سوڭعى ايلاردا دۇنيە استى-ۇستىنە شىعىپ، ميداي بىلىعىپ كەتتى. باستان كەشىرىپ جاتقانى رەالدى ءومىر مە، الدە كورگەن ءتۇس پە، اجىراتۋدىڭ ءوزى قيىن. الدە بۇل وسىناۋ پانيمەن پاراللەل، قاتار ءوتىپ جاتقان باسقا ءبىر ۋاقىت يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتتى مە؟ بالكىم، بۇل الدەقاشان ءولىپ، مىنا كورىپ جۇرگەنى – توزاقتىڭ قيناۋى شىعار؟ ەش نارسە ايقىن ەمەس. ويلاي-ويلاي  سانا دا سارقىلعان. ءۇمىت ۇزىلگەن. باستابىندا عايىپتان ءبىر عالامات كۇش كەلىپ، قۇتقاراتىنداي كورىنۋشى ەدى، ولەۋسىرەپ بارىپ ول دا ءوشىپ تىندى.

اقىن ءور ەدى، تاكاپپار ەدى. كورگەن ادامنىڭ كوزى تويار سىمباتتى ەدى. قازىر سودان جۇرناق تا قالعان جوق. قىرى سىنىپ بولعان. اباقتىنىڭ العاشقى كۇندەرى وسىنداي قىر سىندىرۋعا، تۇتقىندى كىسىلىك قالىپتان ايىرۋعا جۇمسالادى ەكەن. ادام ەركىندىكتە جۇرگەندە ەشكىمگە كەۋدەسىن باستىرمايتىن، قورلاۋعا كونبەيتىن، ءبىر اساۋ نامىس بولادى عوي. بۇلار ەڭ الدىمەن سول نامىستى الىپ تاستايدى ەكەن. بۇل قازىر ديىرمەنگە ءتۇسىپ شىققان ءدان سياقتى. يلەۋگە كونە بەرەتىن ۇن با، تالقان با، بىردەڭە.

مۇندا كەلگەلى ايناعا كىم قاراپ كورىپتى. بىراق ءبىر كەزدە ارۋلاردىڭ كوز قۇرتى بولعان، ايەل تۇر عوي، ەرلەردىڭ ءوزى سۇقتانا قارايتىن سۇلۋ ءجۇز، نۇرلى كەلبەت كوزدەن عايىپ بولعانىن ءىش سەزەدى. بەت-اۋزى كولكىلدەگەن ىسىك، بار دەنەسى بايى ساباعان قاتىنداي كوپ-كوكالا. وت ۇشقىنداپ تۇراتىن مويىلداي قوس جاناردىڭ ورنىندا جىرتيعان بىردەڭە تۇر. كوزىنە زاقىم كەلدى-اۋ دەيمىن، سوناۋ ءبىر سوققىدان كەيىن سوراسى تيىلماي، بۇلدىراي بەرەدى. جەندەتتەردىڭ جۇدىرىعى ات تەپكەندەي. بۇل قازىر قاسقا تىستەن جۇرداي. اقىندى وزگە جۇرتتان ەرەكشەلەپ تۇراتىن تاعى ءبىر جەرى – قيىلعان قارا مۇرتى ەدى. جەندەتتەردىڭ كوزىنە سۇيەل بوپ قادالدى ما ەكەن، سوڭعى سۇراق كەزىندە وڭ جاق شالعىسىن ۋىستاپ، قانتالاتا جۇلىپ الدى. اۋىر ازاپقا جان شىداعانمەن، ءتان شىدامايدى ەكەن. بۇل كۇندە ءبىر عانا تىلەك بار: «ۇرماسا ەكەن، جانىمدى ەندى قيناماسا ەكەن» دەيدى. تەرگەۋشىلەردى كورگەندە، تاعى قاي جەرىمنەن پەرىپ قالار ەكەن دەپ، وزىنەن-ءوزى بۇعىپ، كىشىرەيىپ كەتەدى.

تىرشىلىكتەن كۇدەر ءۇزىپ قويعالى قاشان. ەندىگى جەردە جارىق دۇنيەنى كورەمىن-اۋ دەپ دامەتپەيدى. مىنا تۇرىمەن ومىرگە ورالعاندا نە بىتىرمەك؟ ءتىرى ارۋاقتاي بوپ، ەل كوزىنە قالاي كورىنبەك؟ مىنا تىرلىكتە بۇل قيمايتىنداي نە قالدى؟ اقىننىڭ ەندىگى اڭساپ كۇتكەنى – اجال عانا. ادامدى اۋىر ازاپتان اق ءولىم عانا قۇتقارماق. بۇرىن ولىمنەن ولەردەي قورقۋشى ەدى. ونىسى اعاتتىق ەكەن. ءولىم جۇرت ويلاعانداي قۇبىجىق ەمەس، قۇتقارۋشى ەكەن عوي. مىناداي لاس دۇنيەدەن سەنى ارۋلاپ الىپ كەتەتىن، شىبىن جانىڭا راحات-تىنىم بەرەتىن سونداي ءبىر اقتىق پانانىڭ بولعانى قانداي جاقسى! ماعجان قالاي تاۋىپ ايتقان:

«مەنى دە ءولىم، الديلە،

الديلە، ءولىم، الديلە!» –

دەگەن جولدار قازىر مۇنى بەسىك جىرىنداي تەربەتەدى. يت تىرلىكتە كىمنىڭ قادىرىن كىم بىلگەن، قايران ماكەڭ دانىشپان ەكەن عوي. ءوزى ايتقانداي، «كۇننەن تۋعان، گۇننەن تۋعان پايعامبار». ايتپاقشى، سول ماعجان دا قايتا ۇستالعان سياقتى. ونىڭ بوستاندىققا شىققانىنا جىل تولدى ما، تولمادى ما؟ ءبىر مارتە جازاسىن وتەپ قايتقان اقىندى قايتا قاماعانى نەسى ەكەن؟ سەكەم العانى، سوڭعى سۇراقتاردىڭ بىرىندە ماعجاننىڭ اتى شىعىپ قالدى. ول دا، ءسىرا، «جاپونيانىڭ شپيونى» بولسا كەرەك.

– جۇماباەۆتى بىلتىر الماتىعا كەلگەندە ۇيىڭە شاقىرىپ قوناق ەتىپسىڭ. ەكەۋىڭ سوندا نە جايلى سويلەستىڭدەر؟ ءبىر-بىرلەرىڭە قانداي تاپسىرما بەردىڭدەر؟ – دەيدى... كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟ 

– قازاققا ونداي بەرەكەنى كىم بەرسىن؟ ماعجان ەكەۋىمىز ءومىر بويى يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسىپ وتكەن جاندارمىز. ءبىزدىڭ سورىمىز وسىندا. ونداي باتۋاعا كەلىپ، سوناۋ قيىرداعى جاپونيامەن ءتىل تابىسساق، ارمان نە؟! – دەگەن اشۋ ۇستىندە. سول جاۋابى ءۇشىن تاعى ءبىر مارتە سوققىعا جىعىلدى...

اقىن ۇستالعاندا قوڭىر كۇز ەدى، قازىر اقپاننىڭ اياعى. قارعىس اتقان سول ءبىر 24 قىركۇيەكتەن بەرى دە بەس ايدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ءار كۇنى جىلعا بەرگىسىز ازاپتى ايلار. اباقتىنىڭ ءىشى ازىناپ تۇر. تۇتقىن ماقتاسى ىرىگەن الاباجاق توسەنىشكە باۋىرىن توسەپ، قامساۋى جوق ەسكى جامىلعىنى كەۋدەسىنە تامان تارتىپ  قويدى. كۇن كوتەرىلىپ قالسا كەرەك، جابىقتاعى تورلى تەرەزەدەن سەبەزدەپ ساۋلە ءتۇسىپ تۇر. وسىنداي جارىقتا عانا بايقالادى: توسەنىش پەن جامىلعىنىڭ ءار جەرىندە قاتىپ قالعان قان داعى بار. ءوز قانى ما، وزگەنىڭ قانى ما، بەلگىسىز. ءۇستى-باسىنا قىلاۋ قوندىرمايتىن، لاس جەرگە وتىرىپ،  كىرلى اياقتان اس ىشپەيتىن كىرپياز اقىن قازىر ەشتەڭەدەن جيىركەنبەيدى. ومىرلىك ماشىقتىڭ، مىنەزدىڭ ولگەنى – ءوزىنىڭ دە ولگەنى عوي.

سوڭعى كۇندەرى مۇنى ەشكىم مازالاعان جوق. تەرگەۋ بولمەسىنە سۇيرەلەپ، سۇراققا الماعالى دا جارىم ايدىڭ ءجۇزى بولدى. سوعان قاراعاندا، «تويدىڭ» جاقىنداعانى. تەرگەپ-تەكسەرەتىندەي نە قالدى؟ ءبارىن سۇراپ بولعان. كۇن سايىن سوققىعا جىعىپ، شىبىن جاندى شىرقىراتىپ ءجۇرىپ، قاجەتتى قاعازدارىنا قول قويدىرىپ العان. قىلمىسى باستان اسىپ جاتىر. حالىق جاۋى، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋدى كوزدەگەن استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى، شەتەلمەن ءتىل بىرىكتىرگەن جاپونيانىڭ شپيونى... بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ اتاقتى 58-ستاتيانىڭ بىرنەشە تارماعىن تۇگەل تولتىرادى. ۆىسشەە مەرا ناكازانيا! جازانىڭ ەڭ جوعارعىسى. تەك سونىسى تەزىرەك جەتىپ، ءمان-ماعىناسى جوق مىنا ءبىر «ويىننان» قۇتىلسا ەكەن!

تەرگەۋ دەگەن اتى بولماسا، ول دا ءبىر سپەكتاكل، مىسىق پەن تىشقاننىڭ ويىنى سەكىلدى. مىسىق قولىنا تۇسكەن جەمدى اساي سالۋعا اسىقپاي، تىشقان بايعۇستى ارى-بەرى قاقپاقىلداپ، ويناماۋشى ما ەدى. بۇل دا سوعان ۇقساس بىردەڭە. مۇنى تەرگەگەن نكۆد مايورى مىنا ناۋقان كەزىندە ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن كورىنەدى. مۇزداي سۋىق جانارى ىزعار شاشىپ، شەگىر كوزى شاتىناپ، ادامعا جاۋىعا، وشىگە قارايدى. جەتى اتاسىنان كەلە جاتقان كەگى بار سەكىلدى.

– سونىمەن، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ۇزاق جىل جاپونيانىڭ جانسىزى بولعانىڭىزدى مويىندايسىز عوي؟ – دەگەن مۇنىمەن العاش كەزىككەن ساتتە-اق.

– قايداعى جاپونيا؟ مەن ءومىرى ءتىرى جاپوندى كورگەن ەمەسپىن! – دەدى، ول كەزدە ءالى قىرى سىنا قويماعان اقىن.

– جاپوندى كورمەسەڭىز، ونىڭ وداقتاسى كولچاكپەن امپەي بولعانسىز! ايىرماسى نە؟

– جالعان! كولچاكتىڭ «اجال ۆاگونىندا» بولعان ادام ءوزىنىڭ قاس جاۋىمەن  قالاي ءتىل تابىسادى؟ مەن سول كەزدەگى وقيعالاردى «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەگەن كىتابىمدا انىقتاپ جازعانمىن.

– كوز بوياۋ ءۇشىن كىتاپتى ادەيى جازعانسىز! – دەدى تەرگەۋشى راقاتتانا جىميىپ. – ايتپەسە، كولچاكتىڭ تۇرمەسىنەن وپ-وڭاي سىتىلىپ كەتۋىڭىزدى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ولار ءسىزدى ارنايى تاپسىرمامەن ادەيى بوساتقان...

– بوس ءسوز! مەن – قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ءوز قولىممەن ورناتقان اداممىن. ءوز وكىمەتىمە ور قازاتىنداي نە كورىنىپتى؟

بۇل كۇيىنىپ ىزالانعان سايىن تەرگەۋشىنىڭ قىبى قانىپ، راقاتتاناتىنى كورىنىپ تۇر. شەگىر كوزى بال-بۇل جانىپ، كەكەتە ەزۋ تارتتى.

– وعان تاڭداناتىن نە بار؟ بۇراتانا جۇرت وكىلىنە ءبارىبىر ەمەس پە؟ كەڭەسى نە، كولچاگى نە، ايتەۋىر، قوجايىن بولسا جەتىپ جاتىر... جاپوندار كۇدىك تۋدىرماۋ ءۇشىن قىزىل كوميسسار – ءسىزدى ادەيى تاڭداعان. ال سىزگە كەرەگى – دۆوينايا يگرا. ەكى الىپ بيگە شىقپاق بولعانسىز...

مۇنداي ساندىراقتى قالاي تىڭداپ وتىرارسىڭ؟ اقىن ورنىنان قالاي ۇشىپ تۇرعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى.

– جالعان، جالا!... ءسىز، مايور، كىممەن سويلەسىپ وتىرعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزدا – قازاقستاندا  جاڭا ادەبيەتتىڭ ىرگەسىن ءوز قولىمەن قالاعان، كەڭەستىڭ ءبىرىنشى اقىنى، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى وتىر. ءبىلىپ قويىڭىز! – دەگەن ىزادان قالش-قالش ەتىپ.

مايور شالقايىپ وتىرعان بەتى جىميىپ كۇلدى دە، ەسىك جاقتاعى بىرەۋگە يەك قاقتى. بوساعادا نكۆد-نىڭ قارعىلى توبەتى، اتى – قازاق، زاتى – ءىبىلىس داۋقارا مانادان بەرى بۇيرىق كۇتىپ تۇرعان-دى. كىسى ساباۋدىڭ تەڭدەسى جوق شەبەرى... قىر جەلكەسىنەن ءبىر اۋىر سوققى سارت ەتە قالعاندا، اقىن اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. ودان ارعىسى  – بۇلىڭعىر.  الدەكىم قالىڭ ۇلتاندى شويتابان ەتىكپەن تەپكىلەي باستاعان... ارادا قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيدى، ءبىر مەزەتتە قاراسا، كامەراعا سۇيرەتىپ اكەپ تاستادى. سۇيەك-سۇيەگى كۇل بوپ كەتكەن سەكىلدى، قيمىلداۋعا دارمەن جوق. ۇرتى قانعا تولىپ، ەكى كۇرەك ءتىسى اۋزىندا ساۋدىراپ بوس ءجۇر... سوندا ءبىر-اق ءتۇسىندى: بۇلارمەن ادامشا سويلەسىپ، قيسىنعا جۇگىنەم، اقتىعىمدى دالەلدەيمىن دەۋ اۋرەشىلىك ەكەن.

اتتەڭ، دۇنيە-اي، باسقا ازاماتتاردىڭ دا كورگەن كۇنى وسى شىعار. وسىدان ءبىر اي شاماسى بۇرىن بەيىمبەتتى كورىپ قالدى. مۇنى سۇراققا اكەلە جاتقاندا، ونى ەكى جەندەت ەكى قولتىعىنان الىپ، شالا-جانسار كۇيىندە دالىزدە سۇيرەپ بارادى ەكەن. قايران، بي-اعاڭ! ءبىر جىلى تۋعان ءتول ەدى... قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىنىم-اي! ساعان مىناداي زاۋال تۋعاندا، باسقامىزعا نە جورىق.   بىلتىر جازدا ەڭ الدىمەن ۇستالعان ءىلياس ەدى. ول بايعۇس نە كۇيدە ءجۇر ەكەن؟ قالىڭ پۇشپاق، قايراتتى ەدى. بىراق مىنانداي قاندى قاساپقا قالاي توتەپ بەرسىن-اۋ! ءوزىنىڭ «قۇلاگەرى» سياقتى باتىراشتىڭ بالتاسىنان مەرت بولاتىن شىعار.

ەل باسىنا تاعى ءبىر اپاتتىڭ تونگەنى انىق. استارى ارىدا، ءزىلى تەرەڭدە. بۇل جولعى نىساناسى  – زيالى قاۋىم. حالىقتىڭ قايماعىن سىپىرىپ السا، قالعان توبىردى قۇلعا اينالدىرۋ بوقتان وڭاي. بۇل ساپاردا كەڭشىلىك، اياۋشىلىق دەگەن بولمايدى. ەتىڭدى بورشالاپ، سۇيەگىڭدى ۇن عىپ تارتاتىن ماشينا سارتىلداپ ىستەپ تۇر. مۇندايدا قول ۇشىن سوزىپ، اراشا  تۇسەتىن كىم بار؟ ەڭبەكشى حالىق پا؟ ەتەكباستى ەلدەن ءدال قازىر نە كۇتەسىڭ؟ ءبىزدىڭ قازاق ءوز ۇلدارىنا ارا تۇسەر بيىككە ءالى كوتەرىلگەن جوق. ارا تۇسەر ەدى، باياعى ازات-ەركىن زامانى باسىندا تۇرسا... انا جىلعى اشارشىلىقتا قاقا جارىمى قىرىلعان قازاقتىڭ بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتكەن جوق پا؟! ەل باستار سەركە قايدا؟ سەركەلەردىڭ سيقى مىناۋ  – وزدەرى قويداي كوگەندەلىپ قاماۋدا جاتىر.

اقىنعا تۇرمە تاڭسىق ەمەس-ءتى. اق پەن قىزىلدىڭ شايقاسى كەزىندە كولچاكتىڭ «اجال ۆاگونىنا» دا ءبىر ءتۇسىپ شىققان. بىراق ول كەزدە ءبارى باسقاشا ەدى عوي. جاس ەدى. اتقان وققا قارسى شابار ايقاي جيىرما بەس باسقا تونگەن قاۋىپ-قاتەردى ەلەڭ قۇرلى كورمەگەن. ەڭ باستىسى، الدىندا اسقاق ارمان، اناۋ-مىناۋعا مويىمايتىن ۇلى يدەال بار-تۇعىن. ازاتتىق، تەڭدىك، ادىلەت دەپ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن سوتسياليزم يدەياسى. زاماننىڭ باستى بەلگىسىنە اينالعان رەۆوليۋتسيا ۇراندارى ءوزىنىڭ دۋلى دۇرمەگىنە مۇنى دا تارتىپ اكەتكەن. ءتايىرى، ناعىز توڭكەرىسشىگە ول كەزدە تۇرمە دەگەن ءسوز بولىپ پا؟ قۋعىن-سۇرگىن، قاماۋ-قاپاس  – كۇرەسكەردىڭ ەنشىسى سياقتى كورىنەتىن. كولچاك تۇرمەسى، ودان قار تاسىعان شاناعا جاسىرىنىپ، اقىننىڭ قاشىپ شىعاتىنى، ەل ىشىندە بوي تاسالاپ جۇرگەن كۇندەر، ارقا وڭىرىنەن تۇراق تاپپاي، بەتباقتى باسىپ، شۋعا اساتىن ساپارى  – جاتقان ءبىر رومانتيكا، قىزىعى مول حيكايالار... شۇكىر، سول ەڭبەگى زايا كەتكەن جوق. كوپ ۇزاماي بارلىق جەردە كەڭەس وكىمەتى ورنادى. قايدا بارساڭ جەلبىرەگەن قىزىل تۋلار، جەڭىس مارشى، جاس قازاق «مارسەلەزاسى» ...ابىروي-اتاق، بيىك مانساپ دەگەندەر وزىنەن-ءوزى كەلىپ جاتىر.

ال بۇگىنگى جاعداي وعان مۇلدە ۇقسامايدى. ماسەلە – ارادا جيىرما جىلداي ۋاقىت ءوتىپ، جاستىڭ ۇلعايعانىندا ەمەس، يدەالدىڭ كۇيرەۋىندە، توڭكەرىسكە سەنگەن بۇكىل ءبىر ۇرپاقتىڭ تاقىرعا وتىرىپ قالۋىندا. ۇيات-اي، بۇل قازىر ىرگەتاسىن ءوز قولىمەن قالاسقان، جيىرما جىل بويى باسىنان قۇس ۇشىرماي جىرعا قوسقان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇرمەسىندە جاتىر! بۇل نە؟ تاعدىر تالكەگى مە، الدە اساتىنان كەلگەن زاۋال ما؟ ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەردىڭ قارىمتاسى قايدا؟! قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنا جاماناتتى بولىپ، قارا تاياق كوممۋنيست اتانعاندا، العان «سىيى» وسى ما؟ ءوز باسى عانا الدانسا ءبىر ءسارى عوي، سوڭىنا ەرگەن اڭقاۋ حالىقتىڭ وبالىنا قالدى-اۋ! ءتاڭىرىم-اي، ەشكىمگە وپا بەرمەيتىن سايقال ساياساتتا نەسى بار ەدى؟ تابيعات بەرگەن تالانتى، قۇداي ارتىق جاراتقان اقىندىق ونەرى بار ەدى عوي. ءوزىنىڭ كوكشەتاۋىن جىرعا قوسىپ، ايرىلىسقان اققۋلارمەن مۇڭداسىپ، جايىنا نەگە جۇرمەدى ەكەن؟! ەندى، مىنە، نە بولدى؟ ۇرانمەن وتكەن الدامشى ءومىر كوكتەمگى سوعىمداي ىدىرادى دا جوق بولدى...

ۇزاق ۋاقىت جالعىز جاتقان ادامنىڭ ىشتەي قاق جارىلىپ، وزىمەن-ءوزى سويلەسەتىنى بولادى. قازىر اقىننىڭ كوكىرەك قۋىسىندا ەكى ادام وتىرعان سياقتى. ءبىرى – اقتاۋشى، ەكىنشىسى – قارالاۋشى. وسى ءسات وزىنە بۇيرەگى بۇراتىن ءبىرىنشى داۋىس باس كوتەردى.

– سەن ءوزىڭدى تۇككە العىسىز ەتىپ، ايىپتاي بەرمە! اداسقان، الدانعان ۇرپاق جالعىز سەن ەمەسسىڭ. قاشاندا توڭكەرىستىڭ بەينەتىن بىرەۋلەر تارتسا، جەمىسىن باسقا بىرەۋلەر جەيتىن ادەتى. سوتسياليستىك يدەيادا ەش قاپى جوق. ورتا عانا ءبىلىمى بار سەن سياقتى قىر بالاسى تۇگىل، ەۋروپا مەن ازيانىڭ اۋزىمەن قۇس تىستەگەن نەبىر قاسقا مەن جايساڭى وسى جولدى تاڭداعان. ءوزىڭ ويلاشى: بوستاندىق، تەڭدىك، ادىلەت دەگەن جامان با؟ بۇل يدەيا ادامزاتپەن بىرگە جاساي بەرەدى. نيەتىڭ حاق ەدى، سەن دە ءوز حالقىڭا تەڭدىك اپەرمەك بولدىڭ. سەنىڭ سورىڭ – سوتسياليزمدە ەمەس، باسقادا. سەبەبىن سول جاقتان ىزدە! – دەدى بالعامەن ۇرعانداي شەگەلەپ.

ءبىر بۇيىردە بۇعىپ جاتقان «وپپونەنتى» دە وسىنى اڭدىپ وتىر دەپ، بىردەن قامشى تاستادى:

– بىراق مىنانى دا ەسكەرۋ كەرەك. سوتسياليزم قانشا كەرەمەت بولعانىمەن، ول قازاقتىڭ ءتول تۋماسى ەمەس، شەتتەن ەنگەن، بۇل ەلگە كۇشپەن تانىلعان كىرمە! – دەدى ورشەلەنىپ. –  كەڭ دالادا ەمىن-ەركىن كوشىپ جۇرگەن، نە ءوندىرىسى، نە جۇمىسشى تابى جوق قازاققا تاپتىق توڭكەرىس، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى نەگە قاجەت بولدى؟ «تىلەپ العان اۋرۋدىڭ ەمى تابىلمايدى» دەگەن وسى. پرولەتاريات وزىنە جات قاۋىمدى جانىشتاماي تۇرمايدى. ەندەشە، سەن دە ءوزىڭ ورناتقان ديكتاتۋرانىڭ قۇربانىسىڭ!

– جوق، ءبارىبىر، ماسەلە سوتسياليزمدە ەمەس، باسقادا! – دەدى تاعى دا ءبىرىنشى داۋىس. – سەن بۇل جولى مۇلدە باسقا يىرىمگە ءتۇسىپ كەتتىڭ. بۇل – تاپتىق كۇرەس ەمەس، ۇلتتىق جانىشتاۋ. گەنوتسيد. ءوزىڭ ءالى ۇمىتا الماي جۇرگەن وتىز ەكىنشى جىلعى قىرعىن اپات تا – سول ساياساتتىڭ جەمىسى. سەنىڭ باستى قاتەلىگىڭ –  سوتسياليزم مەن وتارشىلدىقتى اجىراتا المادىڭ. ءاۋ باستا كىمنىڭ ارباسىنا مىنگەنىڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى. سەن بۇرىن قۇل بولساڭ، قازىر دە قۇلسىڭ. ەش نارسە وزگەرگەن جوق. سول قۇل كۇيىندە وتەسىڭ دۇنيەدەن...

بۇدان ارى تىڭداۋعا اقىننىڭ شىدامى جەتپەدى. ء«جا، جەتەر! – دەپ داۋىستاپ قالدى. – ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، ءبىزدى قۇرتقان سوتسياليزم ەمەس، وتارشىلدىق! ۇزىلمەي كەلە جاتقان يمپەريالىق ساياسات! مەنىڭ الگى  «سوۆەتستان» دەپ مالدانىپ جۇرگەنىم – اتىن عانا وزگەرتكەن باياعى يمپەريا. اڭقاۋ باسىم سونى دا بىلمەي كەلىپپىن-اۋ! «بىرەۋ قىز الىپ قاشسا، بىرەۋ بوسقا قاشادى» دەگەندەي، توڭكەرىستىڭ جەلىگىمەن جۇرە بەرىپپىز عوي... «قۇلدى بارەكەلدى ولتىرەدى» دەگەن وسى. وزگەنى ۇمىتساق تا، ءوزىمىزدىڭ قۇل ەكەنىمىزدى قالاي ەستەن شىعاردىق ەكەن؟ حالقىڭ قاپاستا تۇنشىعىپ جاتقاندا، سەن ازات اسپاندا سامعاعان «قىزىل سۇڭقار» بولماقسىڭ. نەتكەن بەيشارالىق؟!».

ارينە، قازاقتىڭ ءبارى بىردەي اقىماق ەمەس. وسى توڭكەرىستىڭ ءتۇبى شيكى ەكەنىن، ونىڭ اقىرى نەگە اپارىپ سوعارىن «الاش» ازاماتتارى الدەقاشان بولجاعان. اپاتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ايتىستى، تارتىستى. رەفورمانىڭ وزگەشە جولىن ۇسىندى. بىراق ولارعا قىزىل بەلسەندىلەر ىرىق بەردى مە، ايتاققا ەرگەن اقكوز سولاقايلار جان-جاقتان مۇيىزدەپ، ارەنادان تايدىرعانشا اسىقتى. سول سولاقايدىڭ ءبىرى –  اقىننىڭ ءوزى. ۇلتشىل ازاماتتار جىلاي-جىلاي ساحنادان كەتكەندە، ء«بىز جەڭدىك» دەپ ءماز بولىستى-اۋ! ۇيات-اي! جەڭگەنى كىم سوندا؟ ۇلتتىڭ كوسەمدەرى... ءبىر ەسەپتەن، انا ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجانداردىڭ ارماندارى جوق. ءوز ۇلتىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستى. سول جولدا باسىن بەردى. ارى تازا، جولى سارا. ناعىز قۇرباندار دەپ سولاردى ايتسا بولادى. ال قىزىل كوممۋنيستەر كىمنىڭ «قۇربانى؟». سونشا شاپقىلاعاندا تاپقان ولجاسى وسى ما؟

وكىمەت تاراپىنان حالىققا جاسالعان قياناتتى بىلمەدىم، سەزبەدىم دەسە وتىرىك بولادى. ءسال كەيىنىرەك بۇل دا سونى بايقاعان. وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىق اپاتى كەزىندە كوزگە قامشى تيگەندەي شىرق اينالعان. بىراق، كەرەگى نە، كوزقاراقتىلار باياعىدا سەزىنگەن شىندىقتى بۇل قازاقتىڭ قاق جارىمى اشتان ولگەندە ءبىر-اق كوردى. ونىسى دا تۇبەگەيلى ەمەس. بار كىنا –  گولوششەكيندە، سوعان كوزسىز ىلەسكەن قازاقتىڭ دارىنسىز باسشىلارىندا دەپ پايىمداعان.  ولكەلىك ءبىر جيىندا اقىن گولوششەكينمەن قاتتى-قاتتى سوزگە كەلىپ، ءتىپتى فيليپپ يساەۆيچتى ۇرماقشى بوپ ۇمتىلعانى بار. سول سۇمىراي كەتسە، ءبارى ورنىنا كەلەتىندەي كورىنگەن... ءيا، جاۋىپ كەتكەن ارىزعا بايلانىستى گولوششەكين كەتىپ، ونىڭ ورنىنا ميرزويان كەلگەندە، دۇنيەنىڭ ءسال كەڭىپ قالعانى راس. حالىق ەس جينادى. اش قارىن جۇباندى. ماسكەۋدە قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگى ءوتىپ، جۇرت قاتارلى اقىنعا دا وردەن تاقتى... وردەن العانىنا ءالى ەكى جىل دا تولماپتى-اي! سويتسە، سونىڭ ءبارى الدارقاتۋ، بالانىڭ قولىنا كامپيت ۇستاتقانداي بىردەڭە ەكەن عوي. داۋىل الدىنداعى بولىمسىز تولاس. ەستۋىنشە، رەسپۋبليكا باسشىسى –  سول ميرزوياندى دا ۇستاپ اكەتكەن دەسەدى. سوندا بۇل وكىمەت كىمگە وپا بەرمەك؟

ەندى ءبارى كەش. قولدان بيلىك، باستان ىرىق كەتكەن سوڭ وكىندىڭ نە، وكىنبەدىڭ نە؟ جالعان جول جارعا جىقپاي قويمايدى ەكەن. باسە، اقىننان ساياساتشى شىقپاسا كەرەك ەدى. بۇل سونى تاعى ءبىر رەت دالەلدەدى. قولى كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىنە بايلاپتى. ەل بيلىگىنە ارالاسقان ەكەنسىڭ، التى قىردىڭ استىنداعىنى كورۋىڭ كەرەك قوي. كىم دوس، كىم قاس، وداقتاسىڭ كىمدەر –  ودان جاڭىلماۋىڭ كەرەك. بۇل بولسا تاناۋىنان ارعىنى كورمەپتى. كىمگە وكپەلەيدى؟

اقىننىڭ وي-ساناسى تاعى دا قاق جارىلىپ، ءوزارا ايتىسىپ كەتتى.

– تۇرلاۋسىز دۇنيە، وتارشىل وكىمەت ءۇشىن سەن جاۋاپ بەرمەيسىڭ. حالىقتىڭ الدىندا ارىڭ تازا بولسا، باسقاسىنا قينالما! – دەدى ءبىرىنشى داۋىس. – سەن دە ەلىڭ ءۇشىن از بەينەت تارتقان جوقسىڭ. باسىڭدى سان رەت قاتەرگە تىكتىڭ. اداسساڭ دا ەل قامىن ويلاپ اداستىڭ. كەلەر ۇرپاق بۇل ەڭبەگىڭدى ەسكەرەدى...

– ەڭبەك ەتكەنىڭ راس. بىراق ءوز مۇددەڭدى دە ءبىر ءسات ۇمىتقان جوقسىڭ! – دەدى ەكىنشى داۋىس اتتاپ باستىرماي. –  ءوزىمشىل ەدىڭ. مەن-مەن، تاكاپپار ەدىڭ. ءوزىڭدى تىم جاقسى كورەتىنسىڭ. سوندىقتان، قاشاندا كۇشتىلەردىڭ، جەڭىمپازداردىڭ توبىندا جۇرگىڭ كەلدى. كارتاعا باسىڭدى سالعانىڭ راس. بىراق قولىندا كوزىردىڭ تۇزى وتىر ەدى. اتاق-ابىرويعا، مانساپقا قۇمار بولدىڭ. سەنى جولدان تايدىرعان –  سول اتاققۇمارلىق...

جەتەر! سول اتاعى دا، مانسابى دا نەگە قۇرىپ كەتپەيدى. ءمۇيىز شىعاتىن بولسا تاققا وتىرىپ تا كورگەن. ءتورت جىلداي حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى. جوعارى لاۋازىمدى جاتىرقاماي، توڭكەرىسكە سىڭىرگەن ەڭبەگىمنىڭ بوداۋى دەپ قابىلداعان. ال مانساپتىڭ جۇقپالى دەرت ەكەنى راس. ونى بۇل تاقتا وتىرعان كەزىندە ەمەس، ورنىنان ءتۇسىپ قالعاندا بايقادى. ءبىر ءوزى بەتباقتىڭ شولىندە قالعانداي قاتتى قۇلازىعان. باسىنداعى باقتى بىرەۋلەر تالتۇستە تارتىپ العانداي قينالعانى ەسىندە. سول جىلى ەل استاناسى ورىنبوردان اقمەشىتكە اۋىستى. بايشىل، ۇلتشىلدار قايتادان كۇش الىپ، سولشىل كوممۋنيستەردى ىعىستىرعانداي كورىنگەن. ورتالىقتى وڭتۇستىككە كۇشتەپ كوشىرگەن دە –  سول وڭشىل توپتار. بىراق، اقمەشىت اتاۋى ماسكەۋگە ۇناعان جوق، جاڭادان ات تابۋ كەرەك بولدى. ۇزاق تالاستان سوڭ، اقىرى ماملەگە كەلگەن. اقمەشىتتىڭ ەندىگى اتى –  قىزىلوردا. ەكى جاق تا ء«بىز ۇتتىق» دەپ ويلادى. «قىزىل» دەگەن ءسوزدى قوسقانىنا قىزىلدار ءماز. «وردانى» قىستىرىپ جىبەرگەنىنە ۇلتشىلدار دا مۇرتىنان كۇلدى.

سول 1925 جىلدىڭ  ءساۋىر ايىندا رەسپۋبليكا سوۆەتتەرىنىڭ V-سەزى وتكەن. وسى جيىندا قازاقتار بۇرىنعى «كيرگيز» دەگەن جالعان اتتان قۇتىلىپ، قازاق دەگەن ءوز ەسىمىن قايتارىپ الدى. بۇل بارىنە ورتاق قۋانىش ەدى. الايدا، سەزدە باسشى قىزمەتكەرلەر سايلانعاندا، ۇلتشىلداردىڭ تاسى ورگە دومالاپ، اقىن وكىمەت قۇرامىنا ىلىنبەي قالدى. سونداعى تاۋى شاعىلىپ، قورلانعانىن ايتپا! جان دۇنيەسىن سۇراپىل اشۋ، ىمىراسىز وكپە بيلەپ العان. ءتاڭىرىم-اۋ، مۇنىڭ مانساپتا نەسى بار دەسەيشى! اقىرى سول پەندەلىك سەزىمدەر ىرىق بەرمەي، مۇنى ورنى تولماس قاتەلىككە ۇرىندىردى.

ارادا ءبىر اي وتكەندە، اقىن ماسكەۋدەگى سوۆەتتەردىڭ بۇكىلوداقتىق ءۇشىنشى سەزىنە بارعان. ون كۇنگە سوزىلعان جينالىسقا اراكىدىك ستالين دە قاتىسىپ ءجۇردى. قىزىل قورعاندى كرەمل، قىزىل الاڭ، جەلبىرەگەن قىزىل تۋلار اقىننىڭ توڭكەرىستىك رۋحىن قايتا قوزدىردى.  ءسىرا، سونىڭ اسەرى بولار، ءبىر كۇنى پرەزيديۋمدا وتىرعان ستالينگە «زاپيسكا» جازىپ، اۋديەنتسيا سۇرادى. ويى – ءوزىنىڭ قىزمەتتەن شەتتەپ قالعانىن ايتىپ، وسىنداعى كوممۋنيستىك اكادەمياعا تۇسۋگە جولداما سۇراماق. جيىن اياقتالار شامادا ستالين مۇنى قابىلدادى.

بۇل ءستاليننىڭ بۇعان دەيىن وزىنە قولبايلاۋ بوپ كەلگەن جارىمجان كوسەمنەن قۇتىلىپ، بار بيلىكتى ءوز قولىنا العان، ايتكەنمەن، ءدال قازىرگىدەي الاپاتى اسا قويماعان كەز ەدى. رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى بوپ كەلگەن اقىندى ول بۇرىننان بىلەتىن-ءدى. تالاي جيىندا، بانكەتتەردە بىرگە بولعانى بار. قويۋ قارا مۇرت پەن قايراتتى قارا شاشتا ءبىر تال قىلاۋ جوق، قىرىق بەستەرگە جاڭا كەلگەن شاعى. ورىسشا سويلەگەندە ءار ءسوزىن ناقتاپ، قاتە جىبەرمەۋگە تىرىسقانىمەن، كاۆكاز اكتسەنتى ءبارىبىر ءبىلىنىپ تۇرادى... بۇل كىرگەندە، ءستاليننىڭ قاسىندا مولوتوۆ پەن كۋيبىشەۆ وتىر ەكەن.

– جولداس سەيفۋللين، حوش كەلدىڭىز! قازاقستاندا نە بولىپ جاتىر؟ اڭگىمە ايتا وتىرىڭىز! – دەدى قول بەرىپ، جايعاسقان سوڭ.

اقىننىڭ بۇيىمتايى باسقا ەدى. بىراق سويلەسە كەلە ءوزىن ىركە الماي قالدى. ىشتەگى قىجىل ەرىكسىز سىرتقا شىقتى. رەسپۋبليكاداعى ساياسي احۋالدى بايانداي كەلىپ، ءدال قازىر بايشىل-ۇلتشىلداردىڭ بەلەڭ الىپ تۇرعانىن دا جاسىرمادى. ەڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ قىزمەتسىز قالعانىن ايتىپ، ماسكەۋگە وقۋعا قالدىرۋىن ءوتىندى.

–  بۇرىن قايدا وقىعان ەدىڭىز؟

–  ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەم.           

– رەۆوليۋتسيونەر ءۇشىن ول از وقۋ ەمەس. مەنىڭ دە بار بىتىرگەنىم – سەميناريا! – دەدى ستالين مۇرتىن بۇلك ەتكىزىپ. – ءسىزدى اكادەمياعا قالدىرۋ وپ-وڭاي. بىراق ءسىز سياقتى بايىرعى كوممۋنيستەر ءدال قازىر رەسپۋبليكانىڭ وزىنە دە قاجەت ەمەس پە؟! الاڭسىز قايتا بەرىڭىز! ءبىز قازاقستانداعى جاعدايدى ءالى-اق رەتتەيتىن بولامىز...

اڭگىمە وسىمەن اياقتالعان. كوسەممەن بەتپە-بەت سويلەسكەنىن بۋ كورمەسە دە، ەداۋىر بەل الىپ، ەلگە كوڭىلدەنىپ قايتقانى ەسىندە. ايتقانىنداي-اق، كوپ ۇزاماي قازاقستاندى «رەتكە كەلتىرۋ» باستالىپ تا كەتتى. سول جىلى قىركۇيەك ايىندا رەسپۋبليكاعا باسشى بولىپ فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين كەلدى. اقىن ونى ءبىر كورگەننەن ۇناتقان جوق. ءوزى ۇرى يتتەي جىلماڭداعان نەمە ەكەن. «پاتشانى اتقان، قولى قاندى، جولى زارلى ادامنىڭ كەلۋى جاقسى ىرىم ەمەس-اۋ» دەپ ءىش جيىپ قالعان. جانە سونى ءوزى شاقىرىپ كەلگەندەي، بىرازعا دەيىن قاتتى قوبالجىپ ءجۇردى.

گولوششەكين مۇندا كەلىسىمەن ماڭايىنا وزىنە قولايلى، ايتقانىنان شىقپايتىن، نەعۇرلىم شالا ساۋاتتى ادامداردى توپتاپ جاتتى. اقىننىڭ بەدەلىنە قايمىقتى ما، قىزمەتكە شاقىرعان جوق. ەرەگەسكەندەي بۇل دا ىڭعاي تانىتا قويمادى. بار ءوشىن قاعازدان الىپ، كوپتەن ويدا جۇرگەن «تار جول، تايعاق كەشۋدى» جازۋعا كىرىستى. ايعاقتى فاكتىلەرى مەن قۇجاتتارى جيناقتالىپ، باستا پىسكەن دۇنيەنىڭ جازىلۋى ۇزاققا سوزىلعان جوق. بىرەر جىلدا قاعازعا ءتۇسىپ، كەلەسى جىلى كىتاپ بوپ باسىلىپ شىقتى. دەرەكتى شىعارمادا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ جولىنداعى كۇرەس، اقىننىڭ ءوز باسىنان كەشكەندەرى، توڭكەرىسكە ەڭبەگى سىڭگەن ەرلەر مەن وعان قارسى شىققان بايشىل-ۇلتشىلدار ارەكەتى ناقتى كورىنىس تاپقان. بىلايشا جامان كىتاپ ەمەس. ءومىردىڭ وزىنەن تۋعان تاماشا تاراۋلار بار. تەك، «مىنالار كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى» دەپ، الاش ازاماتتارىن ءتىزىپ كورسەتكەنى ءسال ارتىقتاۋ بولدى.

«تار جول» دەرەۋ ورىسشاعا اۋدارىلىپ جاتقان. سول اۋدارمانى قولىنا قالاي ءتۇسىردى ەكەن، ءبىر جولىققاندا گولوششەكين:

– جولداس سەيفۋللين، كىتابىڭىز تاماشا ەكەن! رەسپۋبليكاداعى ساياسي جاعدايدى الاقانعا سالعانداي عىپ ايتىپ بەرىپسىز! – دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتاعانى بار.

اقىن ونىڭ ماقتاۋىنا ماساتتانعان جوق، قايتا الدەبىر ىڭعايسىزدىق سەزىنىپ، تىجىرىنىپ قالعان. الايدا، گولوششەكين سۇم كىتاپتاعى كەيبىر فاكتىلەردى ءوز قاجەتىنە جاراتقان سەكىلدى. اراعا جىل سالماي، «بايشىل-ۇلتشىل» اتانعان ازاماتتار ءبىر شەتىنەن ۇستالا باستاعاندا، اقىن سانىن ءبىر-اق سوقتى. قازاق اعايىندى وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايدى. بۇلاي بولار دەپ كىم ويلاعان؟ بۇل تەك ءوز كىتابىندا كەڭەس وكىمەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتقىسى كەلگەن. اقىن دا پەندە عوي، وتكەندى ەستەرىنە سالىپ، وكىمەتكە ءوزىن بۇلداپ وتكىزگىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن؟! ال، الاش ازاماتتارىن اتاعاندا، ماقسات باسەكەلەستەرىن ءبىرجولا قۇرتىپ جىبەرۋ ەمەس، ولارعا وزىنشە سەس كورسەتىپ، «اياز، ءالىڭدى ءبىل» دەمەك ەدى. ايتسە دە سول  اڭعىرتتىعىن وزىنە ماڭگى كەشىرمەيدى. قاشاندا تاريحقا تورەشى – ۋاقىت قوي. ءتاڭىر تارازىسىن قولىنا ۇستاپ تۇرعان كىسىشە، زامانداستارىنا قاتال ۇكىم شىعاراتىنداي بۇل كىم ەدى سونشاما؟! ورىستا «قالاممەن جازعانىڭدى، بالتامەن شاۋىپ وشىرە المايسىڭ» دەگەن ماتەل بار. اق قاعاز – ارىڭ، قارا سيا – قانىڭ ىسپەتتى. ال، ءسوز – ەكى ءجۇزدى الداسپان. اڭداماساڭ ءوزىڭ اراندالاسىڭ...

جاڭاعى ءبىر ارەدىكتە تۇتقىنعا ساسكەلىك اس اكەلگەن. ەكى ءتىلىم نان، ءبىر توستاعان شاي، تارى بوتقاسى. تاماق – ءۇش ارسىزدىڭ ءبىرى عوي. «ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز، تاماق ارسىز» دەيدى قازاق. قانداي قاسىرەتكە جولىقساڭ دا، وسى ۇشەۋىنەن بەزە المايسىڭ. اشتىق جاريالاۋ – بۇل وكىمەتكە وتپەيدى. اشتان ولسەڭ ءتىپتى جاقسى، «جۇرەگى توقتاپ قالدى» دەيدى دە، ءبىر شۇڭقىرعا كومە سالادى... تاماقتان كەيىن بوي جازۋ ءۇشىن كامەرا ىشىندە ارى-بەرى جۇرگەن بولدى. ەسىك پەن ءتوردىڭ اراسى – ءۇش-ءتورت-اق قادام جەر. ەركىندىكتە جۇرگەندە وقىعان ازاماتتار جاق-جاق بولىپ قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا سىيماۋشى ەدى، ەندىگى بۇيىرعانى – تۇرمەنىڭ تار قۇجىراسى... سوڭعى سوققىدان كەيىن وڭ جاق ۇرشىعى باستىرماي، قان قاقساپ اۋىراتىن بولعان. ازدان سوڭ توسەگىنە قايتا كەلىپ جايعاستى.

سونىمەن، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر ەكى اينالۋعا كەلتىرمەي وتە شىققانى ما؟ اقىن قالتىراي كۇرسىندى. بۇل تىرلىكتى بايتاق دالادا باستاپ ەدى، تار قاپاستا اياقتايتىن بولدى. جالعان دۇنيە دەگەن وسى. بۇل پانيگە «جالعان» دەپ ات قويعان قازاقتان باسقا حالىق جوق. ء«بارى الدامشى، تۇرلاۋسىز» دەگەنى عوي. سوعان قاراعاندا، قازاقتىڭ سان سوعىپ، وپىنعان كەزى كوپ بولعان-اۋ، ءسىرا! ارينە، بۇل جالعاندا ءومىر كەشۋ دە، ءولۋ دە جانالىق ەمەس. وسى پىكىردى ايتقان كىم ەدى؟ سەرگەي ەسەنين ەكەن عوي. جولى بولماعان اقىن ومىرمەن قوشتاساردا: «ۆ ەتوم ميرە جيت نە نوۆو، ي ۋميرات، كونەچنو، نە نوۆو» دەگەن جوق پا ەدى. ال ودان گورى سالىمى بار ماياكوۆسكي: «جيت حوروشو، جيزن حوراشا» دەپ جازدى. ءبىر-بىرىنە جۇلدىزى قارسى سول ماياكوۆسكي مەن ەسەنين قايدا قازىر؟ ەكەۋى دە وسى قوعامعا سىيماي، ەل امان، جۇرت تىنىشتا وزدەرىنە قول جۇمساپ، مەرت بولدى.

انادا العاشقى قيناۋ كەزىندە اقىن دا ءبىر امالىن تاۋىپ، ءولۋدى ويلاستىرعان. قاس قىلعاندا، بۋىنىپ ولەتىن ءجىپ، نە تامىردى قيىپ جىبەرەتىن كوك تەمىر تابىلساشى! الدەبىر يمانسىز جەندەتتىڭ قولىنان قازا تاپقانشا، ءوز ەركىمەن اجال قۇشقاندى ارتىق ساناعان. كەيىن ويلانا كەلە بۇل رايىنان قايتىپ قالدى. ونسىز دا بۇرالاڭى كوپ، شاتاسقان تاعدىرىن قولدان قيىنداتقىسى كەلمەدى. مەيلى، ءومىر ءوز ىرعاعىمەن-اق وتە بەرسىن. مۇنىڭ وبالى – كەڭەس وكىمەتىنىڭ موينىندا عوي. ناقاق توگىلگەن قان كۇندەردىڭ كۇنىندە وتارشىلداردىڭ بەتىنە كۇيە بوپ جاعىلماس دەيمىسىڭ. ۋاقىت ءوز تورەلىگىن ايتا جاتار.

ايتتى-ايتپادى، بۇل قوعام ءتۇبى نە بولار ەكەن؟ وسى بەتىمەن كەتە بەرە مە، الدە ءبىر وزگەرىس بولا ما؟ ءاي، وزگەرەتىن شىعار. دۇنيە وزگەرمەسە، ەسكىنىڭ ورنىن جاڭا باسپاسا، جاڭعىرماسا، بۇل تىرشىلىك قۇرىپ كەتپەي مە؟! شىركىن-اي، وسىدان ەلۋ جىل، ءجۇز جىل وتكەندە قانداي ۇرپاق كەلەر ەكەن؟ سولار باياعىدا سەيفۋللين دەگەن بىرەۋدىڭ بولعانىن ەسكە الار ما ەكەن؟ نە بوپتى، ەسكە الاتىن شىعار، كىتاپتارى بار ەمەس پە... سولاردىڭ ورتەۋدەن، جويۋدان امان قالعان ءبىرلى-جارى الدەبىر تاريحشى، زەرتتەۋشىنىڭ قولىنا تۇسپەس دەيمىسىڭ. مۇنى سول بەيتانىس ۇرپاق قالاي باعالايدى، ماسەلە سوندا. ولار مۇنىڭ شىعارمالارىن سالماقتاپ كورەر، ارحيۆ قۇجاتتارىنا كوز جۇگىرتەر. ءبارى ءبىراۋىزدى بولا قويماس، ارالارىندا قيان-كەسكى داۋ تۋار... ارينە، ولار قولداعى دەرەكتەردى عانا تارازىعا سالادى عوي. ال اقىننىڭ قاپاستاعى اقىرعى ويلارىن، اۋىر ازاپتان تۋعان اقتىق بايلامىن كىم جەتكىزەدى؟ بۇعان ەندى «مەنىڭ سىرىم، جىگىتتەر، ەمەس وڭاي... مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەگەن اباي سوزدەرىن قايتالاۋدان باسقا نە قالدى؟

سول كۇنى كەشتە اقىن ءبىر قىزىق ءتۇس كوردى. بۇرىنعى تۇستەرى شىرما-شاتۋ، بۇلىڭعىر بولۋشى ەدى، بۇل جولعىسى وڭىندەگىدەي اپ-انىق. ارقانىڭ كەڭ دالاسى ەكەن دەيدى... ەل جايلاۋعا قاراي بەت العان سەكىلدى. ۇباق-شۇباق، ءساندى كوش... ەر-تۇمانى جارقىلداعان ۇكىلى قىزدار، سايگۇلىك مىنگەن جىگىت-جەلەڭ. اقىننىڭ استىندا ءوزى ولەڭگە قوسا بەرەتىن اقبوز اتى بار... سودان ءبىر مەزگىلدە كوپ اۋىل كول جاعالاي قونىپ جاتقان سياقتانادى. جاعالاۋى قامىسپەن جۇرىندالعان شالقار ايدىن. اۋپىلدەكتىڭ كولى ءتارىزدى. كول بەتىندە اپپاق قايىڭداي اققۋلار ءجۇزىپ ءجۇر... كەنەت دۇنيە دۇرلىگىپ كەتەدى. كول بەتىن ءورت شالعانداي. ءورت ەمەس، قانعا بويالعان اققۋلاردى بىرەۋلەر جاعالاۋدان وق جاۋدىرىپ اتىپ جاتقان سەكىلدى... اقىن «اققۋدى اتۋعا بولمايدى» دەپ ايعايلاعىسى كەلەدى. بىراق، قانشا زورلانسا، ءۇنى شىقپايدى... ءسويتىپ، باستىعىرىلىپ جاتىپ، ويانىپ كەتتى. ونەبويىن سۇپ-سۋىق تەر باسىپ كەتىپتى. تاڭ اتىپ قالسا كەرەك، كامەرا ءىشى الاكەۋىم. «قايبىر جاقسىلىق دەيسىڭ، – دەدى اقىن ىشتەي كۇبىرلەپ. – بۇل زاماننىڭ ءتۇسى دە جان شوشىرلىقتاي».

وسىدان ءۇش كۇن وتكەندە، ءتۇن ورتاسى شاماسىندا ەسىك سالدىر-گۇلدىر اشىلىپ، ىشكە ەكى-ءۇش ادام كىرىپ كەلدى. جۇرىستەرى قانداي سۋىت بولسا، تۇستەرى سونداي سۋىق. ارالارىندا بۇل بىلەتىننەن شەگىر كوز تەرگەۋشى ءجۇر. سول بەتى اقىندى تۇرعىزىپ الدى دا، ءاي-ءشاي جوق، الدارىنا سالىپ ايداي جونەلدى. تۇتقىنداردى تىم الىسقا اپارماي، وسى سۇر ءۇيدىڭ استىندا اتادى ەكەن دەگەندى ەستۋى بار-تۇعىن. سول زاۋالدى ءساتتىڭ جەتكەنى عوي. ىشتەي سيىنىپ، يمان ايتقان بولدى. قىزىل كوميسساردىڭ كوپتەن بەرى اللانى اۋزىنا العانى وسى. شەيىت قوي، قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرەر...

 پودۆالدىڭ كىرەبەرىس بولمەسىندە شام جانىپ تۇر. ودان ارعى ۇزىنشا زال دا سامالاداي جاپ-جارىق. الگى بولمەگە كىرگەن سوڭ، الدەكىم «سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار اتىنان» ۇكىم وقي باستادى. اقىن وعان قۇلاق تا قويعان جوق. بار نازارى – ەسىگى اشىق تۇرعان جاڭاعى زالدا. ەدەندە ويدىم-ويدىم قان داقتارى بىلىنەدى. بىرەۋدى ءتىپتى وسىنىڭ الدىندا عانا اتسا كەرەك، قىپ-قىزىل قان سول كۇيى كولكىپ جاتىر.

الدەن ۋاقىتتا اقىندى بىرەۋلەر يتەرمەلەپ، سولاي قاراي بەيىمدەدى. ول ىركىلمەستەن ىشكە كىردى. كوپتەن كۇتكەنى وسى ەدى عوي، كوڭىلىندە تيتتەي قورقىنىش جوق. مىنا دۇنيەدە بۇل قيمايتىنداي نە قالدى، شىنىندا؟ بۇرىن كىم ءولىپ كورىپتى. ء«ولىم قالاي بولادى ەكەن؟» دەگەن اۋەستىك قانا بار. ول دا – جازۋشىعا ءتان اۋەستىك... ەسىكتىڭ ىشكى جاقتاۋىندا قارۋلى جەندەت تۇرعانىن بايقادى. بىراق بۇرىلىپ قاراعان جوق. «بۇلار ءمۇلت كەتپەيدى عوي. جانىمدى قيناماس» دەدى ىشىنەن. سول ويمەن بەس-التى قادام ىلگەرى باسقانى سول ەدى، كەنەت ارت جاعىنان تارس  ەتكەن  دىبىس شىقتى دا، بىرەۋ قاراقۇستان شوقپارمەن قويىپ قالعانداي، اقىن ۇشىپ ءتۇستى... ارعى جاعى ءتۇپسىز تۇنەككە، جوقتىققا اينالعان.

ءوز ەلى ءۇشىن ازاتتىق، تەڭدىك ىزدەپ، بۇرما-بۇرما جول باسقان اقىن دۇنيەدەن وسىلاي ءوتتى. بىراق ول، دۇنيەنىڭ ءبىر قالىپتا تۇرماسىن سەزسە دە، ناقاق قانداردىڭ كيەسى ۇرعان راقىمسىز يمپەريانىڭ ارادا جارتى عاسىر وتپەي ومىرىلا قۇلايتىنىن، قازاقتىڭ ەرىكتى ەل بولاتىنىن، وزدەرىنەن گورى الدەقايدا ادىلەتتى، الدەقايدا سانالى، ازات ۇرپاق باقىتسىز اكەلەرىن كوپ كىنالاماي، تاريح توزاڭىنان تازارتىپ الاتىنىن بىلگەن جوق.