قىمىز پوليگوندى جەڭدى (ەسسە)
قادىرلى وقىرمان! ەستەلىك تۇرىندە جازىلعان شىعارمانىڭ اتاۋى سىزگە ءبىرتۇرلى قىزىق كورىنۋى مۇمكىن. شاعىن عانا سارجال اۋىلى بۇكىل ەلىمىزگە تانىمال. سارجالدى بىرەۋ «بىلەم، سەمەي پوليگونىنىڭ جانىنداعى سورى ارىلماعان اۋىل» دەپ مۇسىركەي ەسكە السا، ەندى بىرەۋلەر «وي، سارجال قىمىزدى اۋىل عوي» دەپ اتىن كوككە كوتەرە دارىپتەيدى. قازىر سەمەي پوليگونى جابىلىپ، اتى تاريح قويناۋىنا كەتىپ بارا جاتىر، ال سارجال قىمىزى بالداي دامىمەن ءتىل ءۇيىرىپ، دەرتكە داۋا، جانعا شيپا بولىپ، جۇرتشىلىقتىڭ سۇيىكتى سۋسىنىنا اينالدى. ءيا، قىمىز ءداستۇرلى ەم رەتىندە ۇلتتىق برەندكە بالانادى. اسىرەسە، ەندى ەكى جىلدان سوڭ استانادا وتەتىن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىنە بايلانىستى، ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى تاعامدارىن الەمگە ايگىلى ەتۋ مۇمكىندىگىن يەلەنىپ وتىرمىز. وسىعان وراي، قىمىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايى، ساپاسى مەن ازىرلەنۋ تەحنولوگياسى، وسى باعىتتا ەلىمىزدە قانداي ءىس-شارالاردىڭ قولعا الىنا باستاۋى كەرەكتىگى جايلى تاقىرىپتى كوتەرۋ ءاربىر سارجالدىقتىڭ مىندەتى. شىنىندا، جىلقى مالى اتام زاماننان بەرى سۋدىڭ تۇنىعىن ءىشىپ، ءشوپتىڭ اسىلىن جەيتىن تەكتى جانۋار. بۇدان ەكى عاسىر بۇرىن اقتامبەردى جىراۋ:
ارۋدان اسقان جان بار ما؟
جىلقىدان اسقان مال بار ما؟
بيەنىڭ ءسۇتى سارى بال
قىمىزدان اسقان ءدام بار ما؟-
دەگەن ەكەن. مەن سارجالدىڭ ءتول بالاسى رەتىندە پوليگون اجداھاسىمەن بالا شاعىمنان الىسىپ، قىمىزدىڭ ومىرىمىزگە قالاي ەنگەنىن، سارجال اتىن قالاي شىعارعانى، ءتىپتى پوليگوندى قالاي جەڭگەنى جونىندە باسىمنان وتكەن وقيعالارمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، وسى ەستەلىكتە بايانداۋعا تىرىسامىن.
مەن - ساكەن سەيسەنۇلى 1951 جىلى سارجال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. سونداعى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق جوعارعى وقۋ ورنىن ءتامامداپ، 48 جاسىما دەيىن ۇستازدىق قىزمەت اتقاردىم. ءارى قاراي ەڭبەك ەتۋگە دەنساۋلىعىم كەلمەگەندىكتەن ءوز ءوتىنىشىم بويىنشا 3-توپتاعى ەڭبەك مۇگەدەگى، 50 جاستان زەينەتكەر بولىپ، سەمەي قالاسىندا تۇرىپ جاتىرمىن. ءتۇرىم قوراشتاۋ، سىرت بەينەم سۇيكىمسىزدەۋ. كوشەدە كەيبىر ادامدار، بالالار ۇڭىلە قاراپ، اياپ كەيدە ۇرەيلەنىپ تە جاتادى. بۇل شىندىق، مۇنى ءوزىم دە جاقسى بىلەمىن.
قالاداعى اۆتوبۋس كوندۋكتورلارى ماعان ەشقاشان بيلەت ال دەمەيدى. ياعني، ءوڭىم ءوز جاسىمنان الدەقايدا قارتاڭداۋ، بەت-ءپىشىنىم، وزگە ورگاندارىم قالىپتى دەڭگەيدەن الدەقايدا ءوسىپ كەتكەن: مۇرىن، ەرىن، بەت، اياق-قولدارىم. بىراق مەن تۋعاندا ومىرگە وسىلاي كەلگەن جوقپىن. بەس جاسىمدا اكەم، اجەممەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتە مۇلدە بولەك، سۇيكىمدى بالا كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇر. قىسقاسى،مەن سەمەي پوليگونىنىڭ ەپيتسەنترى – سارجال اۋلىندا تۋعان جۇزدەگەن اتوم پوليگونىنان زارداپ شەككەندەردىڭ ءبىرىمىن. پوليگون اجداھاسى، ونىڭ قاسىرەتى تۋرالى كوپ جازىلدى. مىڭداعان ادام قاتەرلى دەرتتەن كوز جۇمسا، تالاي جاس اسىلىپ ءولىپ، تالاي مۇگەدەك، تالاي جانۇيا اۋرۋدان ءالى جاپا شەگۋدە. ءبىر مەنىڭ وزىمە قويىلعان دياگنوز: ادەنوما گيفوفەزا (باستاعى راك), ادەنوما پروستوتا (قۋىقتاعى راك), زوب. سول جاق كوزىمە ەكى رەت وتا جاسالعان، مۇلدە كورمەيدى، وڭ كوزىمە ءبىر رەت وتا جاسالعان، جيىرما پايىز كورەدى. ءوتىم جوق. جۇرەك اۋرۋى، حوندروز، گاستريت، ت.ب. ءوز الدىنا.
سەمەي پوليگونىندا 500-دەن استام جارىلىس بولدى. بىراق التىن بەسىگىم - سارجال اۋىلى وسى قاسىرەتتىڭ بارىنەن امان قالىپ، جارالى نارەستەسىن ايالاعان اناداي قازىر كۇننەن-كۇنگە جايناپ كەلەدى. ارينە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى، پوليگون جابىلدى، ارنايى زاڭ قابىلداندى. ادام فاكتورى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلىپ، ساۋىقتىرۋ جۇمىسى ۇكىمەت تاراپىنان بىرىڭعاي جۇيەگە ءتۇستى. ايتسە دە جاسامپاز سارجال حالقىنىڭ شارۋاشىلىقتاعى، مادەنيەت، دەنساۋلىق، وقۋ-اعارتۋ، سپورتتاعى جەتىستىكتەرى ۇشان-تەڭىز. سارجال اجداھا اۋزىنا تۇسسە دە سارجالدىڭ قىمىزى، جىلقى ەتى سول اتوم سىناعىنىڭ رادياتسياسىن باسەڭدەتىپ، سارجال حالقىن تىكەلەي تونگەن اجالدان قۇتقارۋعا سەبەپشى بولدى. بۇل شىندىق. مەن قازىر 63-كە كەلگەن جاسىمدا باسىمنان وتكەن وقيعالاردى بايانداي وتىرىپ، سارجال قىمىزىنىڭ قۇدىرەتىن، قالاي اتى شىققانىن دالەلدەي السام، ءوزىمدى بۇل ومىردە شەكسىز باقىتتى سەزىنەر ەدىم.
***
اتوم پوليگونىنىڭ مەن كورگەن العاشقى جارىلىسى ماڭگى ەسىمنەن كەتپەيدى. ەس ءبىلىپ قالعان شاعىم، شامامەن 5-6 جاستامىن. اكەم اۋىلداعى بەسىنشى سيىر فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جارىلىس جاسالاتىن دەگەلەڭ تاۋلارىنا 20-25 شاقىرىم جەردەگى كاجىك دەگەن جايلاۋىندا وتىرىپ، ءونىم الامىز. 500 سيىر 2 مەزگىل ساۋىلادى، ءسۇت تارتىلىپ، ماي شايقالادى. اۋدان ورتالىعىنا اپتاسىنا ءبىر رەت 25-30 كاتكە؟؟؟ ماي جونەلتىلەدى. ەكى باقتاشى، ءبىر بۇزاۋشى، 10-15 ساۋىنشى بار. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە تۇستەن كەيىن اۋىلعا ءبىر جەڭىل، ءبىر جۇك ماشيناسىمەن اسكەري ادامدار كەلدى. جەڭىل ماشيناداعىنىڭ بىرەۋى قارتاڭداۋ ادام، ءبىرى – جاس وفيتسەر.
جۇك ماشيناسىنداعى ون شاقتى سولداتتىڭ ىشىندە ءبىر قازاق اۋدارماشىسى بار. اۋىلداعى كىسىلەردى تۇگەل جيناپ الدى. «ەرتەڭ اسكەري سىناق وتەدى. اقش جانتالاسا قارۋلانىپ جاتىر، بىزدىكى بەيبىت ماقسات» ت.ب. دەگەندەي سوزدەر ايتىلعان سياقتى.
«بۇل اۋىلدا تۇگەل قازاق ءۇي، پالاتكا، قۇلايتىن ەشتەڭە جوق، سوندىقتان سولداتتارعا ەشكىم اراق بەرمەسىن، ايتپەسە قاتاڭ جازالانادى»-دەپ قارتاڭ وفيتسەر باسا ايتتى. «كەلگەنشە قوناق، كەلگەن سوڭ ءۇي يەسى ۇيالادى» دەگەندەي اۋىل دايىندىق قامىنا كىرىستى. شەشەمىز وفيتسەرلەرگە قازى-قارتا، جىلقى ەتىن استى. سولداتتار ساۋىنشىلار ۇيلەرىنە ءبولىندى. بىراق توي كەشكى اس پىسكەنشە باستالىپ تا كەتتى. ساعات 5-تەن كەيىن كەلگەن ادامدار قارىندارى اشىپ، تىقىرشي باستادى. سيىردىڭ العاشقى ساۋىمىنان كەيىن ەكى شەلەك شيكى ءسۇت اكەلىنىپ، داستارحاندى كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە جايعىزىپ، وزدەرىندەگى مول ناندى تۋراپ جىبەرىپ، تاماقتانۋعا كىرىستى. قارتاڭ وفيتسەر ماشينادان قارا سۋمكانى الدىردى. ءىشى تولعان اراق ەكەن، ۇلكەن قىرلى ستاقاندارعا قۇيعىزدى. بىرەۋىن جاس وفيتسەرگە، بىرەۋىن اكەمە ۇسىندى. اكەم ىشپەدى، شەشەم دايىنداعان قىمىزدى الدىرىپ ءىشتى. «زا رودينۋ!»، «زا ستالينا!» دەپ وفيتسەرلەر وزدەرى تارتىپ جىبەردى. سولداتتار دا تامسانىپ قويادى. كەش باتا قارتاڭ وفيتسەر ماس بولىپ، ۇيىقتاپ قالدى، جاس وفيتسەر سولداتتارمەن بىرىگىپ ءىشىپ، ءسويتىپ ءبىر سۋمكا اراق تاۋسىلدى. ولەڭ ايتىلدى، الاۋ جاعىلدى. وتتىڭ جارىعىمەن بي باستالدى. بيگە الدىمەن ساۋىمدى اياقتاعان نەمىس قىزدارى، ارتىنان ۇيالا-ۇيالا قازاق قىزدارى دا كەلدى. مۇندايدا جەلىگەتىن بالا-شاعا ءمازبىز. ءتىپتى، سولداتتار مەن قىزدار اراسىنا تەمەكى قورابىنا جازىلعان حاتتاردى تاسىپ، زىر جۇگىرگەندەر دە بولدى. ساعات تۇنگى 12-دە جاس وفيتسەر سولداتتاردىڭ ءبارىن جاتقىزدى. تاڭەرتەڭ بارىنەن ەرتە تۇرعان قارتاڭ وفيتسەر: «وي گولوۆا، گولوۆا» دەپ باسىن ۇستاي بەردى. قارا سۋمكانى تاۋىپ الدى، ىشىندە ەشتەڭە جوق، بۇل كەزدە اكەم دە تۇرعان ەدى، شەشەمە قىمىز الدىرتتى. قارتاڭ وفيتسەر ءبىر كەسە قىمىزدى تارتىپ جىبەردى، ىلە ويلانباستان ەكىنشىسىن ءىشتى. اكەم تۇندە اسىلعان قازىدان ءبىر كەسىپ، اساتىپ جىبەردى. قارتاڭ وفيتسەردىڭ ءجۇزى جايناپ شىعا كەلدى. ساعات 11-دە بارلىق اۋىل ادامدارىن دالاعا شىعارىپ، سىرماق، الاشا جايعىزىپ، سوعان وتىرعىزدى. «مىنا جاققا قاراماڭدار» دەپ جارىلىس بولاتىن كۇنباتىس جاقتى نۇسقادى. ءدال ساعات 12-دە تارسىل-گۇرسىل باستالدى. بالالىق اۋەستىكپەن كۇنباتىس جاققا دا سىعالىپ قارادىم. سول عالامات قورقىنىش ماڭگى سىمدە قالىپ قويدى! ۇلكەن، قاپ-قارا ساڭىراۋقۇلاق ءدال كوز الدىمدا ءتونىپ تۇر. قورىققانىمنان باقىرىپ جىلاپ جىبەردىم. ساعات 13.00-تە اسكەري ادامدار قايتتى. قارتاڭ وفيتسەر ءبىر نارسەلەردى ايتىپ، اكەمدى بوساتپايدى. اكەم سول وفيتسەرمەن كەيىننەن دوس بولىپ كەتتى، اندا-ساندا ماشينامەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن جىبەرەتىن. اكەم ايتادى ء«وزى وقىعان ادام ەكەن، م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن وقىپتى. ونداعى دولگوپولوۆ پەن ميحايلەستىڭ ابايمەن دوس بولعانىن دا بىلەدى، ءوز اۋرۋلارىنا قىمىزدىڭ شيپاسى بار دەپ، اباي اۋلىنا نەشە رەت كەلىپ، قۇرت اۋرۋىنان جازىلعان دەيدى. ءوزىم بۇرىن رادياتسياعا قارسى سومكە-سومكە اراق ىشسەم، بايقايمىن، قىمىز دا رادياتسيانىڭ الدىن الادى ەكەن»- دەپتى. جانە ۇيىنە، بالا شاعاسىنا دا قىمىز قۇيعىزىپ الدى. اڭ-تاڭ بوپ تىڭداپ تۇرعان ماعان «بالام، سەن دە ءبىر كەسە قىمىز ءىششى، ورىستان كەمسىڭ بە؟» دەپ كەسەنى قولىما ۇستاتا قويدى. بالا جاسىمنان اۋرۋشاڭ بولىپ، ءدارىنى كوپ ىشەتىن مەن قىمىزدىڭ اششى يىسىنەن جيىركەنىپ، ىشپەيتىنىم راس ەدى، الگى سوزدەن كەيىن رۋحتانىپ، جاڭاعى قىمىزدى ءسىمىرىپ سالدىم. ءبىرازدان كەيىن راحات ءبىر سەزىمگە بولەندىم، ءسويتىپ اتا-بابامنىڭ ەم سۋسىنىمەن وسىلايشا تابىستىم.
***
ارادا ەكى-ءۇش جىل ءوتتى. پوليگون ابدەن كۇشىنە ەندى. ەلدىڭ ەتى ءولىپ كەتتى، ءتىپتى ىشتەن سونىڭ اتىلۋىنا تىلەكتەسپىز دە. ويتكەنى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ قۋاتتى قارۋ – بىزدە. «ال، سىناقتىڭ ادام بالاسىنا زيانى جوق، جاۋ تونسە ءبىز دايىنبىز، بىزدىكى بەيبىت ماقساتتاعى جارىلىستار» دەيدى سوۆەتتىك يدەولوگتار. ال اكەمنىڭ فەرماسىنداعى قۇرداسى، باقتاشى، ۇلتى نەمىس گەورگ شتايگەر باسقاشا ويلايتىن سياقتى، تۇنجىراڭقى، ۇنەمى كوڭىلسىز جۇرەدى. سول كەزدە جاسى 80-گە كەلگەن ەنەسى بەرتا وتە تىڭ، ايەلى اليسا ەڭبەكشىل ادام ەدى. وون بالاسى بار، بارلىعى قازاقشا وقيدى، تۇرمىستارىندا تارشىلىق جوق. سول گەورگ كوپ ىشەتىندى شىعاردى. ماس بولىپ، دالانى باسىنا كوتەرىپ ولەڭ ايتادى. اكەم ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تاپتى. گەورگ فەرما ورتالىعىنداعى دۇكەننەن قارىزعا اراق الىپ ىشەدى ەكەن. ايەلى دە ايلىق العاندا اراقتىڭ اقشاسىن تولەيتىنىن مويىندادى.
- قايتەيىن، ون بالا، كارى شەشەم بار، مال باقپاي قويا ما دەيمىن، وندا ءبىز قالاي كۇن كورەمىز؟- دەپ جىلادى اليسا. اكەم اليساعا:
- سەن وندا مەنىڭ ايتقانىمدى ىستە، ونىڭ اراعىن قويعىزامىز،- دەپ تالاپ قويدى. اليسا ءۇنسىز باسىن يزەدى. اكەم گەورگتى، دۇكەن ساتۋشىسىن شاقىرىپ الدى.
- ەندى گەورگكە اراق ساتپا، باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ!- دەدى ساتۋشىعا.
- ءاي، سەيسەن، ايتەۋىر ءبىر ءولىم، مىنا پوليگون ءبارىمىزدى قۇرتادى، ونى تەك اراق قانا قايتارادى، انەۋكۇنگى قارتاڭ وفيتسەردى ەستىدىڭ عوي،- دەپ مىڭگىرلەدى گەورگ. اكەم ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
-ءاي، قۇرداس، دۇرىس ايتاسىڭ، ول وفيتسەر كوپ نارسەنى بىلەتىن سياقتى، رادياتسيانى اراق قانا ەمەس جىلقىنىڭ ەتى، قىمىز دا قايتارادى. ونى عالىمدار قازىر انىقتاۋ ۇستىندە، ال سەن امان قالىپ، انا بالالاردى جەتكىزەم دەسەڭ، اراقتى قوي، قىمىزعا كوش، سەندە جىلقى جوق، انا مەنىڭ ءۇش بيەمنىڭ بىرەۋىن ال، ورنىنا سيىر بەرەرسىڭ. اليسا قاپۋرادان بيە ساۋىپ، قىمىز اشىتۋدى ۇيرەنگەنشە، جۇمىس اياعىندا اراعىڭدى مەن بەرىپ تۇرامىن. -ەكى قۇرداس وسىعان كەلىسىپ، قول الىستى. سونىمەن باسقا دىندەگى گەورگتىڭ جاڭا ءومىرى باستالدى. مال ورىستەن كەلە ءبىزدىڭ ۇيگە كىرەدى. ەكى كاسە قىمىز ىشسە، ارتىنان ءبىر «ستوپكا» اراق قۇيىلادى. گەورگ وسىلاي بىرتە-بىرتە قىمىزعا ۇيرەندى. ءبىر اي مولشەرىندە تياناقتى، پىسىق ايەل اليسا ءبىر بيەنىڭ سۇتىنەن قىمىز اشىتىپ، ءبىر ءۇيلى جان ءماز-مەيرام بولدى دا قالدى. نەمىس ايەلى بيە بايلاعاننان كەيىن فەرماداعى قالعان 15-20 ءۇي تۇگەل بيە بايلاپ، قىمىز اشىتتى. جايمانىڭ كوك شالعىنىنا جايىلعان قىمىزدىڭ داڭقى بەس-التى شاقىرىمداعى سارجالعا تاراپ، اۋىل تۇتاس بيە بايلاي باستادى...
ال، گەورگ توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن، بارلىق مالىن، ءۇيىن، كولىگىن ساتىپ، تاريحي وتانى المانياعا كوشۋگە جينالدى. ءبىرىنشى بولىپ اكەم كوشەرلىككە شاقىردى.
- ءاي، قۇرداس، مەنى ادام قىلعان سەنسىڭ ءارى قازاقتىڭ كەڭپەيىل ورتاسى عوي. شىنىن ايتقاندا، مەنىڭ ول جاققا كوشكىم كەلمەيدى، اتتەڭ، بالالار بولماسا... ون بالا دا سوندا كوشىپ كەتتى. ولاردان ءبىز قالاي قالامىز، امالسىزدىقتان عوي، راحمەت شاقىرعاندارىڭا،- دەپ ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلادى. شىعارىپ سالۋعا بارعاندا:
- سەيسەن، مىنا ەرتوقىم مەن اربانى ساعان سىيلادىم، كوزىمدەي كورىپ ءجۇر،- دەپ اكەممەن قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. سول گەورگ المانياعا بارعاندا دا سارجالدى ويلاپ قامىعىپ، قۇسالىقتان قايتىس بولدى دەيدى بالالارى حات جازعاندا. جاسى توقسانعا تاقاپ قايتىس بولعاندا ەڭ سوڭعى ءسوزى «قايران سارجال! قايران جايما. قايران بال قىمىزىم!» بولىپتى.
***
وسىلايشا پوليگون اجداھاسىمەن ارپالىس جالعاسا بەردى. ارينە، كۇش تەڭ ەمەس ەدى. مەملەكەت قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرامىز دەگەن جەلەۋمەن تۇتاس كۋرچاتوۆ قالاسىن، دەگەلەڭ بويىندا بىرنەشە شاعىن قالاشىق سالدى. ميلليونداعان، ميللياردتاعان قارجى ءبولىندى، جەر استى، جەر ءۇستى جارلىستارىنا ارناپ قانشاما قۇرىلىستار سالىندى، كوپتەگەن تەحنيكا اكەلىنىپ، قانشاما اسكەريلەر جۇمىلدىرىلدى. ونداعى ادامدارعا «موسكوۆسكوە وبەسپەچەنيە» دەپ ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك ءبولىندى. سارجالدىقتاردىڭ قولىنان كەلگەنى مال ءوسىرۋ بولدى. اسىرەسە، جىلقىنى كوبەيتتى. سۋدىڭ تۇنىعىن ىشەتىن، ءشوپتىڭ ءدامدىسىن تاڭداپ جەيتىن جىلقى مەن بالداي سارى قىمىز عانا جانىمىزدى ساقتاپ قالدى. وعان تومەندەگىدەي دالەلەلدەر كەلتىرەيىن. 1962 جىلى قىتاي ەلىنەن 50-60 جانۇيا كوشىپ كەلدى. ولار حالىقپەن تەز ارالاسىپ كەتتى، ۇلكەندەرى مال باقتى، جاستارى تەحنيكا جۇرگىزدى. بالالارى مەكتەپتە وزات وقىدى. جازدا وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگاداسىندا بولىپ، ءشوپ شاپتى. دەنساۋلىقتارى مىقتى، ەڭبەككە شىڭدالعان، دوستىققا بەرىك، ادامگەرشىلىگى، قايىرىمى مول ەدى. سول قانداستارىمىز كەلگەن سوڭ ارادا 20-30 جىل وتپەي شىبىنداي قىرىلا باستادى. ارينە، ولاردىڭ تازا ورگانيزمى اتوم رادياتسياسىنا توتەپ بەرە المادى. جىلقى ەتى مەن بال قىمىز قىسقا ۋاقىتتا دەنەگە ءسىڭىپ، ولاردى دەر كەزىندە قورعاپ قالا المادى. وسىلايشا، بالا جاستان ءبىر فەرمادا بىرگە وسكەن دوستارىم ەسىمحان، سارسەن، قۇسانداردان 30 جاسقا جەتپەي ايىرىلىپ قالدىم.
***
ءاي، بالالىق اي دەسەڭشى 7-8 سىنىپ بىتىرگەن جىلدارى وقۋشىلاردىڭ وندىرىستىك بريگاداسىندا قۇنافيانوۆ جۇماعازى ەكەۋمىز تراكتورمەن ءشوپ جيناپ ءجۇرىپ،
شۇرەك باتىر زيراتىنىڭ جانىنداعى اتوم سىناق «كوتلاۆانىنداعى» سۋعا تۇستىك. شىلدە ايىنىڭ اپتابى، قوي دەيتىن ەشكىم جوق، ۇلكەن بەس قاباتتى ءۇيدىڭ ورنىنداي كوگىلدىر تۇزداي؟؟؟ سۋعا قويىپ كەتتىك.
ارادا 20-30 جىل وتكەندە ەكىنشى وقيعا دا وسى جەردە بولدى. بۇل 1995 جىل. مەن تۋعان اۋىلىمدا مەكتەپ ديرەكتورىمىن. تۇسكى ءۇزىلىس كەزى ەدى. «گازەل» كولىگى ءۇيدىڭ الدىنا توقتاپ، ىشىنەن ءۇش كىسى ءتۇستى. ۇيگە كىرىپ، ءجون سۇراستى. جاپونيادان كەلگەن جۋرناليست، اۋدارماشى جانە جۇرگىزۋشى.
- سوۆحوز باسشىلارى اۋدان ورتالىعىنا جينالىسقا كەتىپتى، كەلگەن ماقساتتارى دەگەلەڭگە بارىپ، پوليگون ايماعىن سۋرەتكە ءتۇسىرۋ، سوعان جول بىلەتىن ءبىر ادام قوسىپ بەرە الاسىز با؟- دەپ سۇرادى.زايىبىم جەڭىل تاماقتار مەن قىمىز الىپ كەلدى. –وي، ءدامدى ەكەن،- دەپ ماقتاپ، ءبىر-ەكى كەسەدەن قىمىز ءىشتى. زايىبىما:
- شەتەلدەن كەلگەن قوناق قوي، ءوزىم اپارىپ كەلەيىن، سەن تاماق اسىپ قوي،- دەپ جولعا جينالىپ، ءجۇرىپ كەتتىك. 20 شاقىرىم جەردەگى شۇرەك باتىر زيراتىنا اڭگىمەمەن تەز-اق جەتىپ كەلىپپىز. پوليگونعا دەيىنگى اتوم سىناعىنىڭ ءبىرىنشى بەكەتى وسى «كوتلوۆان» ەدى. وسىنى ايتىپ ەدىم، جۋرناليست جىگىت بارىپ كورىپ، سۋرەتكە تۇسىرگىسى كەلدى. ماشينادان ءتۇسىپ، بيىك ءۇيىندى توپىراقتان اسىپ، تۇزداي كوك سۋ كورىنگەندە جاپون جىگىتى ابىرجي باستادى. ەتەككە ءتۇسىپ، قالتاسىنان دوزيمەتردى الىپ، رادياتسيا فونىن ولشەدى. جاپون قالتىراپ قويا بەردى، ءتىل جوق، قولىمەن ماشينا جاقتى نۇسقايدى. بىردەن اۋىلعا قايتتىق، جۋرناليست ماشينادا تىلگە كەلدى. «دوزيمەتر 1030 ميكرورەنتگەن كورسەتتى، قالىپتى دەڭگەي 31 ميكرورەتگەن!». قانشا ەسە ارتىق ەكەنىن وزدەرىڭىز ەسەپتەي بەرىڭىزدەر.
- سىناق بولعان جەر نەگە قورشالماعان، بەلگى قويىلماعان، ءوزى اشىق جاتىر. قالاي امان جۇرسىزدەر، ۇستىمىزگە سكافاندر دا كيگەن جوقپىز،- دەدى ابىرجىپ. اۋىلعا كەلگەندە زايىبىم: «ساعاتقا جەتپەي نەگە تەز كەلدىڭىزدەر؟ ەت ءالى پىسە قويعان جوق»- دەپ ساسقالاقتاپ قالدى. قوناقتار تاماققا دا قاراعان جوق. كولىكتەرىنە وتىرىپ، قالاعا جونەپ بەردى.
بۇل ەكى وقيعادان شىعاتىن قورىتىندى:«بالا جاسىمنان پوليگوننىڭ زاردابىن ءبىر كىسىدەي تارتىپ، كەمتار، مۇگەدەك بولسام دا ءالى كۇنگە دەيىن اتوم اجداھاسىنا بەرىلمەي، قاجىماي كۇرەسىپ كەلە جاتقانىما قۋانامىن. و، قۇدىرەت، جاراتقان يەم! وسىعان الدىمەن دەم بەرگەن ءبىر ءوزىڭ، ودان سوڭ جىلقىنىڭ ەتى مەن ءدام ۇيىرگەن قىمىزى.
***
1960 جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي پوليگون اجداھاسى ءتىپتى ەركىنسىپ الدى. كۇن بۇرىن كەلىپ، ەسكەرتپەيتىن دە بولدى، دالاعا شىعىپ وتىرىڭدار دەگەن تالاپ تا قالدى. جارىلىس بولاتىن كۇنى جوعارى شەندى وفيتسەرلەر ۆەرتولەتپەن ۇشىپ كەلەدى، اۋىل كەڭسەسىنە كىرىپ حابارلاپ، ىلەزدە قايتا ۇشىپ كەتەدى. اۋىل بالالارى داۋىلداتىپ، شاڭ بوراتقان ۆەرتولەتتى قىزىقتاپ، شۋىلداپ شىعارىپ سالامىز. مۇنداي كۇندەرى مەكتەپتەگى ساباق تا جايىنا قالادى. ويتكەنى، جارىلىس ۋاقىتى تۇراقتى بولماي، بالالار كۇنى بويى سابىلىپ كوشەدە جۇرەدى. ءيا، پوليگون ارانىن اشا ءتۇستى. ءولىم-ءجىتىم كوبەيدى. بۇرىن اتىن ەستىمەگەن راك، اق قان، قانت اۋرۋى، قان ازدىعى، جۇيكە اۋرۋلارى سياقتى قاتەرلى دەرتتەر پايدا بولدى. بالالاردىڭ كەمىس بولىپ تۋى ۇشىراسا باستادى. وزىنە ءوزى قول سالۋ ۋاقيعالارى جيىلەدى. بۇگىن عانا ويناق سالىپ جۇگىرىپ جۇرگەن بالالار، جاستار تۇستەن كەيىن «اسىلىپ ءولىپتى» دەگەن سۋىق حابار تارايتىن. ادامداردىڭ اۋرۋعا قارسى يممۋنيتەتتەرى باسەڭدەپ، شامالى سوزگە، قيىندىقتارعا بولا ومىرلەرىن «قىل ارقانمەن» قيىپ كەتىپ جاتتى. مىنە، وسىنداي اۋىر جىلداردا قىمىز اۋىل ادامدارىنىڭ دەنساۋلىعىنا شەكسىز پايداسىن تيگىزدى دەپ ويلايمىن.
ناقتى ومىردەن مىسال كەلتىرەيىن. سارجالدا 1960-شى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ مەنشىك جىلقى كوبەيدى. سوۆحوزدا 2 تابىن جىلقى بار، ودان بولەك «مەنشىكتىڭ جىلقىسى» دەگەن تابىن پايدا بولدى. ونى يمانعالي، يسايىن، ساركە، ايناكوز توكەن، ماۋكەن، ساكەن كەڭەسباەۆ سياقتى جىلقىشىلار باقتى. ماي ايى تۋىسىمەن سوناۋ قارا كۇزگە دەيىن جىلقىلاردى ايداپ كەلىپ، تاڭعى سەگىزدەن كەشكى جەتىگە دەيىن ساقا بيەلەر بايلانىپ، ساۋىلاتىن، ودان سوڭ اعىتىلىپ، كەشكى جايىلىمعا جىبەرىلەتىن. ءار ءۇي بيە بايلاعان سوڭ، قىدىرىس تا كوبەيدى، اڭگىمە ايتىلادى، قىمىز ىشىلەدى. ادەتتە قىمىز ءىشۋ ساعات 11 كەزىندە باستالادى. بۇل كەزدە اۋىل ادامدارىنىڭ شارۋادان قولى بوساپ، كەڭسە قىزمەتكەرلەرى تاپسىرما الىپ بولادى. ءبىزدىڭ ۇيدە ۇلكەندەردىڭ قىمىز ءىشۋى كۇندە بولماسا دا، كۇنارا بولاتىن. اكەم دوستارى وماش، ورازباي، توكىش، ومىرعالي، ەرعالي، توكەن، بولاتقالي، ايمۇقان تاعى باسقالارىن ەرتە كەلەدى. بۇل كەزدە شەشەم بالقايماقتى قايناتىپ، باۋىرساقتى ءپىسىرىپ قوياتىن.
ءۇش بيەنىڭ 20-30 ليتر قىمىزى تاۋسىلعانشا اڭگىمە كورىگى قىزاتىن. سونداعى، بالا كەزدەگى مەنىڭ ەسىمدە قالعانى «پوليگوننىڭ زيانىن زەرتتەپ جاتىر، الماتىدان پروفەسسورلار س. بالمۇقانوۆ، ق. اتشاباروۆتار تەككە كەلمەپتى، كوپ دارىگەرلەر تەكسەرگەن 1958-1962 جىلدارداعى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىمەن سەمەيدە 4 ديسپانسەر اشىلىپتى، ال انا جەپ وتىرعان جىلقى ەتى، مىنا ءىشىپ وتىرعان قىمىزدىڭ وراسان زور كومەگى بار ەكەن» - دەپ وتىراتىن. راسىندا، اكادەميك ت. شارمانوۆتىڭ «قىمىز قۇرامىندا 28 ءتۇرلى ميكروەلەمەنتتەر، كوپتەگەن دارۋمەندەر بار. جاڭا بوسانعان انانىڭ ءسۇتىن مولايتىپ، ءنارلى ەتەدى، ەمەتىن بالا تەز جەتىلەدى. ادام دەنەسىنىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرادى، بۇيرەك پەن باۋىردى، قان تامىرلارىن تازالايدى. ادامنىڭ تابەتىن اشادى، اس قورىتۋىن جاقسارتادى» دەگەن پايىمدارىندا قانشاما ءمان جاتىر.
اۋىلدا العاشقى بيە بايلايتىن كۇن ەرەكشە مەرەكەگە اينالاتىن. قازىر مۇنى وڭتۇستىكتە «قىمىزمۇرىندىق » دەپ اتاپتى. سارجال اۋلى بۇل كۇندى «بيە باۋ» دەپ اتاپ، ونى تويلاعاندارىنا جارتى عاسىردان استى. ءۇي ءىشى تازارتىلىپ، كورپە-جاستىق قاعىلىپ، ءۇي اكتەلەتىن. جىلقىنىڭ سەمىز قازىسى مەن ءسۇر ەتى، باعلاننىڭ جاس ەتى اسىلاتىن. جاڭا پىسكەن باۋىرساق، قايماق، قۇرت-ماي، ىرىمشىك قويىلادى. ءان ايتىلىپ، بي بيلەنەدى.
سەمەي قالاسىندا ءتورتىنشى ديسپانسەرلىك ورتالىق اشىلىپ، اۋىل ادامدارىن «ۋاز» ماشيناسىمەن اپارىپ، ون كۇن تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، قايتا اكەلىپ تاستاپ وتىردى. تەگىن تاماق بەرەتىن، جاتقان كۇنگە ەسەپتەپ بيۋللەتەن تولەيتىن. كەڭەس وداعىنىڭ رادياتسيا زارداپتارىن زەرتتەيتىن سۇرقيا ساياساتىن تۇسىنبەگەن اۋىل ادامدارى بۇل زەرتتەۋ كەزىندە ەتىنەن ەت كەسىپ الىپ جاتسا دا «عالامات» قامقورلىققا بالاپ، ءتورتىنشى ديسپانسەردى «ون كۇندىك»دەپ ات قويىپ، دارىپتەيتىنبىز. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ول ارۋحاناعا اينالىپ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن قوسا جارتىلاي ەم-دوم جاسايتىن بولدى. پوليگون زارداپتارىن جويۋ باعىتىندا قالالىق، وبلىستىق اۋرۋحانا، ارداگەرلەر اۋرۋحاناسى، دياگنوستيكالىق ورتالىقتاردىڭ وراسان زور كومەگى بولدى. سارجال حالقىنىڭ بۇل مەكەمەلەر ۇجىمىنا ايتار العىسى شەكسىز. سونداي تۇلعالاردىڭ ىشىندە ءوز ومىرىمدە قىرىق جىلداي الدىنا بارىپ، قارالىپ كەلە جاتقان، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مايرا ەسپەنبەتوۆا تۋرالى ايتپاي كەتۋدى كۇنا دەپ سانايمىن. ول كىسى كاسىپتىك شەبەرلىگىمەن قوسا، تەلەگەي-تەڭىز ءبىلىمدى ادام. ناۋقاسقا دياگنوزدى ءدال قويىپ، ونى ەمدەۋدىڭ جولدارىن مۇقيات تۇسىندىرەدى. سونداي-اق، ءار ناۋقاسقا قامقور، جان دۇنيەسىن تۇسىنەتىن تاماشا پسيحولوگ. مايرا اپاي دياگنوستيكالىق ورتالىقتاعى باعاسى قىمبات قۇرىلعىلارعا تۇسۋگە دە كۆوتا بولگىزۋگە كەمەكتەسىپ وتىردى. اسىرەسە گيپوفيز ادەنوماسى اۋرۋىنا قاجەتتى «پارلودەل» دەگەن ءدارى سەمەيدەن تابىلماعان كەزدە ونى ماسكەۋگە تاپسىرىس بەرىپ، الدىرتۋدىڭ جولدارىن ءتۇسىندىردى. توقىراۋ جىلدارى ول ءدارى ماسكەۋدەن دە تابىلماي، تۇركيادان الدىرىپ ءىشتىم. سودان 3-4 جىل ىشكەننەن كەيىن باسىمدى قاتتى اۋىرتاتىن بولدى.
- ساكەن، سەن ەندى ول ءدارىنى ىشپە، ول باستاعى ىسىكتىڭ ءوسۋىن توقتاتتى، شىنىندا سەن مىقتى ادامسىڭ، سەندەگى دياگنوزبەن تسگب-دا بىرگە جاتقان سيدوروۆ، يۆانوۆتار ءولىپ قالدى. ارينە، ولاردىڭ مىنەز السىزدىگى، كۇيرەكتىگى دە سەبەپ بولدى. سوندىقتان سەن قورىقپا، بۇل اۋرۋعا وپەراتسيا جاساۋ كەرەك پە، جوق پا؟ انىقتاۋ ءۇشىن الماتىعا ءوز عىلىمي جەتەكشىم پروفەسسور ۆ.زەلتسەرگە جىبەرەمىن،- دەدى بىردە مايرا اپاي، كۇلىمسىرەپ، -ازىرگە سارجالدىڭ قىمىزىن ءىشىپ جۇرە بەر. بىلەم قىمىزدى سارجالدا جاس تا ىشەدى، كارى دە ىشەدى. ول كىمنىڭ بولسىن دەنساۋلىعىن نىعايتادى، السىرەگەندەردى ورنىنان تۇرعىزادى، قانىمىزعا ءسىڭىپ، گەنەفونىمىزعا ارالاسقان قاسيەتتى سۋسىن. بۇرىن وكپە اۋرۋىنا قارسى باستى ەم بولسا، قازىر وبىر اۋرۋىنىڭ بەتىن قايتاراتىن قازاق مەديتسيناسىنىڭ اتاسى اتانىپ ءجۇر.
وسىلايشا 90-شى جىلداردىڭ باسىندا جازدا زايىبىم ءمارياش ەكەۋمىز مايرا اپايدان جولداما الىپ الماتىعا جينالدىق.
- الماتىعا بىرگە بارعاندارىڭ دۇرىس، ويتكەنى وپەراتسيا جاسايتىنداي بولسا، بىرگە بولاسىڭدار، بارلىق قۇجاتتار، اۋرۋ تاريحىن الىڭىزدار، سوسىن قالقامان اۋرۋحاناسىندا كىسى وتە كوپ بولادى، پروفەسسوردىڭ الدىنا جەتۋلەرىڭ قيىن، مەن ول كىسىگە حابارلاسىپ قويايىن، تۋرا ۇيىنە بارىپ جولىعىڭدار، ول كىسىلەر سونداي جاقسى ادامدار، رەنجىمەيدى، - دەپ پروفەسسوردىڭ ءۇيىنىڭ ادرەسىن دە بەردى.
ەرتەڭىندە الماتىعا كەشتەتە جەتىپ، تاكسي الىپ، پروفەسسور ۆ.زەلتسەردىڭ ۇيىنە جەتكەندە كەشكى ساعات سەگىز مولشەرى ەدى. پروفەسسور قاعىلەز، الاسالاۋ، جاسى سەكسەنگە كەلىپ قالعان ادام ەكەن.
- ءيا، ءيا، كەلىڭىزدەر. مايرا جاقسىمانقىزى حابارلاستى، جوعارى شىعىڭىزدار، قازىر تاماق تا دايىن بولادى.
كەمپىرى دە، ءوزى دە ادامنىڭ ءىشى-باۋرىنا كىرىپ تۇراتىن مەيماندوس ادامدار ەكەن. ىلە داستارحان جاسالىپ، ءتۇرلى سالاتتار مەن ءدامدى دايىندالعان كوتلەت كەلدى. بۇدان سوڭ ءسۇت قوسىلعان كادىمگى قازاقي شاي ىشتىك. بۇل كەزدە ءمارياش تا اۋىلدان اكەلگەن سالەمدەمەلەردى قويا باستادى. «بۇلارىڭ نە ؟» دەپ كەمپىرى ىڭعايسىزدانىپ جاتىر. پروفەسسور قازاقي ءداستۇردى بىلەتىن سياقتى، قازىنى تۋراپ، ءبىر كەسىپ جەدى، ەكى كەسە قىمىز ءىشتى.
- گيپوفيز ادەنوماسىنا ءبىز وپەراتسيا سيرەك جاسايمىز. ويتكەنى قاجەتتى اپپاراتۋرالار جەتكىلىكسىز. نەگىزىنەن موسكۆادا جاسايدى، بىراق وندا دا كەپىلدىك بەرىلمەيدى، كوبىنەسە وتا ءساتتى شىعىپ جاتادى. بارامىن دەسەڭ، ەرتەڭ جولداما بەرەمىن، اۋرۋحانادا دا ايتىلاتىن اڭگىمە وسى، شىندىعى دا وسى،- دەپ پروفەسسور اعىنان جارىلدى.
ءمارياش ەكەۋمىز ۇيدەن شىعاردا دا وتا كۇردەلى، كەلىسپەيمىز دەگەن پىكىرىمىزدە قالىپ، پروفەسسورعا راحمەت ايتىپ، قوناق ۇيگە سۇراندىق، وندا تانىس اپايىمىز بار ەدى. پروفەسسور سىرتقا ءوزى شىعارىپ سالدى.
-ءبىزدىڭ قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ كوپجىلدىق زەرتتەۋلەرىندە قىمىزدىڭ ونكولوگيالىق اۋرۋلارمەن كۇرەسۋگە عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن ۇسىنىستارى بار. قىمىزدىڭ انا سۇتىنە ءتان قاسيەتتەرى كوپ. بيە ءسۇتىن قايناتۋعا كەلمەيدى، وعان ستەريليزاتسيا، پاستەريليزاتسيا جاساۋعا بولمايدى. قايناتسا بۇزىلادى، ال اشىتقاندا ەمدىك قاسيەتتەرى مولايا تۇسەدى. سىزگە ۇسىنار كەڭەسىم – اۋرۋعا بەرىلمە، قازى-قارتاڭدى جەپ، قىمىزىڭدى ءىشىپ جۇرە بەر،- دەدى پروفەسسور كۇلىمسىرەپ. ءيا، پروفەسسوردىڭ ايتقانى كەلدى، سودان بەرى 20-25 جىل ءوتتى، امان-ەسەن كەلە جاتىرمىن...
اتوم پوليگونىنىڭ دەنساۋلىعىما تيگىزگەن ەكىنشى ۇلكەن كەسەلى كوز كەمىستىگىنىڭ جاستاي پايدا بولۋى. 7-8 جاستاعى قارا ساڭىراۋقۇلاق كوزىمە دە ومىرلىك اۋرۋلار سىيلادى. «سەگىز قىزىم ءبىر توبە، كەنجەكەيىم ءبىر توبە» دەمەكشى، كوز اۋرۋلارى دەگەن ناعىز قاسىرەت. بۇنى باسىنان وتكىزگەن ادام عانا بىلەدى. كوزىڭ جارقىراپ تۇرماعان سوڭ كوپشىلىك ورتاسىندا ءوزىڭدى ۇستاۋ، شەشىلىپ سويلەۋ، ءجۇرىپ-تۇرۋ ماشاقاتى ادام جۇيكەسىنە وراسان زور اسەر ەتەدى. 1973 جىلى سەمەي قالاسىندا وبلىستىق اۋرۋحانانىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى پروفەسسور ك.تيۋريكوۆ ەكى كوزىمە دە وتا جاسادى. وڭ كوزىمە جاسالعان وتا ءساتتى بولىپ - قىرىق پايىز، سول كوزىم جيىرما پايىز كورەتىن بولدى. كەيىننەن ول دارىگەر روسسياعا كوشىپ كەتتى. سودان كوزىمە الاڭداپ جۇرگەن كەزدە اۋىلعا مايرا اپاي كەلە قالدى. جانىندا كوز ورتالىعى اۋرۋحاناسىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى پروفەسسور ۆ.تەتەرينا بار.
- ساكەن، مىنا كىسى بىلگىر دارىگەر، ءوزىڭ دە، مەكتەپ وقۋشىلارىن دا دۇرىستاپ قاراتىپ ال.
پروفەسسور ەكى كوزىمدى دە مۇقيات قاراپ، سودان سوڭ كەسىپ ايتتى.
- پوليگوننان كوزىڭ كوپ زارداپ العان، قالاعا اۋرۋحاناعا جاتىپ، ەمدەل.
سەمەيدەگى كوز اۋرۋلارى ورتالىعىندا اۋىلدان فەرما مەڭگەرۋشىسى ساكەن تايتولەۋوۆ جانە بىرنەشە مەكتەپ وقۋشىلارى جاتىر ەكەن. ءبىر كۇنى ساكەن اعامىز:
- اۋىلدان تاماق، قىمىز كەلگەن ەكەن، پروفەسسورعا ءدام اۋىز تيگىزسەك ۇيات بولماي ما؟- دەدى.
- وي، ول قازاقتىڭ داستارحانى عوي، تۇك تە ۇياتى جوق،- دەپ تۇسكى ۇزىلىستە كابينەتىنە كىرىپ، رۇقسات سۇرادىق. ۆ.تەتەرينا قاتتى ريزا بولدى، قىمىزدى ءىشىپ، جىلقى ەتىن جەپ وتىرىپ، قىزىق اڭگىمە ايتتى:
- قىمىزدىڭ قۇرامىنداعى بروم ۇيقىسىزدىق اۋرۋىنا بىردەن-ءبىر ەم، دەپرەسسيا سەكىلدى جۇيكە اۋرۋىنا دا شيپاسى بار. سونداي-اق، قىمىزدىڭ نەگىزىندە گەروپروتەكتورلاردىڭ قارتايۋ ۇردىستەرىن تەجەيتىنى جانە ءومىر ۇزاقتىعىن ارتتىرۋعا بولاتىنى دالەلدەندى. وسىلاي ۇزبەي جىلقى ەتى مەن قىمىزىن ىشسەڭدەر سەندەرگە ەش اۋرۋ جولامايدى.
ءبىر كۋرس ەم-دوم العان ماعان ۆ.تەتەرينا قوشتاساردا:
-ءبىز قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىق. سىزگە الماتىعا كوز اۋرۋلارى ورتالىعىنا بارماي بولمايدى. ءالى جاسسىز، ايتپەسە، كوزدەن ايىرىلىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. بىراق جولداما بەرە المايمىن، ءبىز مۇلدە كورمەيتىن ادامدارعا عانا بەرەمىز، جولىن ءوزىڭ تاپ،- دەپ سىپايى قوشتاستى. سول ۆ.تەتەرينا دا كەيىننەن روسسياعا كوشىپ كەتتى.
الماتى جايىن ءبىر جول تابار دەپ اكەمە ايتتىم. اكەم ءوزىنىڭ كارى دوسى جۇماقساننىڭ ۇلى ماراتتى شاقىرتىپ الدى. ال مارات اكەمنىڭ ءىنىسى بولاتپەن جان اياسپاس دوس ەدى.
- جاعداي وسى، انا جىلى ەلگە كەلگەندە ۇيدە قوناق بولعان الماتىدا ورتالىق كوميتەتتە سەكتور مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن اعاڭ وراز قۇلجانوۆقا حابارلاس، بىلتىر ءوزىڭ دە كوزىڭ اۋىرعاندا سول كىسىگە بارعانسىڭ. بولات ەكەۋىڭدى سوۆحوزدان سۇراپ الامىن، جول قاراجاتى تۇگەل وزىمنەن،- دەپ كەسىپ ايتتى. سىيلاس اعايىن سوزگە كەلگەن جوق. سونىمەن ەكى اعامنىڭ ورتاسىندا ويناپ-كۇلىپ، الماتىعا كەلدىك. وراز اعانىڭ ۇيىندە ءبىر كۇن قوناق بولدىق. وراز اعا اشاڭ ءوڭدى، ارىقتاۋ كەلگەن، وتە مادەنيەتتى، باۋىرمال ادام ەكەن. ەرتەڭىندە قيىلا سۇراپ، قوناق ۇيگە كوشتىك. ونىڭ ءوز قىزىعى بار. وراز اعا سول كەزدە ەڭ جاقسى «الماتى» قوناق ۇيىنەن تسك-نىڭ برونىمەن ءۇش ورىندىق ليۋكس بولمە الىپ قويىپتى. ءبىز كەلىپ ورىن سۇرايمىز، اكىمشىلىك:
-سىزدەردىڭ ورىندارىڭىز الدىن-الا تاپسىرىس بويىنشا ما؟- دەيدى. ءبىز
-جوق، -دەيمىز. تۇستە كەلەمىز، وسى سۇراق، وسى جاۋاپ. وراز اعاعا حابارلاسساق، «ورىندارىڭ دايىن» دەيدى. قوناق ءۇي جانىنداعى كافەدەن سىرا ءىشىپ، قايتا كەلىپ سۇرايمىز. ءتىپتى بولماعان سوڭ اشۋلانىپ:
-تسك-عا حابارلاسامىز،- دەيمىز. ادمينيستراتور كۇلەدى «مەن سەندەرگە برون با دەپ تاڭەرتەڭ ايتتىم عوي». كەشكىلىك رەستوراننان تاماق ءىشىپ، بولمەگە كەلسەك، ءبىر-ءبىر جاشىك قاعاز شاي تۇر. بۇنى دا شايدىڭ قات كەزىندە وراز اعامىز، ۇيلەرىڭە اپارسىن دەپ شوپىرىنان بەرىپ جىبەرىپتى. تاڭەرتەڭ ماشيناسىن جىبەرىپ، كوز اۋرۋلارى ورتالىعىنا جەتكىزىپ سالدى. ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ايگىلى جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ قىزى جانات مۇستافينا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ەكپىن قارىمساقۇلى مامبەتوۆكە حابارلاسىپ، تاپسىرىپ قويىپتى. ءبىر كوزىمە وتا جاساپ، ءبىر كوزىمە ەم-دومىن جاساپ، ايدان اسا اۋرۋحانادا جاتىپ قايتتىم. وراز اعا دارىگەرلەرمەن دە، وزىممەن دە سويلەسىپ جاعدايدى ءبىلىپ تۇردى. قايتاردا بيلەتكە تاپسىرىس بەرىپ، ءوز كولىگىمەن اۋەجايعا جەتكىزىپ سالدى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن» دەگەن وسى. كەيىننەن مامبەتوۆپەن جاقسى تانىسىپ الىپ، كۆوتا الا الماي جۇرگەن ەكى-ءۇش جولداسىما پايداسى دا ءتيدى.
***
1980 جىلداردىڭ اياعىندا پوليگون اجداھاسىنا قارسى سارجال حالقىنىڭ ەرەسەن جويقىن كۇرەسى باستالدى. بۇل كۇرەستىڭ باسىندا اۋىلدىڭ ابىز اقساقالى قابدەن ەسەنعارين تۇردى. پوليگون اجداھاسىنا قارسى العاش حالىقتىڭ كوزىن اشقان دا قابدەن اعامىز. ول كىسىنىڭ وتكىر-وتكىر ماقالالارى الدىمەن اۋداندىق، ودان سوڭ وبلىستىق گازەتتەردە جاريالاندى. جالپى سول كەزدە 70-تەن اسقان مايدانگەر اعامىزدىڭ شەكسىز بىلىمىنە ءسۇيسىنۋشى ەدىم. تۇڭعىش رەت پوليگونداعى سۋتەگى بومباسىن سىناۋ ماقساتىمەن قاينار، سارجال، قاراۋىل حالقىن كوشىرگەن كەزدە، ءار اۋىلدان 40 ادامنان جيىنى 120 ادامدى جارىلىس اسەرىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋىلعا تاستاپ كەتكەنىن دە وسى كىسىنىڭ اۋزىنان ەستىدىم. ء«وز ادامىنا تاجىريبە جاساعان وتانىمىز نەتكەن قاتىگەز، نەتكەن قاسىرەتتى ەل ەدى» دەپ بۇكىل دەنەم تۇرشىككەن. قازىر سول 120 ادامنىڭ ءبىرى دە بۇل ومىردە جوق...
1990 جىل. جازعى كانيكۋلعا شىققانبىز. دوسىم، اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى قايىربەك دۇرمەكباەۆ زۆوندادى.
- كۋرچاتوۆ قالاسىنا ىرگەلەس جاتقان اۋىلدار پوليگوننىڭ جابىلۋىن تالاپ ەتىپ، اكتسيا وتكىزەيىك دەپ دەپ جاتىرمىز. اۆتوبۋس دايىن، ءوز ەركىمەن باراتىن ادامدار بولسا الا كەتەيىك، كۇن ىستىق، ىدىس بولسا قىمىز الا سال،- دەدى. تۇسكە دەيىن ءبىر اۆتوبۋس ادام اندەتىپ، انە-مىنە دەگەنشە كۋرچاتوۆقا جەتىپ كەلدىك. اكتسيا ءۇش كۇنگە سوزىلادى ەكەن. ماڭايداعى اۋىلدار ەرتە كەلىپ، كۋرچاتوۆ قالاسىن قورشاعان تىكەن سىمداردى جاعالاي قونىستانىپ، كيىز ءۇي تىگىپ، قازان-وشاعىنا دەيىن دايىنداپتى. قايتىپ كەتەمىز بە، ءبىز نە ىستەيمىز دەپ دال بولدىق. مۇندايدا امال تاپقىش قايىربەك:
-كەلگەننەن كەيىن پوليگون ەپيتسەنترىندەگى سارجالدىقتار قايتىپ كەتتى دەگەن ۇيات بولادى، بايقايمىن بارلىقتارىڭدا ءبىر-ءبىر كانيستر قىمىز بار سياقتى، سونىمەن قوناق شاقىرامىز، قالعانىن كورە جاتارمىز. قايىربەكتى اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسى بەكەن ۋالەلەۆ قوشتادى. اۆتوبۋسقا كەلىپ، سارجالدىڭ بال قىمىزىن ىشكەندەردىڭ بارلىعى مال سويىپ، ءوزىمىزدى شاقىرا باستادى. وسىلايشا وتىرىس ۇلكەن توي-دۋمانعا اينالىپ، سوڭى سول كەزدەگى پارتيانىڭ ساياساتىن سىناۋعا ارنالعان ميتينگكە ۇلاستى. جەر-جەردەن كەلگەن راديو، تەلەۆيدەنيە، گازەت جۋرناليستەرى قالت جىبەرمەي، بۇل وقيعانى جازىپ الا باستادى. ءسويتىپ ءۇش كۇن كورشى اۋىلداردىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولىپ، پوليگون ورتالىعىنىڭ جانىندا «پوليگون جويىلسىن!» دەگەن قارسىلىعىمىزدى بىلدىردىك.
قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ 1991 جىلى 28 تامىزداعى جارلىعىمەن سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاپتى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، سوۆحوز ديرەكتورى م.قورعانباەۆ ەكەۋمىز جاڭا وقۋ جىلى قارساڭىندا قالاعا ىسساپارمەن بارىپ، قايتاردا «ۆولگا» اۆتوماشيناسىنىڭ راديوقابىلداعىشىنان وسى تاريحي ءساتتىڭ كۋاسى بولدىق. ماشينانى توقتاتىپ، پوليگون قۇرباندارى – ەكى ايۋ قورباڭداسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇشاقتاپ جاتىرمىز. ويى تەرەڭ، قيالى ۇشقىر اعامىز سان الۋان اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتى.
-«قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن، سارجال حالقى بۇل پوليگوننان نە كورمەدى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، بۇلار قاي كۇنى جەل سارجالعا قاراي سوقسا، سىناقتى سول كۇنى جاساعان. ءبىر جىلى جەل ۇيتقي سوعىپ، جارىلىس تولقىنى كۋرچاتوۆقا قاراي كەتكەندە، موسكۆاعا دەيىن شۋلاسىپ، ءولىپ قالا جازداعان. سارجال حالقىن «كروليك» رەتىندە ۇستادى عوي. قازىر دە انا جەراستى سىناقتارى دەگەن اتىمتاي جازىعىنداعى شتولنيالاردان رادياتسيا شىعىپ جاتىر. نەشە رەت حابارلادىق، تەلەگرامما سالدىق، ءيتتىڭ بالالارى، ەشكىم ءمان بەرمەيدى، كومىلمەي اشىق جاتىر، - دەپ كۇرسىندى.
-سوندا نە، تسك-داعىلار بۇنى بىلمەي مە؟
-بىلەدى. ولارعا قازاقتىڭ قۇنى بەس تيىن. ساكەن، مەن ساعان انا جىلدارى باسىمنان وتكەن ءبىر ۋاقيعانى ايتايىن. موسكۆادا وتكەن اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىنە شاقىرتىلىپ، كەشكىلىك قوناق ۇيدەگى ەكى كىسىلىك ليۋكس بولمەگە ورنالاسىپ، دەمالىپ جاتقام. بولمەگە ورتا جاستاعى جىگىت اعاسى كىرىپ، ەكىنشى بوس ورىنعا جايعاسا باستادى. كراسنودار ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ەكەن. مەن سەمەيدەگى پوليگون ىرگەسىندەگى اۋىلدان كەلگەنىمىدى ايتتىم. الگى ادام كويلەگىن اۋىستىرىپ جاتقان-دى، سودان سومكەسىن، كويلەگىن الىپ، شىعىپ كەتكەن. ء«بىر جۇمىسى بولعان شىعار، ايتپەسە، ءتۇن ىشىندە قايدا بارادى» دەپ ءمان بەرمەگەنمىن. تاڭەرتەڭ تۇرسام ول كەلمەپتى، توسەگى بوس تۇر. ەتاج كەزەكشىسىنەن سۇراسام:
- ءسىزدى پوليگون ايماعىنان ەكەن دەپ باسقا بولمەگە اۋىسىپ كەتتى،- دەدى ول. مىنە، سولاي قارايدى ولار. -ال، پرەزيدەنت جارلىق بەردى. ەندى پوليگونداعى شاحتالاردى بەتونداتىپ، جاپقىزىپ، پوليگون زاردابىن جويۋ قامىنا كىرىسۋ كەرەك. ەرتەڭ اۋىلدا اقىلداسىپ، سەمەي وبلىسىنان شىققان ازامات، جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ الدىنا ماسەلە قويىپ، پوليگون تۋرالى زاڭ قابىلدانسا، حالىققا وتەماقى تولەنسە، ساۋىقتىرۋ شارالارى جۇرسە، مىنە ادىلەت، سول بولار ەدى...
مۇكەڭ سوزىندە تۇرىپ، ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە اۋىل اقساقالدارى، كوزى اشىق ازاماتتارى حالىق اتىنان حات جازىپ، الماتىعا، جوعارعى كەڭەسكە ءجۇرىپ كەتتى. ءسويتىپ وسىنداي قاجىرلى كۇرەس، ۇزدىكسىز جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا 1992 جىلى «سەمەي سىناق پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتاردان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» قر زاڭى قابىلداندى. ارينە، جاڭا عانا ءتاي-ءتاي باسقان ەلىمىزگە بۇل زاڭدى قابىلداۋ وڭاي ەمەس ەدى. بۇل ءسوز جوق سەرىكبولسىن، مۇراتقان اعالاردىڭ كوزسىز ەرلىگى بولاتىن. زاڭدا سىناقتار سالدارىنان رادياتسيا العان ادامدار،ولاردىڭ كەلەسى ۇرپاقتارىنىڭ ساۋلەلەنۋ دوزاسى قامتىلىپ، تۇراقتى مەديتسينالىق باقىلاۋلار، ەكولوگيالىق وڭالتۋ جۇمىستارى قاراستىرىلدى.
«جىلاننىڭ باسىن ءۇش رەت كەسسەڭ دە ءبىر كەسىرتكەلىك ءالى بار» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماعان. پوليگون مەنى دەنساۋلىعىمنان ايىرىپ، كەمتار قىلعانىمەن قويماي، تۇرمەسىنە ءبىر كۇن جاۋىپ، تۇنەتتى دە. بۇل وقيعا 1997 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا بولدى. مەكتەپتىڭ قازاندىعىن جوندەۋ ءۇشىن قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلمەككە پوليگون ايماعىنا مەكتەپتىڭ 7-8 جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەرى مەنشىك «ۆولگامەن»، سوڭىمىزدا اۋىلدىق اكىمشىلىكتىڭ «ت-80» تراكتورى بار (جۇرگىزۋشىسى ءوزىمنىڭ وقۋشىم قۋانىشقالي ساعىندىقوۆ) ەرتەرەك ءجۇرىپ كەتتىك. قارت دەگەلەڭ قارت بۋراداي شوگىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر. بۇرىنعى كوركى جوق، اعاش-توعايىنان ايىرىلعان. جاسىل جەلەك جامىلعان قۇز بەتكەيلەرى ارسا-ارسا، قاراۋىتقان جاقپار تاستار ەتەككە دەيىن شاشىلعان. تاۋدى بۇزىپ، تەرەڭگە تارتقان شاحتالاردىڭ بەتپاقتانىپ، سۇرعىلت تارتقان بەتتەرى بەتوندالىپ، جابىلعان. سىلدىراپ اعىپ جاتاتىن جۇزدەگەن بۇلاقتاردان ۇزىنبۇلاق قانا قالىپتى، ونىڭ ءوزى اۋرۋ ادامنىڭ كوز جاسىنداي ءار جەردەن ءۇزىلىپ قانا اعادى. سويقاننىڭ كوكەسىن گ. قالاشىعىنا كەلگەندە كوردىك. ءدال ءبىر سوعىستان كەيىنگى ەلدىمەكەنگە ۇقسايدى. قالاشىق تۇگى قالماي قيراعان، تالانعان. ءبىر جيىندا وتىرعىندا قامزا اۋباكىروۆ ايتتى دەگەن ءسوز ورالدى ويىما: «وي، بۇل پوليگون سارجالدى قۇرتتى عوي، اۋىرمايتىن ادام جوق، ءاي، بىراق سارجال دا ايانعان جوق، پوليگون جابىلعان سوڭ ونى تالاپ، جەرمەن جەكسەن ەتتى». ء«اي، ايتقىش جەزدەم-اي، كوزدەن ەرتە كارىپ بولساڭ دا، سوزدەن ەسەڭدى جىبەرگەن جوقسىڭ»- دەپ ىشتەي ريزا بولدىم.
ءسويتىپ ۇيدەن اپارعان تاماعىمىزدى ءىشىپ، تۇسكە قاراي جۇمىسقا قىزۋ كىرىسىپ كەتتىك. جارتىمىز قازاندىققا قاجەت سايمانداردى، قالعانىمىز قىزىل كىرپىش تيەپ، ەكى-ءۇش ساعاتتا جۇمىسىمىزدى دوڭگەلەنتىپ جىبەردىك. وسى كەزدە ۋاز اۆتوكولىگىمەن ءبىر توپ اسكەريلەر ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلدى، قولدارىندا اۆتومات. «كۋرچاتوۆقا جۇرىڭدەر» دەپ ءاي-شايعا قاراتپاي، ءوز ماشينامىزعا وتىرعىزىپ، الدى دا كەتتى. 50-60 شاقىرىم جەردەگى كۋرچاتوۆقا كەلگەن سوڭ تۇرمەگە قاماپ، جاۋاپ الا باستادى. مەكتەپ ديرەكتورى رەتىندە بار كىنانى موينىما الىپ، وسىلاي دا وسىلاي مەكتەپ ءۇشىن قاجەتتى ماتەريالدار الدىق دەپ تۇسىندىرمە جازىپ بەردىم.
- جوق، ونداعى قوقىر-سوقىر بىزگە كەرەك ەمەس، انا تەلەفون لينياسىن نەگە قياسىندار، قازىر دەگەلەڭدە بۇكىل بايلانىس توقتاپ تۇر، وندا امەريكالىقتار جۇمىس ىستەپ جاتىر، حالىقارالىق جانجال تۋادى،- دەپ تەرگەۋشى شۇقشيدى.
سويتسەك، ءبىز جۇمىس ىستەپ جاتقاندا تراكتورشى قۋانىشقالي قىزىعىپ كەتىپ، لينياداعى ءۇش مەتر بولاتىن سىمدى تروس ءۇشىن قيىپ العان عوي، مۇنى ءبىز بىلمەيمىز. سونىمەن، سول كۋرچاتوۆتا ميليتسيادا باسشى قىزمەت اتقاراتىن ءوزىمىزدىڭ قۋانتقان قاجيەۆ، كۇيەۋ بالام شىڭعىس يسايىنوۆتار كومەكتەسىپ، تاڭەرتەڭىندە تۇرمەدەن ازەر بوساپ شىقتىق.
***
ارانىن اشقان، جانالعىش پوليگوننىڭ داۋرەنى ءوتىپ، حالىقتىڭ ەڭسەسى كوتەرىلە باستادى. توقسانىنشى جىلدارى توقىراۋ كەزەڭىن سارجالدىقتار جەڭىل وتكىزدى. مال ءوسىرىپ، ونىڭ ىشىندە جىلقى سانى بۇرىنعىدان ەكى-ءۇش ەسە كوبەيدى، قىمىز ءوندىرىسى بىرتە- بىرتە كاسىپكە اينالدى. بۇرىن قاي ءۇيدىڭ قىمىزى جاقسى دەگەن اڭگىمە تالاي تالاس تۋدىراتىن، ەندى كاسىپ ءۇشىن اركىم قىمىزدى باپتاۋعا كوشتى، بال قىمىز دايىنداۋدىڭ حالىقتىق تاجىربيەسىن ەرىنبەي-جالىقپاي ۇيرەنىپ، ساپالى تاۋار دايىنداۋعا كوشتى. ءيا، تاۋار. نارىق قاتىناستارى وسىنى تالاپ ەتتى. قىمىز ەمدىك قاسيەتىمەن قوسا ءار جانۇيانىڭ كۇنكورىسىنە اينالدى. اۋىلدا الدى بەس بيە، سوڭى 30-40 بيە بايلايتىن ۇيلەر كوبەيدى. سوندا، كوتەرمە باعا جانە بازار باعاسىمەن بەرگەن ءبىر ءۇيدىڭ كۇندىك جانە ايلىق تازا پايداسىن ەسەپتەيىك.
ەگەر ورتا ەسەپپەن ءبىر بيە 8 ليتر ساۋمال بەرسە;
ا) 5 بيەدەن 40 ليتر ءسۇت الادى ەكەن. كوتەرمە باعا 300 تەڭگەدەن دەسەك، 12000 تەڭگە ءبىر كۇنگى تازا پايدا! مۇنى 30 كۇنگە كوبەيتسەك، 360000 تەڭگە! وسىلايشا 10, 20 بيە ساۋاتىنداردىڭ تابىسىن دا ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى. بۇدان جىلقىنى باعۋ، جەم-ءشوپ شىعىنىن الىپ تاستاساق، قالعانى تازا پايدا. سارجالدا قانشاما ادامعا كاسىپ تابىلىپ، جۇمىس ورنىنىڭ اشىلۋى دەگەن وسى ەمەس پە! جالپى، مەن قازاق حالقى جالقاۋ حالىق دەگەن پىكىرگە قارسىمىن. ءوزىم تۋىپ وسكەن سارجالداعى مىسالدار سوعان ايقىن دالەل.
پوليگون جابىلىسىمەن سارجال حالقى پوليگوننان كابەل، مىس، رەلس سياقتى بولات تەمىرلەردى; قۇرىلىس ماتەريالدارى: بلوك، پانەل، سيليكات كىرپىش، قاڭىلتىرلاردى قىتايعا تاسىپ، ءبىرشاما قارجى تاپتى. سونىڭ ىشىندە اسا پىسىق انۋاربەك يساحانوۆ، نۇرسامات ەسەنعارين سياقتى ازاماتتار قوماقتى قارجى جيناپ، فيرما اشىپ، تالاي تۋىستارىنا جۇمىس، كۇنكورىس تاۋىپ بەردى. شىنىن ايتقاندا، قالاعا كابەل وتكىزىپ، ءوزىم دە ءبىر ءۇي الۋعا شامام كەلدى. توقىراۋدىڭ العاشقى جىلدارى ءومىرى ساۋدا جاساماعان ادامدار قىتاي، تۇركيا، روسسيا، يران سياقتى شەتەلدەرگە دەيىن شىعىپ، ساۋدا كورىگىن قىزدىردى. بىردە مىناداي ۋاقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. كوكتەمگى كانيكۋلدا اقساي بازارىن ارالاي ءجۇرىپ، ءبىر كوستيۋمگە قىزىعىپ تۇرسام:
- ساكەن اعا، سونشا قىمبات ەمەس،-دەيدى ساتۋشى، الماتى بازارلارىندا مەنى كىم تانيدى، -دەپ اڭ-تاڭ بولىپ، قاراسام اۋىلداعى ىنىشەك ماتايباەۆ راحاتبەكتىڭ زايىبى ەكەن.
- وي، قاراعىم، سەن مۇندا قايدان ءجۇرسىڭ ؟ -دەسەم،
-اۋىلدان كەلىپ، كوتەرمە بازاردان تاۋار الىپ، وسى اقسايعا اكەلىپ، 15 كۇن ساۋدا جاساپ، اقشا تاۋىپ قايتامىز، وسىلاي بالا-شاعانى اسىرايمىز، ەندى اۋىلدان راحاتبەك كەلىپ اۋىستىرادى،- دەيدى جايراڭداپ. اۋىلداعى ىسكەر ادامدار جوقتان بار جاساپ، 10-15 جانۇيا دۇكەن اشىپ، ساۋدانى دوڭگەلەتىپ اكەتتى. ال، اۋىلدىڭ ازاماتتارى ءوندىرىستى كورگەن جوق، وندا ىستەي المايدى دەگەندەر دە قاتتى قاتەلەسەدى. اۋىلدىڭ كوپ ازاماتتارى «قاراجىرا» كومىر كەنىشىندە، التىن وندىرەتىن كەنىشتەردە، مۇقىر، باقىرشىق،وسكەمەن، ستەپنوگورسك، جامبىل، شىمكەنت، ءتىپتى، مۇناي وندىرەتىن باتىس قازاقستاندا دا ءجۇر. قازىر اۋىلدا قوي سانى ازايىپ كەتتى. قوي مالىن ۇستاۋدىڭ شىعىنى كوپ، پايداسى از. اسىرەسە، قويشى تابىلمايدى. قويشىنىڭ 30-40 مىڭ ايلىق ەڭبەكاقىسى اۋىز شايۋعا دا كەلمەيدى. بەينەتى كوپ، ەڭبەگى از مۇنداي جۇمىستى كىم ىستەگىسى كەلەدى. سوندىقتان قازىر اۋىلدا جىلقى سانى ەسەلەپ ارتۋدا. وسىلايشا جىلقى شارۋاشىلىعى مەن ونىڭ بالداي قىمىزى ۇلكەن تابىس كوزىنە اينالىپ، سارجالدىڭ اتىن شىعارىپ، شىرايىن كىرگىزۋدە. اۋىلىمىز تىرەك اۋىلى اتاندى. توقىراۋ جىلدارىداعىداي اڭعال-ساڭعال كەيىپتە ەمەس، قازىر ۇيلەردە ەۋروجوندەۋ جاسالىپ، كوشەلەر تارتىپكە كەلتىرىلىپ، شارباقتار، قاقپالار بىرىڭعاي كوك تۇسكە بويالىپ، كەشكىلىك شامدارى جارقىراپ، اباتتانىپ كەلەدى. اۋىل باعدارلاماسى بويىنشا ءاربىر ۇيگە سۋ تارتىلىپ، قۇبىر جۇرگىزىلگەن. سپۋتنيكتىك انتەننا ارقىلى ءتۇرلى-ءتۇستى تەلەديداردان 100-گە جۋىق ارنانى تاماشالاپ، تۇرعىندار جەر-جەرمەن ۇيالى بايلانىس ارقىلى بايلانىسا الادى. وقۋشىلار كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا وينايدى. وتكەن جىلى تيپتىك جوبادا مادەنيەت ءۇيى، 300 وقۋشىعا ارنالعان جاڭا مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلدى. بۇعان قوسا بۇرىننان ىستەپ تۇرعان «اقبوتا» مەيرامحاناسى، مونشا، جازعى قىسقى فۋتبول الاڭى، حوككەي كورتى بار. سونداي-اق، ۇلى وتان سوعىسى مەن تىل ەڭبەككەرەلەرىنە ارنالعان ساياباق قۇرىلىسى قايتا جاڭعىرتىلۋدا. اۋىلىمىز كوپتەن بەرى مۇقتاج بولىپ كەلە جاتقان ءدارىحانا اشىلىپ، مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى ءمىنسىز قىزمەت ەتە باستادى.
1990 جىلداردان سارجالدا توي، قوناق، قاتىم قىمىزسىز وتپەيتىن بولدى. بۇرىنعى پارتيانىڭ وكتەم ساياساتى ورنىقتىرا الماعان سالاۋاتتى ءومىر سالتى سارجالدا ەسىگىن ايقارا اشىپ، ومىرگە ەركىن ەنە باستادى. سوندىقتان قىمىزعا باسەكەلەستەر كوبەيدى. بوتەلكەگە جابىلعان قىمىزدار، ەلىمىزدە ۇنتاق قىمىز وندىرەتىن ءوندىرىس ورىندارى اشىلدى. ءتىپتى، ەۋروپاداعى اسا دامىعان ەل المانيا پاتەنتتەپ السا دا، ولاردىڭ كەرمەك تاتىعان قىمىزى سارجالدىڭ بال قىمىزىمەن باسەكەلەس بولا المايدى. ەگەر قىمىز دايىنداۋدان بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك بايقاۋ وتسە، كەشەگى انام قاپۋرا، جەڭگەم زاعيا تاربيەلەگەن بۇگىنگى ۇرپاقتارى دايىنداعان بال قىمىز 1000 قىمىزدىڭ ورتاسىنان توپ جارارىنا مەن سەنىمدىمىن.
قىمىز دايىنداۋدىڭ ەرەكشە قۇپياسى دا جوق، بۇل شارۋا بالا جاسىمىزدان كوز الدىمىزدا. قازىر قىمىز دايىنداۋدى قىسقاشا باياندايىن. كۇزدە قىمىزدىڭ استىڭعى سۇيىعى توگىلىپ، كويۋ تۇنباسى الىنادى. بۇل - قىمىزدىڭ اشىتقىسى، ول «قور» دەپ اتالادى. ول جايانىڭ نەمەسە قازىنىڭ سۇيەگىمەن سۇتكە ەزىپ، دايىندالادى. اق شۇبەرەككە تۇيگەن قوردى ساباعا سالىپ، ءبىر شەلەك ساۋمالدى قۇيىپ، سابانى جىلى وراپ تاستايدى. 3-4 ساعاتتا قور ەزىلىپ، ساۋمال قىشقىلدانادى. ەرتەڭىندە ءتۇن اسقان قورعا جاڭا ساۋىلعان ساۋمالدى سۋىتىپ قۇيىپ،10-15 مينۋت پىسەدى. بيە اعىتىلعان سوڭ 30-40 سم ەتىپ جەردەن قازىلعان شۇڭقىردا توبىلعىمەن ىستالعان ساباعا قايماق جاعىلىپ، بارلىق ساۋمال قوتارىلادى. سودان سوڭ ءبىر جارىم، نە ەكى ساعات قىمىز ءپىسىلىپ، سابانىڭ اۋزىن اشىپ قويادى. قىمىزدى پىسۋمەن قوسا ساپىرۋدىڭ دا پايداسى زور، اسىرەسە كەسەگە قۇيار الدىندا ون-ون بەس مينۋت ۇلكەن تەگەنەدە ساپىرىلعان قىمىزدىڭ ماڭىزى ارتا بەرەدى. قىمىز اسا ءدامدى بولۋ ءۇشىن ساباعا پىسەر الدىندا شيكى قازى، نە ورىك پەن مەيىز قوسسا بال قىمىز سودان شىعادى. ارينە، بيە بايلاناردا ەمەننەن جاسالعان ەكى سابانى سۋعا قايناتىپ، قىمىز اقپايتىنداي كىرىكتىرۋ، ودان سوڭ كۇندەلىكتى تازالاپ جۋ، كەپتىرۋ، ىستاۋ، قايماق جاعۋدىڭ دا ماڭىزى زور.
1999 جىلى مەن ءوز ءوتىنىشىم بويىنشا جۇمىستان بوساپ، قالاعا كوشتىم. ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولدى. تۋعان اۋىلىمدا 10 جىل مەكتەپ باسقاردىم، بۇل ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان قيىن جىلدار ەدى. قارجى تاپشىلىعىنان مەكتەپتەرگە اقشا بولىنبەيتىن. پوليگون سىناقتارىنان قاتتى زارداپ شەگىپ، مەكتەپ عيماراتى ءبىر جاعىنا شوگە تۇسكەن. ۇلكەن پانەلدەردىڭ اراسى اشىلىپ، سىلاقتارى ءتۇسىپ قالعان، ساڭىلاۋدان دالا كورىنىپ تۇرادى. نەشە جىلعى تەربەلىستەن مەكتەپ توبەسىندەگى بيتۋمدار ءبىر-بىرىنەن اجىراپ، جاڭبىر جاۋسا توبەدەن سۋ اعىپ كەتەتىن. مەكتەپتىڭ تەرەزەلەرىنىڭ جارىلىس اسەرىنەن جاقتاۋلارى قيۋلاسپاي، شىنىلارى سىنا بەرەتىن. سوۆحوز ديرەكتورى م.قورعانباەۆ، ورىنباسارلارى م.قاليەۆ، ت.جارقىنباەۆ، پارتكوم حاتشىسى ع.يبراەۆ، اۋىل اكىمى ج.دارىباەۆ، العاشقى اۋىل كاسىپكەرلەرى ن.ەسەنعارين، ب،احمەتقاليەۆتەر قاتتى قولداۋ كورسەتتى. مەكتەپ ۇجىمى جوندەۋگە ءبىر كىسىدەي كىرىسىپ، اتا-انالار كومەگىمەن مەكتەپكە ءبىر كونتەينەر شىنى سالىنىپ، تەرەزە جاقتاۋلارى جونىلدى، قايتا بويالدى. مەكتەپ سىرتى اقشىل-قىزىل تۇسكە ادەمى بويالدى. توبەگە قالىڭداپ بيتۋم قۇيىلدى، ەسىك الدىنا تەمىر شارباقتار ورناتىلىپ، جاسىل تۇسكە ەندى.
پانەلدەر اراسى تۇگەلدەي بىتەلدى. وسىنداي جىلما جىلعى رەمونتتىڭ ارقاسىندا مەكتەپ جاڭا وقۋ جىلىنا ارنالعان بايگەدە ءبىرىنشى، ەكىنشى ورىننان تۇسكەن جوق. مەكتەپتە بىرنەشە وقۋ پاندەرىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋمەن قوسا، اۋداندا العاشقى بولىپ، كومپيۋتەر كابينەتى اشىلدى. تاربيە جۇمىسىنا حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن ەنگىزدىك. ۇلتتىق داستۇرگە، ونەرگە، سپورتقا تاربيەلەيتىن قوعامدىق نەگىزدە بىرنەشە ۇيىرمەلەر تۇراقتى جۇمىس ىستەپ تۇردى. ولاردى اۋىل اقساقالدارى قابدەن ەسەنعارين، قۇرالبەك جاكەەۆ، ريزا نۇرجاۋباەۆ، قارپىق بەكباتىروۆ، كەمەل ايدارحانوۆ، ورازيا مولدابەكوۆا، كابيرا سادۋاقاسوۆا، كابيرا شاكەروۆا، مونعوليادان كەلگەن ونەر شەبەرى گۇلبارشىندار باسقاردى. قالاداعىداي جۇرتشىلىقتىڭ بەتىن مەكتەپكە بۇرۋ ماقساتىندا «مەكتەپ كەڭەستەرى» قۇرىلدى، وعان توراعا بولىپ سوۆحوز ديرەكتورى م.قورعانباەۆ سايلاندى. سوندا مۇكەڭ: ء«اي، قۋ جيەن-اي، اقىرى وزىڭە ورىنباسار قىلىپ تاعايىنداپ الدىڭ با؟» - دەپ ازىلدەگەنى بار. 1989 جىلى كورشى اۋىلداعى ج.مولداعاليەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى باسقارىپ جۇرگەن جەرىمنەن ء«وزىمىزدىڭ كادر» دەپ 80 مۇعالىم اۋداندىق پارتيا كومتيتەتىنە ارىز جازىپ، تۋعان اۋىلىما الدىرتقان.
وسىلايشا، ءوز ۇجىمىممەن بىتە قايناسىپ جۇمىس ىستەپ جاتقانبىز. 90-شى جىلداردىڭ سوڭىندا اۋدانعا اكىم بولىپ كەلگەن بۇرىن ەل باسقارىپ كورمەگەن، تاجىربيەسى از ازامات شارۋا قوجالىقتارىن جولعا قويىپ، جاڭا جوبالار جاساعاننىڭ ورنىنا، تۇك تاپپاعانداي پەداگوگيكادان حابارى جوق بولسا دا ءجونسىز مەكتەپ ىسىنە ارالاسا بەردى. سوناۋ 100-200 شاقىرىم جەردەن كەلىپ ساباققا قاتىسادى. ساباقتان سوڭ قولىنا بوردى الىپ، تاقتانىڭ الدىنا شىعىپ، كىسىنىڭ باس سۋرەتىن سالىپ، ء«بىز مايمىلدان جاراتىلعانبىز، قيالي بولىپ، نەشە ءتۇرلىنى ويلاپ تابۋىمىز كەرەك»- دەپ تۇرعانى. تۇسكى ۇزىلىستە 13.00-كە دەيىن كەلۋ كەرەك ادام كەيدە كەشىگىپ، ساباقتان كەيىن كەلەدى. بۇكىل ۇجىم كۇتىپ وتىرامىز، ۇيدە تۇسكى اس ازىرلەنىپ قويىپ، جانۇيامىز توسادى. كگب قىزمەتكەرى سياقتى كەيدە ەرتە جەتىپ كەلەدى. بۇل كەلىستىڭ مەكتەپ ءۇشىن ەش ماڭىزى جوق. قاڭتاردىڭ اياعىندا بارلىق مەكتەپ باسشىلارىن جيناپ الىپ: «بارلىق زەينەركەرلەردى جۇمىستان شىعارىڭدار!» دەگەن تالاپ قويدى. زەينەتكەرلەردىڭ ءبىلىم-بىلىكتىلىگى تۋرالى ايتقان ءۋاجىمىزدى، كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن تىڭداعىسى دا كەلمەدى. سودان قاتتى قوبالجىدىم. ء«سۇت بەتىندەگى قايماقتاي، تاجىربيەلى ارىپتەستەرىمە ءوز قولىممەن بۇيرىق جازىپ، ەندى مەن نەسىنە جۇرەمىن، جازعا دەيىن جاستاردى قالىپتاستىرىپ، وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا ءوزىم دە كەتەمىن»،- دەپ شەشتىم. كەتۋىمە ەكىنشى سەبەپ - رەجيم ساقتالماعاندىقتان دەنساۋلىعىم تومەندەپ كەتتى.
قازىر ويلاپ وتىرسام، سارجالدا بالالىق، جاستىق شاعىم ءوتتى. پوليگون اجداھاسى اۋزىنا العان اتام ءالى، اجەم ءرىسبيبى، اكەم سەيسەن، شەشەم قاپۋرا، اعالارىم قايىر، بولات، اپايلارىم قازيزا، قايريا، جەڭگەم زاعيا، قارىنداستارىم قاپيزا، مايگۇل، ءىنىم قۋانىش – ءبىر اۋلەتتەن 12 ادام وبىر اۋرۋىنان كوز جۇمدى. بۇنى ويلاعاندا «اتاڭا نالەت سۇم پوليگون!» دەپ ىشتەي قارعىس ايتىپ، ناليمىن. سەمەيگە كەلگەن سوڭ دا قاراپ جاتا المادىم. رەسپۋبليكالىق «بوزتورعاي»، ابايلىق قارىنداسىم باقىت الىمباەۆا باسقاراتىن «پوليگون بالالارى » قوعامدىق قورىنىڭ جۇمىستارىنا ارالاسا باستادىم. سارجالداعى، قالاداعى مۇگەدەك بالالارعا قور ەسەبىنەن جاردەمدەسىپ، باعالى سىيلىقتار تەلەديدار، كومپيۋتەر بولگىزىپ، مەرەكەلىك كەشتەر وتكىزۋگە ۇيىتقى بولدىق.
ح ح ح
2014 جىلى 13 قاراشادا سارجالدا جاڭا مەكتەپتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسۋعا شاقىرىلدىم. مۇنىڭ الدىندا ەكى اي بۇرىن تيپتىك جوبادا مادەنيەت ءۇيى پايدالانۋعا بەرىلىپ، زامان تالابىنا ساي ونەر ورداسىن كورىپ، اۋىل جاستارىنىڭ كونتسەرتتىك باعدارلاماسىن تاماشالاپ، اۋىل اقساقالدارى، باسشىلارى، ۇزاق جىلدار وبلىستىق دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان اعام مۇرات ءالين قۋانىشتى لەبىزىن ءبىلدىرىپ، كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ قايتتى.
جيىن باعدارلاما بويىنشا ساعات 11.00-دە باستالادى دەپ كورسەتىلگەن. تاڭعى ساعات التىدا تۇرىپ، اعام مۇرات، زايىبىم ءمارياش، ۇلىم ارنۇر بولىپ ەرتەمەن جولعا شىعىپ كەتتىك. مەن ءۇشىن ورنى ەرەكشە مەكتەپتىڭ سالتاناتىنا قاتتى قۋانىپ كەلەمىن. كەيبىر وقيعالار ەسىمە ورالدى...
پوليگوننان زارداپ شەككەن مەكتەپكە كۇردەلى جوندەۋ جاساۋ تۋرالى وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ الدىنا ماسەلە قويىپ، سمەتالىق قۇجاتىن جاساتقانمىن. وزىمنەن كەيىنگى ديرەكتور، ءوزىمنىڭ شاكىرتىم ەرلان اقبەرگەنوۆتەن وسى شارۋانىڭ سوڭىنان قالما، جالىقپا دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. بىردە ەرلان ۇيگە تەلەفون سوقتى.
-اعا، ءسۇيىنشى! اۋىلعا جاڭا مەكتەپ سالىناتىن بولدى. بۇدان كەيىن ىلە اۋىلعا بارعاندا بۇل جايعا اسىقپاي قانىقتىم. ەرلان ايتادى:
-جۇت جىلى اۋىلعا وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ كەلدى دە بىردەن ات باسىن مەكتەپكە بۇردى. اسىقپاي ارالاپ ح.ماتاەۆ، ق.ءالىمجانوۆ، س.قوسپانوۆ، ە.قاجيەۆ، ت.ستانبەكوۆ، ن.جاكۋپوۆ اتىنداعى ءپان كابينەتتەرىنىڭ جابدىقتالۋىنا ريزا بولىپ، دالاعا شىقتى. ەندى سپورت زال جاقتاعى قانات اسحانا، ءماجىلىس زالى، توبەدەن سۋ اعاتىن جەرلەر، قازاندىقتى كورگەندە اكىم ۇزاق ويلانىپ، كۇرسىنىپ قويدى. - ءيا پوليگون جارلىستارىنىڭ زاردابىنان مەكتەپتىڭ ءبىر جاق قاناتى وسادكا بەرگەن.
-بەردىبەك ماشبەكۇلى، كۇردەلى جوندەۋ جاساۋعا سمەتالىق قۇجاتى جاسالعالى بىرنەشە جىل ءوتتى. سوعان كومەكتەسىڭىزشى ؟- دەدىم مۇمكىندىكتى جىبەرىپ المايىن دەپ.
-جوق، جوق. قازىرگى مەكتەپ اۆاريالىق جاعدايدا، كوز الداۋدىڭ كەرەگى جوق، دەرەۋ جاڭا مەكتەپ سالۋ قامىنا كىرىسۋ قاجەت. ءوز باقىلاۋىما الامىن، كەلەسى اپتادا وسكەمەنگە كەل، كومەكشىممەن بايلانىس جاسا،- دەپ اكىم اتتانىپ كەتتى. كەلەسى جۇمادا وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنا بارسام، 320 وقۋشىعا ارنالعان جاڭا مەكتەپتىڭ سمەتالىق قۇجاتىن جاساۋعا كىرىسىپ كەتىپتى. باسقارما باسشىسى: «مىنا توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتى سارجالدا 3 قاباتتى تيپتىك جوبادا مەكتەپ بار، ال وبلىستا ءۇش اۋىسىممەن وقيتىن مەكتەپتەر بار، سوندىقتان كۇردەلى جوندەۋ جاساسا بولدى دەپ كونبەي وتىر» دەگەندى ەسكەرتتى. سالىپ-ۇرىپ اكىمنىڭ كومەكشىسىنە باردىم. ول كۇلدى.
-اكىم ءوز باقىلاۋىنا الدى ما، بولدى. بۇل وبلىس بيۋدجەتىنەن سالىناتىن مەكتەپ، اكىم ونى ءوزى شەشەدى، الاڭداما، قايتا بەر،- دەدى. ءيا، بۇل وبلىس اكىمى بولعان ب.ساپارباەۆتىڭ پوليگون ەپيتسەنترىندەگى كوڭىلى جارىم بالالار مەن اتا-انالارعا جاساعان ءوز سىيى. مەكتەپ ديرەكتورىمەن بولعان اڭگىمە ەسىمە ءتۇسىپ، جىميىپ قويدىم... «راس، بەردىبەك ماشبەكۇلى وسىنداي ادام» دەپ ويلادىم.
ول كىسىنى بۇرىنان تانۋشى ەدىم. 1991 جىلى سەمەيدە وبلىس مەكتەپ ديرەكتورلارىنىڭ اراسىندا بايقاۋ ءوتىپ، «بولاشاقتىڭ مەكتەبى» جوباسى بويىنشا، اباي اۋدانىنان بايقاۋعا مەن قاتىستىم. ءتورت بولىمنەن تۇراتىن بايقاۋدا وبلىستا «جىل ديرەكتورى» اتاندىم. كەلەسى جىلى الماتىدا وتكەن رەسپۋبليكالىق بايقاۋ مەكتەپ باسقارۋ جۇمىسىنىڭ سان الۋان قۇپيالارىن سارالاپ، ۇلكەن تاجىريبە الماسۋدىڭ ۇزدىك مەكتەبى بولدى.
وسى بايقاۋدىڭ باس توراعاسى ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ب.ساپارباەۆ بولعان ەدى. بايقاۋعا وزىممەن بىرگە بارعان ورىنباسارىم بولات قىساتاەۆ ەكەۋمىز رۋحىمىز كوتەرىلىپ، قاناتتانىپ قايتتىق. ءيا، سول ب.ساپارباەۆ مەكتەپ لەنتاسىن ءوزىم قيامىن دەپ وتىرعاندا باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتتى.
وسىنداي ويمەن وتىرعاندا ساعات 10-نان اسا سارجالعا دا كەلىپ قالىپپىز. اۋىل ۇلكەن مەرەكە قۇشاعىندا، ەرسىلى-قارسىلىعى اعىلعان حالىق. الدىمىزدان وسى مەركەنى باسقارۋشىلاردىڭ ءبىرى اۋدان اكىمى اپپاراتىندا قىزمەت ىستەيتىن اسەت مىرزاقاسىموۆ شىقتى. كوپتەن كورمەگەن دوسىممەن قۇشاقتاسىپ قاۋىشتىق.
مەرەكە بەلگىلەنگەن ۋاقىتىندا باستالمادى. وبلىستا شارالار قوساقتالىپ، رەگلامەنت بۇزىلعان. كۇزدىڭ قارا سۋىعى شىداتار ەمەس، جەردە قار بار. انە كەلىپ قالار، مىنە كەلىپ قالارمەن 3-4 ساعات توستىق. قوناقتار كەلىپ، تۇسكى ەكىگە قاراي مەرەكە باستالدى. «ەڭبەك پەن داڭق» اللەياسىن جانە جاڭا مەكتەپ لەنتاسىن قيۋعا كەلگەندە ۇلكەن ءبىرشوۋ باستالدى دا كەتتى. جاڭا ءبىر اۋەن، توسىن ءبىر اڭگىمە. ەڭ بولماسا اكەسىنىڭ ءۇش بولمەلى ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە مەكتەپ اشقىزعان، ءبىر بولمەسىنە ى.ماتاەۆ، ع.تورەباەۆ، و.ديقانباەۆ سياقتى مۇعالىمدەردى ورنالاستىرعان، ەسىمى سارجال تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلاتىن شايماردان توقجىگىتوۆ، ءۇش قاباتتى مەكتەبى بار اۋىلعا پوليگون ىرگەسىندەگى اۋىل دەپ كوزسىز ەرلىك جاساپ، جاڭا مەكتەپ سالدىرىپ بەرگەن ب.ساپارباەۆتىڭ باسقا قىزمەتكە اۋىسقانىنا ءۇش كۇن وتپەي جاتىپ، اتى اتالماۋى قالاي!؟ كۇننىڭ سۋىقتىعى، رەجيمنىڭ ساقتالماۋىنان دەنساۋلىعى دىمكاس مەن ساعات ۇشكە قاراي اۋىرىپ قالدىم. التىن ۇيا مەكتەبىمدى ارالاۋعا دا مۇرشا بولماي ،ءتىسىم-تىسىمە تيمەي ساقىلداپ، ءون-بويىمدى ءزىل قورعاسىن باسقانداي. اياق استىنان قالاعا قايتاتىن بولدىق. قوشتاسىپ شىعايىق دەپ ءىنىم دوسىمنىڭ ۇيىنە سوقتىق.
-اعا، وسىنىڭ زيانى جوق،- دەگەن سوڭ ءبىر كەسە قىمىزدى زورلانىپ ءىشتىم. ماشيناعا وتىرىپ، قالاعا باعىت الدىق. 10-15 شاقىرىم جەردەگى بويلاۋىق تاۋلارىنا ىلىنگەندە، جاڭاعى قىمىز بويىما تاراپ، دەنەمە ءال كىرە باستادى. ارتىما، اۋىل جاققا قاراپ ەدىم، بەكەن تەمىروۆ جانە مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر قويعىزعان ەكى ستەللاداعى بەدەرلەنگەن جىلقىلار جايىلىپ جۇرگەندەي بولىپ كورىندى. بۇنى بايقاپ قالعان بىزبەن ساپارلاس جەرگىلىكتى ونەر شەبەرى ەرتىس تاتيەۆ:
-جاڭا بايقاعان شىعارسىز، مەكتەپ فويەسىنە ش.توقجىگىتوۆتىڭ، مەكتەپتىڭ الدىنا جىلقى ءمۇسىنىن تۇرعىزدىم. بۇل ازاتتىقتىڭ سيمۆولى ءارى اتا كاسىپتى ناسيحاتتاۋ. قازىر اۋىلدا 8 مىڭنان اسا جىلقى بار، كۇنىنە 5 توننا قىمىز وندىرىلەدى. كوپ شارۋا قوجالىقتارى مەملەكەت تاراپىنان سۋبسيديا الا باستادى. مەملەكەت اۋىلشارۋاشىلىعىنا مويىن بۇردى،- دەدى ءار نارسەدەن حابارى بار جىگىت. شايماردان اتى اتالعاندا، كوز الدىما رايحان اپاي بەينەسى ەلەستەي قالدى. اكەسى ولگەندە اناسىنىڭ قۇرساعىندا قالعان قىز 1996 جىلى سارجال مەكتەبىنە اكەسىنىڭ اتى بەرىلىپ، شاعىن مۋزەي اشىلعاندا ريزا بولىپ، ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلاپ ەدى-اۋ... سويتكەنشە جۇيرىك ماشينا بويلاۋىق تاۋىنىڭ جوتاسىنا كوتەرىلىپ، باتىستا پوليگون اجداھاسى قاراۋىتتى، ماشينا لىپ ەتىپ، ءاپ-ساتتە تومەن ءتۇسىپ، اجداھا كوزگە كورىنبەي قالدى. «جوعال، لاعىنەت! قانشا ادامعا اجال، اۋرۋ اكەلگەن تاجال، ەندى قايتىپ كورىنبە، اتىڭ وشكىر!»- دەپ بىرنەشە قايتالادىم. ءبىر كەسە قىمىز باسىمدى كوتەرتتى.
قىمىزدىڭ حالىق دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسىنىڭ مولدىعى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋداعى ماڭىزدى ءرولىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇلتتىق برەند رەتىندە قىمىز تىنىسى مول، بەرەكەگە باستايتىن ءىس ەكەنىن ويلادىم. جۋىردا پارلامەنت دەپۋتاتاتارىنىڭ ءبىر توبى پرەمەر-مينيسترگە قىمىز بەن شۇبات جونىندە ساۋال جولداپتى. بۇل مەملەكەتتىك كوزقاراستى تۇبىرىمەن وزگەرتەدى دەپ سەنەيىك، وسىعان بايلانىستى زاڭ قابىلدانسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ال، ەستەلىكتە باياندالاتىن اتوم اجداھاسى مەن بال قىمىزدىڭ كۇرەسى اجال مەن ءومىر ءۇشىن ارپالىستىڭ سيمۆولى عانا. قازىر قالادا دا، اۋىلداردا دا سارجالدىڭ بال قىمىزى ساپىرىلىپ، ويىن-توي، قاتىم، قوناق ونسىز وتپەيتىن بولدى.
ءيا، تاۋبە! جاراتقان، بەرگەنىڭە شۇكىر!
ساكەن سەيسەنۇلى، زەينەتكەر-ۇستاز
Abai.kz
