋى ايدىن كولدىڭ بەتىندە ەمىن-ەركىن قالىقتاپ، سايران سالادى. ەرتەڭىندە كوش قايتا قوز­عالا بەرگەندە اقبيكە سىرلاس قۇربىلارى مەن جەڭگەلەرىنە جارتىنى مەڭزەپ: «وسى ازامات مەنىڭ وتباسىمنىڭ يەسى، تاڭداعان جارىم بولادى»، دەيدى. قىزىنىڭ قالاۋى مەن قوجبانبەتتىڭ كوڭىلىن قيماعان قوشقارباي ەكى جاسقا باتاسىن بەرەدى. وسىلايشا اقبيكە ارۋ مەن جارتى باقىتتى عۇمىر كەشەدى. ولار بىرنەشە قىز، ايدابول، جاندابول ەسىمدى ەكى ۇلدى بولادى. ۇلدىڭ كىشىسى جاندابول ۇيلەنبەي تۇرىپ، جاۋگەرشىلىكتە قازا تابادى. ايدابولدان ازەت، نازەت دەگەن ەكى ۇل دۇنيەگە كەلەدى. ازەتىنەن – سولتانكەلدى، تاڭاتار، نازەتىنەن – ەسبەر، قاناي دەگەن ۇلدار تۋادى. بۇلار ەل اۋزىندا ء«تورت جارتى» دەپ اتالادى. وسى ء«تورت جارتىدان» بۇگىنگى ۇلكەن ۇرپاق ءوسىپ-ءونىپ، ىرگەلى ەلگە اينالىپ وتىر. حالىق ىشىندەگى اتادان بالاعا قالىپ كەلە جاتقان قاريا سوزدەردىڭ ايتۋىنشا، جارتى بابا تىرشىلىگىندە كورىپكەل اۋليە، جۇلدىزشى، ەمشى-ءتاۋىپ بولعان.

الدا كەلەر كە­لەڭ­سىز جاعدايلاردىڭ (شاپقالى كەلە جاتقان جاۋ، جۇت اكەلەر قىس، قۇر­عاقشىلىق بولاتىن جاز، داۋىل، ءزىلزالا، جۇقپالى اۋرۋ، ت.ب.) ءبارىن جارتى بابا الدىن الا بولجاپ، سونداي اپاتتاردان ەلىن امان الىپ قالىپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە، ەل ىشىندەگى اۋرۋ-سىرقاۋ جارتى بابانىڭ ەمىنەن نەمەسە دەمىنەن كەيىن ناۋقاسىنان ايىعىپ، ۇرپاق ءسۇيۋ باقىتىنا يە بولعان. مىڭداعان، ون مىڭداعان ادامعا، تۇتاس ەلگە وسىلاي شاپاعاتى تيگەن جارتى بابا تۋرالى سول كەزدىڭ وزىندە ەل ىشىندە: «جارتى امان بول­سىن! جارتى امان بولسا، جالپى امان بولادى» دەگەن اتالى ءسوز تاراعان.

كونەكوز قاريالاردان بىزگە جەتكەن اۋىزشا دەرەكتەردە جارتى بابامىز تۋرالى بۇدان وزگە دە ايتىلار اڭىز-اڭگىمەلەر از ەمەس. ولاردىڭ ءبارىن وزگە دە تاريحي دەرەكتەرمەن، شەجىرەلەرمەن، جىرلارمەن سالعاستىرا وتىرىپ، تاريحي اقيقاتتى اشۋ الداعى كۇندەر مەن كەلەر ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە. دەگەنمەن، حالىق اۋزىندا ەجەلدەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان: «جارتى امان بولسا، جالپى امان بولادى»، دەگەن ماتەلدىڭ شىعۋى عاسىرلار شاڭىنا كومىلىپ جاتقان كوپتەگەن تاريحي جاعداياتتاردان سىر اڭداتىپ تۇرعانداي. ەڭ باستىسى، كورىپكەل اۋليە، جۇلدىزشى، ەمشى-ءتاۋىپ، جارىمجاندىعىنا قاراماستان تۇتاس ءبىر رۋلى ەلگە قامقور بولعان جارتى بابامىزدىڭ ەل مەن جەردى ساقتاۋ جولىندا ۇرپاققا ونەگە بولارلىق عۇمىر كەشكەنى اقيقات.

دۇكەن ماسىمحانۇلى،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور.