- ديحان قامزابەكۇلى، سءىزدى كوپشىلىك الاشتانۋشى عالىم رەتىندە تانيدى. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋدى 1988 جىلدان باستاپسىز. الاش اتاۋىن ايتۋعا تيىم سالعان كەزدە وسى تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟ 

- بارشاعا بەلگىلى، 80-جىلداردىڭ سوڭىندا كسرو-دا «قايتا قۇرۋ» مەن «جاريالىلىق» ساياساتىنىڭ سەرپىنىمەن كوپتەگەن عالىم الاش تاقىرىبىن قاۋزاي باستادى. ول كەزدە ءبىز ستۋدەنتپىز، العاشقى ىزدەنىسىمىز مۇراعاتتارداعى الاشتىڭ جۇقاناسىن وقىپ، «وسىنداي دا بولعان ەكەن-اۋ» دەگەن تاڭدانا ءسىڭىرۋ باعىتىندا ءجۇردى. العاش «ۆلاديمير مەن زارا» اتالىناتىن كلەر كلەرمونت دەگەن فرانتسۋز ءتىلدى ايەل اقىننىڭ ەڭبەگىمەن تانىسۋىم، حح عاسىرداعى عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن كوركەم اۋدارمالارعا بايلانىستى ىزدەنىستەرىم ادەبيەت تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردىڭ مول ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزدى. ناتيجەسىندە 1990 جىلى حح عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبي-مادەني ۇدەرىستەردى، بۇرىن عىلىمي اينالىمدا بولماعان مۇرالار مەن تۇلعالاردى زەرتتەۋدى وزىمە ماقسات تۇتتىم. قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ، اباي اتىنداعى قازپي، عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاس عالىمدارى ءۇشىن الاش تاقىرىبى كۇن تارتىبىندە تۇردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.جۇماباي، ج.ايماۋىتۇلى، شاكارىم تۋرالى العاشقى ماقالالاردىڭ جارىق كورە باستاعانى سول شاق ەدى. بىراق ول كەزدە م.دۋلاتۇلى، ءا.بوكەيحان جارتىلاي جابىق تۇردى. باسقا تۇلعالاردى ىزدەپ-تابۋ - اركىمنىڭ جەكە باستاماسىنداي كۇيدە ەدى. الاش اتتى تۇتاس دۇنيە ءالى دە بولشەكتەنىپ ۇعىنىلدى. العاشىندا باسپاگەرلەر ولاردىڭ «اللا»، «قۇداي» دەگەن سوزدەرىن «تابيعات»، «جاراتىلىس» دەپ وزگەرتىپ، بۇرمالاپ شىعاردى. وزىمىزشە قىسىلىپ، «ورىس» دەگەنىن «سولدات» دەگەن سوزبەن اۋىستىردىق. بۇل ەندى ولاردى «اتەيست»، «ينتەرناتسيوناليست» دەپ وتكىزگىمىز كەلگەن جارتىلاي سوۆەتتىك تانىم ەدى... بۇعان تەك باسپاگەرلەر عانا كىنالى دەپ ايتۋ ارتىق شىعار.

1990 جىلى عىلىم اكادەمياسىنا قىزمەتكە كەلگەن كەزدە، ۇكىمەتكە دالەلدەنىپ، ارنايى قارجى بولىنگەن زيالىلاردىڭ مۇراسىن جيناقتاۋ شاراسىنا قىزۋ كىرىسىپ كەتتىك. كەيىنگى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك الاشقا قاتىستى بولدى. 1988 جىلعى زەرتتەۋىم بالاڭ تۇردەگى: «شوقان، ىبىراي، اباي مەن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت اراسىنداعى قازاق زيالىلارى قايدا، ادەبيەتىمىزدە باسقا كىمدەر بولدى؟» دەگەن سۇراققا وزىمشە جاۋاپ ىزدەۋ سەكىلدى ەدى. ەكىنشىدەن، 1986-1987 جىلدارى ورتالىق ماسكەۋدىڭ وزىندە جازىقسىز جازالانعان تۇلعالاردى اقتاۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتتى. ونىڭ ءدۇمپۋى بىزگە 1988-1989 جىلدارى كەلىپ جەتتى. كەڭەس وداعى بولعاندىقتان ءبارى ءوزارا تىعىز بايلانىستا كورىندى. قازىرگىدەي، اقپاراتتىڭ كەڭ دامىماعان، ينتەرنەتتىڭ ءيسى دە سەزىلمەگەن كەزى بولسا دا، گازەت پەن جۋرنالداردان-اق ءبارىن ءبىلىپ وتىردىق. ول كەزدەرى اسكەري تاريح پەن ءتۇرلى مۋزەي مەن مادەنيەت وشاقتارىنا بايلانىستى باسىلىمداردى جازالانعان تۇلعالارعا بايلانىستى جەكەلەگەن دەرەكتەر جارىق كورىپ جاتاتىن. سونى وقىپ، ء«بىزدىڭ زيالىلارىمىزدىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرى قايدا؟ ولاردىڭ تاعدىرى نە بولدى؟» دەگەن سۇراقتار مازالاپ، اقىرى سول سۇراقتار الاش تاريحىن زەرتتەۋگە الىپ كەلدى. راس، 80-جىلداردىڭ سوڭىندا ۇلت زيالىلارى الاش اتىمەن ەمەس، جازىقسىز رەپرەسسيالانعان اقىن-جازۋشىلار رەتىندە جارىققا شىقتى. «الاش» نىسپىسى اتپاي قويمايتىن تاڭداي بىرتە-بىرتە شۇعىلاسىن شاشىپ، ەلدىكتى اڭساعان حالىق جۇرەگىن، رۋحىن جاۋلاپ الدى. ءالى ەسىمدە، 1987-1988 جىلدىڭ بىرىندە تىكەلەي ەفيردەن ءبىر ازامات «وسى م.شوقاي كىتابى قاشان شىعادى؟» دەپ سۇراق قويعاندا، ستۋديادا وتىرعان، كەيىن «الاش ءۇشىن كۇيدىك» دەيتىن ءبىراز باسپاگەر، عالىم الگى سۇراق قويۋشىنى جەردەن الىپ-جەرگە سالدى... وسىدان-اق الاش تاڭى وپ-وڭاي اتا قويماعانى تۇسىنىكتى بولادى-اۋ دەيمىن.

- شوقان، ىبىرايلاردان كەيىنگى اقتاڭداقتاردى ايتىپ قالدىڭىز. استانادا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان قوشكە كەمەڭگەرۇلى اتىنداعى كوشە بار. بىراق بۇل تۇلعانى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. جالپى ەسىمى كوپكە بەلگىسىز بولىپ جۇرگەن الاش ارىستارى جايلى ايتا كەتسەڭىز؟ 

 - الاش ارىستارىنان حالىق ءا دەگەندە شاكارىمدى، ا.بايتۇرسىنۇلىن، ج.ايماۋىتۇلىن، ماعجاندى، ءسال كەيىنىرەك مىرجاقىپتى ءبىلدى. باستاپقى سۇرانىم مەن ناسيحاتتىڭ اسەرىنەن وسى بەس تۇلعا جاقسى تانىلدى. وسىلاردىڭ جانىنداعى باسقا دا قايراتكەرلەرىمىزدى حالىق بىلمەي قالدى. ولاي بولۋىنا ءتۇرلى سەبەپتەر بار. بىرىنشىدەن، ناسيحات ازداۋ بولدى. سوسىن اقتالدى دەگەننىڭ كوبىسىنىڭ ەڭبەگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنە قويعان جوق. الاش زيالىلارىنىڭ سانىنا كەلەتىن بولساق، ساياسي بەلسەندىلىك تانىتىپ، باسپاسوزدە جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ سانى كەمىندە جۇزگە جەتەدى. ساياساتتا بەلسەندىلىك تانىتقاندارىنىڭ سانى ءۇش جۇزدەن اسىپ جىعىلعان. 

مىسالى، جازۋشى، دراماشى، سىنشى، تاريحشى، ءتىلشى قوشكە كەمەڭگەرۇلى ءباسپاسوز بەن ساياساتتا قاتار بەلسەندىلىك تانىتتى. ول 1896 جىلى ومبىدا دۇنيەگە كەلگەن. جاستاي ءوز بەتىمەن وقىپ جەتىلگەن. ومبىداعى نەگىزگى وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە ءبىلىم العان. فەلدشەرلىك مەكتەپتە، اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليشەسىندە وقىپ، ءسىبىر اكادەمياسىندا ءبىلىم العان. ول كەيىن مەديتسينا ينستيتۋتى بولعان. ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرىپ، العاش رەت «قازاق تاريحىنان» اتتى وقۋ قۇرالىن جازعان. بۇل ەڭبەگىن 1921-1922 جىلدارى باستاپ، 1924 جىلى اياقتاپ، ماسكەۋدە باسىپ شىعارعان. سودان كەيىنگى ەڭبەگى «بۇرىنعى ەزىلگەن ۇلتتار» دەپ اتالادى. پاتشا وكىمەتى تۇسىنداعى قانالعان 36 ۇلتتىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا شولۋ جاساعان. تاعى ءبىر تاريحي ەڭبەگى - ەلىمىزدەگى تۇڭعىش مەملەكەتتىك تەاتر ساحناسىندا قويىلعان «التىن ساقينا» پەساسى. ۇلت تەاترى وسى تۋىندىمەن شىمىلدىعىن اشقان. 

- تۇڭعىش سپەكتاكل «ەڭلىك-كەبەك» ەمەس پە؟ 

- جوق، «ەڭلىك-كەبەك» ەمەس. كوپشىلىكتى شاتاستىراتىن وسى قاتە دەرەك ءالى كۇنگە مەكتەپ وقۋلىقتارىنان تۇسكەن جوق. ناقتىلاپ ايتار بولساق، 1926 جىلى 13 قاڭتاردا سول كەزدەگى استانا قىزىلوردادا كاسىبي مەملەكەتتىك ۇلت تەاترى «التىن ساقينا» پەساسىن قويعان. رەسمي تۇردە افيشاسى شىعىپ، ارتىنشا ماقالالار جازىلعان. تاريحىمىزدا مۇنىڭ ءبارى قاتتاۋلى تۇر. ارتىنشا قوشكەلەر اتىلىپ كەتكەن سوڭ، سوۆەت وكىمەتى مۇنىڭ ءبارىن جوققا شىعارعان. ال، كيىز ۇيدە قويىلعان اۋەسقوي دراماشىلدىق  1917 جىلدان الدەقايدا بۇرىن بار.

تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت: ول 1925 جىلى شىققان «قازاقشا-ورىسشا ءتىلماش» اتتى سوزدىكتىڭ رەداكتسياسىن دا باسقارعان. ەۋروپالىقتارعا ارناپ، قازاق ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى تۋرالى ەكى تومدىق كىتاپ تا جازعان. ول «جابىروپالىقتار ءۇشىن قازاق ءتىلى» نەمەسە «كازاحسكي يازىك دليا ەۆروپەيتسەۆ» دەپ اتالادى. «گرامماتيكا كازاحسكوگو يازىكا» دەپ اتالاتىن ەڭبەك جازعان ارحانگەلسكي دەگەن عالىم «بۇل ەڭبەگىمدى ق.كەمەڭگەرۇلى لەكتسيالارىنىڭ نەگىزىندە جازدىم» دەپ كورسەتكەن. ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن ادەبيەت قايراتكەرى سانالعان ول 1924 جىلى ومبىدان تاشكەنتكە قونىس اۋدارادى. م.اۋەزوۆ ەكەۋى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەنىندە تۇتقىندالىپ، الماتىداعى وگپۋ-نكۆد تۇرمەسىندە وتىرادى. كەيىن ءتورت جىلداي ۆورونەجدە ايداۋدا بولىپ، ومبىعا قايتا كەلىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىندە قايتادان سوتتالىپ، 1937 جىلى جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن... ءبىر قىزىعى، قوشكەنىڭ ايەلى گۇلسىم زيالىلار العاش اقتالعان 50-جىلداردىڭ سوڭىندا مۇحتار مەن سابيتكە جۇگىنىپ ءجۇرىپ، شاعىن كىتاپشاسىن شىعارۋعا رۇقسات العان ەدى. بىراق ول 1965 جىلى عانا جاريالاندى. «التىن ساقينا» اتىمەن. وسى كىتاپ، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن اۋىلداعى وتباسى كىتاپحانامىزدا تۇردى. مۇقاباسىنداعى سۋرەتكە دەيىن ەسىمدە... ول جيناقتا ەشقانداي ساياسي ماسەلە جوق، ول – تازا كوركەم شىعارمالار توپتاماسى. مەن مۇنى كەيىن ەسىمە الدىم جانە سايكەستىككە تاڭ قالدىم...

ءبىز، پروفەسسور ورىناي جۇباەۆا ەكەۋمىز، قوشكەنىڭ ءۇش تومدىق ەڭبەگىن قۇراستىردىق. ونىڭ ىشىندە اڭگىمەلەرى، پەسالارى، اۋدارمالارى، زەرتتەۋلەرى، وقۋ قۇرالدارى، ماقالالارى - بارلىعى ەندى. 

استانا ونوماستيكا ماسەلەسى قيىن جاعدايدا ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، ق.كەمەڭگەرۇلىنا قالانىڭ شەت جاعىنداعى ءبىر كوشە اتاۋى ءتيدى. ارينە، حالىق دۇرىس تۇرىپ، ءتۇزۋ تاعىلىم السا، كوشەنىڭ جامانى جوق. قالاداعى № 49 مەكتەپكە قوشكە اتىن سۇراعانبىز. الايدا موراتوريگە بايلانىستى بۇل جۇمىس توقتاپ تۇر. 

ەسىمى كوپشىلىككە اسا تانىلماي جاتقان حايرەتدين بولعانباي دەگەن الاش زيالىسى وتكەن. استانا ماڭىنداعى قورعالجىن ەلدى-مەكەنىنىڭ تۋماسى. اقمولا وڭىرىنەن شىققان الاش قايراتكەرلەرى از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس. بۇل - سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى. حايرەتديننىڭ ەرەكشە قاسيەتى، ەل مەن قازاقتىڭ بىرلىگى دەگەن ماسەلەلەردى شىعارماشىلىعىندا كوپ كوتەرگەن. زامانىندا قاجىلىققا بارعان ءابدىراحمان ء(ابىش) دەيتىن كوزى اشىق ادامنىڭ ۇرپاعى. ورىنبورداعى حۇسايىنيا مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان. «قازاق» گازەتىنە ماقالا جازىپ، ا.بايتۇرسىنۇلىمەن، ونىڭ اينالاسىمەن ارالاسقان. ول كەزدە اتاقتى بايلار، بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن جاز ايلارىندا مەدرەسە شاكىرتتەرىن ەلدەرىنە الدىراتىن ءداستۇر بولعان. قىزىلورداداعى شيەلى جەرىنە اتاقتى الىبەك، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتاردىڭ اعاسى قالجاننىڭ شاقىرتۋىمەن بارىپ، اۋىل بالالارىنا ساباق بەرگەن. ال، ەكى اعايىن كەيىن كەرەمەت كلاسسيك عالىمعا اينالدى. قىزىلوردادان كەتكەن سوڭ، تاشكەنتتە مۇستافا شوقايدىڭ قاسىنان تابىلىپ، «بىرلىك تۋى» گازەتىن شىعارادى. ونىڭ رەداكتورى دا بولادى. تۇركىستان اۆتونومياسى تاشكەنتتە جاريالانۋى كەرەك بولعانىمەن، قوقاندا جاريالانادى. اۆتونوميانىڭ بۇكىل تراگەدياسىن وسى كىسى قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتكەن. كەيىن ول جاقتان قايتىپ، تۇركىستاندا ءىرىلى-ۇساقتى قىزمەت ەتەدى. ءبىلىم سالاسىنا دا ەڭبەك سىڭىرەدى. 1930 جىلدارى ءبىر ايدالىپ كەلىپ، كەيىن 1937 جىلى اتىلىپ كەتەدى.

وسىنداي تۇلعانى قورعالجىن جەتكىلىكتى تۇردە باعالاماي وتىر. كوشە اتى ارەڭ بەرىلدى. مەكتەپكە اتىن بەرۋ 2007 جىلدان بەرى ءالى سوزىلىپ كەلەدى. قورعالجىندا «مۇستافا شوقاي – فاشيست» دەيتىندەر ءالى بار ەكەن. ء«فاشيستىڭ جانىندا جۇرگەن ادامعا مەكتەپ اتاۋىن قالاي بەرەمىز؟» دەپ، ماسەلە كوتەرگەن ادامدار دا بولىپتى. مىنا زاماندا وسىنى ايتىپ وتىرۋدىڭ ءوزى ۇيات نارسە. تاۋەلسىزدىكتەن جانە اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىنان ۇيات.

ال ەندى حايرەتدين بولعانباي 1934 جىلى تۇرمەدە جاتقاندا، ونىڭ يسمايل عاسپىرالى تۋرالى ەڭبەگى ستامبۇلدا جارىق كورەدى. تۇركياعا ەميگراتسياعا كەتكەن زاكي ءۋاليدي توعان ەستەلىكتەرىندە ءاردايىم حايرەتدين جايلى ايتىپ وتىرعان. باسماشىلار قوزعالىسى بولدى عوي، سونى ءبىز ءالى «باسماشىلار» دەپ ايتامىز، نەگىزى ول - بولشەۆيزمگە قارسى ورتا ازياداعى كۇرەس جولى. «سول وقيعا بارىسىندا ماعجان، مۇحتار، حايرەتديندەر كەلىسسوز جۇرگىزۋگە باردى» دەپ ءۋاليدي حاتيرالارىنا (ەستەلىك) حاتتاپ جازىپ كەتكەن. حايرەتدين بولعانباي - الەمدىك دارەجەدەگى قايراتكەر.  

 - ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنان «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشتىڭىزدار. ءوزىڭىز ءبىر ۋاقىتتا ونى باسقاردىڭىز. ينستيتۋت اياسىندا قانداي جۇمىستار اتقاردىڭىز جانە بۇگىنگى تاڭدا بۇل ينستيتۋت قانداي تىرلىكتەر تىندىرىپ ءجۇر؟ 

- 2007 جىلى الاش ۇكىمەتىنە، تۇركىستان اۆتونومياسىنا 90 جىل تولدى. جۇمىستىڭ سەرپىنىن ارتتىرۋ كەرەك بولدى. ينستيتۋت اشىلۋىنىڭ نەگىزى – وسى وي. ماقساتى - اقمولا وڭىرىندە پراكتيكالىق شارالار اتقارىپ، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ، حالىقتىڭ الاش تۋرالى تۇسىنىگىن تەرەڭدەتۋ مەن كەڭەيتۋ بولاتىن. ءبىز بۇل ينستيتۋتتى ۇيىمداستىردىق، باسقاردىق، ءبىرشاما ناتيجەگە جەتتىك. ارينە، پىكىرلەستەرىم مەن ەلوردا اقساقالدارىنىڭ ارقاسىندا. مەنەن كەيىن-دە بىرنەشە عالىمدار ينستيتۋت تىزگىنىن قولدارىنا الدى. 

ينستيتۋت اياسىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلى مەن سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءۇش تومدىعىن قۇراستىردىق. سادۋاقاس عىلماني مەن حايرەتدين بولعانبايدىڭ ءبىر تومدىق ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعاردىق. «ومىبىنىڭ الاش داپتەرىن» ازىرلەدىك. «ادجيپ» كومپانياسىنىڭ قارجىلىق قولداۋىمەن الاش ءتىلى مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتايتىن اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە «قازاق ءتىلى» وقۋ قۇرالىن حالىققا ۇسىندىق. تىڭ تاقىرىپتاعى سوزدىكتەر شىعاردىق (مىسالى، «جاديتشىلدىك جانە الاش» ت.ب.). 2011 جىلى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلىن ماسكەۋدەگى دون زيراتحاناسىنان استاناعا اكەلىپ جەرلەدىك. مۇسىلمانشىلىقپەن قاراساق، توپىراقتان جارالعان جان توپىراققا جەرلەنۋى كەرەك. 1991 جىلى كوتەرىلگەن ماسەلە اراعا 20 جىل سالىپ ءوز ماقساتىنا جەتتى. سابىر قاسىموۆ دەيتىن ەكس-سەناتور اعامىز ماسكەۋ ۇكىمەتىمەن كەلىسىپ، سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى ەلگە جەتكىزىلدى. توسىلعان سانا، توقىراعان كوزقاراس الدىمىزدان شىعا بەردى. بىراق ەلشىلدىك رۋح جەڭدى. لايىقتى زيرات بولماعان سوڭ، العاش «قارامولاعا» جەرلەدىك. قازاقتاردا قارامولا دەپ ۋاقىتشا جەرلەۋدى ايتادى. كەيىننەن استانا قالاسىنداعى «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى كەنەسارى ساربازدارىنىڭ سۇيەگى قويىلعان ورىن انىقتالعان سوڭ، سول قورىمعا قايتا جەرلەدىك. شامامىز كەلگەنشە باسىنا بەلگى ورناتتىق. زيالىلار بولىپ، ەلشىل اقساقالداردىڭ اقىلىن تىڭداپ، قۇرمەتىمىزدى وسىلايشا كورسەتتىك. 

وسى ارادا ايتا كەتەيىن، ماسكەۋدەگى دون زيراتحاناسى اتەيستىك باعىتتا كەتىپ، 1992 جىلعا دەيىن كرەماتوريا (سۇيەك ورتەيتىن ورىن) بولعان. بەرتىن كەلە تولىق حريستياندىق زيرات بولىپ وزگەرەدى. سماعۇل اعامىزدىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى (ارنايى ىدىستا) تۇرعان جەرگە كرەست ءىلىنىپ، پراۆوسلاۆ ءراسىمى كۇنى-ءتۇنى اتقارىلىپ جاتتى. وسىنداي جاعدايدا قازاق تۇلعاسى سۇيەگىنىڭ كۇلى تۇرۋى، ول قايراتكەردىڭ اكەسى تانىمال مولدا بولعانى – قاتتى ويلاندىراتىن، ەلدىك نامىسقا تيەتىن جايت ەدى. سول ءۇشىن ءدىن وكىلدەرىنىڭ كەڭەسىن الدىق. ءىس باسىنداعى ازاماتتار توسىلا بەردى. سوندا «حان كەنە سۇيەگى تابىلسا، نە بولماق؟..» دەپ قاتتى ويلاندىق. بۇل ءبىزدىڭ ۇرپاققا امانات جايتتاردى شەشۋگە دايىن ەمەس ەكەنىمىزدى دە كورسەتتى. كەزىندە ەل باسقارعان، بۇگىندە «اتا ساقالى اۋزىنا تۇسكەن» كىسىلەر ابدىراپ قالدى. بىراق ءبىز ساليقالى اقساقالداردىڭ، ەلشىل ازاماتتاردىڭ ويىن جۇزەگە اسىرىپ، ماقساتىمىزعا جەتتىك.ء دال وسى كەزدە عوي «ۇلتتىق پانتەون» ماسەلەسى كوتەرىلگەنى... حان كەنە ساربازدارى مەن سماعۇل سۇيەگى قويىلعان ورىن «ۇلتتىق قابىرستان» بولماعاندا، نە بولادى؟..

الاش زيالىلارى مۇراسىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت جۇمىسىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بىردەن-ءبىر جۇيەلى زەرتتەۋشىسى، جۋرناليست ءھام عالىم سۇلتانحان اققۇلۇلى – قازىر وسى ينستيتۋتتىڭ باسشىسى. ول الەكەڭنىڭ 9 تومدىعىن شىعاردى، ەندى 16 تومدىق شىعارمالار جيناعىن دايارلاۋمەن اينالىسىپ وتىر. ء«اليحان بوكەيحان» تۇلعالىق ەنتسيكولوپەدياسىن دا 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ازىرلەپ بىتىرۋگە جۇمىلعانىن ماقتانىشپەن ايتا كەتكەن ورىندى.

ءاليحان بوكەيحان ەسىمى 2016 جىلعى يۋنەسكو-نىڭ بەلگىلى تۇلعالار تىزىمىنە ەندى. بۇل دا -ءبىزدىڭ ۇلكەن جەڭىسىمىز. ءبارىمىزدى قۋانتاتىن دەرەك ايتا كەتەيىن: سوڭعى ون جىلدا ۇل بالالارعا ەڭ كوپ بەرىلىپ جاتقان ەسىم - ءاليحان ەكەن. اللا جازسا، وسى كىشكەنتاي ءاليحاندار بىزگە دە، وزىنە دە «داڭقتى تۇلعانى لايىقتى قادىرلەمەگەندەرىڭ قالاي؟» دەپ سۇراق قويۋى مۇمكىن. جاقسى ىستەر اتقارساق، جاۋاپ بەرۋدەن توسىلماس ەدىك.

- اڭگىمەمىز ءاليحان بوكەيحانعا كوپ ويىسىپ جاتىر. «ول كىسى زامانىندا ماسون بولعان» دەگەن دەرەك شىقتى. وسىعان نە ايتاسىز؟ 

- جاسىراتىنى جوق، ول ماسون لوجاسىنا كىرگەن. سۇلتانحان اققۇلۇلى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە بۇل ماسەلە جان-جاقتى ايتىلادى. ءبىز نە دەيمىز؟ قيىن زامانداعى كۇردەلى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءتۇرلى پىكىرلەر مەن قايشىلىقتى ويلار بار. مەنىڭ ويىمشا، ول سول كەزدەگى سانى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاق حالقىن جويىلىپ كەتۋ مەن جۇتىلىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن الەكەڭ ماسون لوجاسىنىڭ الەمدىك ساياساتتاعى بەدەلىنە سۇيەنگىسى كەلدى، قازاققا تەڭدىك اپەرۋدى كوزدەدى. ءاليحاننىڭ ءاربىر ارەكەتى مەن ماقالاسى - وسى سوزىمە دالەل.  

- دەرەكتى فيلمگە ستسەناري جازۋ تاجىريبەڭىز بار ەكەن, وسى باعىتتا الاشقا بايلانىستى ويىڭىزدا جۇرگەن ىزدەنىستەرىڭىز بار ما؟ 

- جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ ورال ەسىمدى كينوگەر ءىنىسى بار. جاسى بىرازعا كەلگەن. وسى ورەكەڭنىڭ سماعۇل تۋرالى فيلم جاساۋعا ىقىلاسى كۇشتى ەدى... دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋشى حاليللا وماروۆقا «سماعۇل سادۋاقاسۇلى تۋرالى فيلم جاسايىق» دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. ول قارسى ەمەس، بىراق ماسەلە قارجىعا كەلىپ تىرەلىپ تۇر. قازىر جاستاردىڭ كوبىسى پەسسيميستىك، نەمقۇرايلىلىققا بەيىم بولىپ كەتتى. جاستاردىڭ رۋحىن وسىنداي تۇلعالاردىڭ ءومىرىن كورسەتە وتىرىپ كوتەرسەك دەگەن ويىم بار. 

- ەلىمىزدە دراماتۋرگيا سالاسى كەنجەلەۋ دامىعانى ءمالىم. پەسا جازىپ، ساحنادان كورسەتۋ ويىڭىزدا جوق پا? 

 - دۇرىس ايتاسىز، الاشقا قاتىستى دۇنيەلەر دراما جانرىندا تىم از جارىق كورگەن. بىراق ءار ءتۇرلى يدەيا بار. ەستەرىڭىزدە بولسا، جاقىندا الاشتىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن مۇراسىن تاپتىق. بۇل - مۇحتازار تيتىقۇلىنىڭ «مۇرات ءۇشىن مايدان» دەگەن پەساسى. ەرەكشەلىگى - مۇندا كۇللى الاش قايراتكەرى كەيىپكەر. وكىنىشتىسى، مۇرانىڭ بىرنەشە پاراعى عانا ساقتالعان. مۇنى تابۋعا ايدىن ىرىسبەكۇلى دەگەن ازامات سەبەپكەر بولدى. ال، وتەن احمەت تەلاۆتور رەتىندە پەسانى تولىقتىرىپ جازىپ شىقتى. دراماتۋرگ ەمەسپىن، بىراق ولارعا اقىل-كەڭەس بەرۋگە ارقاشان دايارمىن. ەلوردالىق تەاتر قايراتكەرى بولات ۇزاقوۆقا قوشكەنىڭ «التىن ساقيناسىن» قايتا قويۋعا ۇسىنىس بەرىپ ءجۇرمىن. 

 - سوڭعى ساۋالىم: الاشتىڭ مىنا ءبىر تۇسىن جەتە زەرتتەسەم، قايتا قاراسام دەيتىن ويىڭىزدا جۇرگەن جوسپارلار بار ما؟ 

- ارينە، بار. 1922–1927 جىلدارى الاش زيالىلارى ماسكەۋدە تۇرىپ، جۇمىس ىستەگەن. سماعۇل سادۋاقاسۇلى 1928 جىلى ماسكەۋگە بارىپ، سوندا 1933 جىلعا دەيىن تۇردى. الاشتىڭ ماسكەۋدەگى سول قيىن دا كۇردەلى كەزدەرىن زەرتتەۋ مەن ءۇشىن كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل كەزەڭگە قاتىستى زەرتتەۋلەر وتە از. بۇل ءبىر جاۋاپتى كۇرەستىڭ كەزەڭى بولعان شاق قوي. 

ءبىز از زيالىنىڭ ءوزىن بولۋگە دايارمىز. ساكەن سەيفۋللين مەن تۇرار رىسقۇلوۆ بولشەۆيكتىك باعىتتا بولدى، ءاليحاندار الاش باعىتىندا قالعانىمەن ساياساتقا ارالاسقان جوق. بىراق سونىڭ وزىندە تۇرار مەن ساكەندى وزدەرى قىزمەت ەتكەن بيلىك تراگەدياعا الىپ كەلگەنىن، ونى وزدەرى سەزىنگەنىن جەتكىزەتىن دەرەكتەر بار. سول دەرەكتەردى جارىققا شىعارسام دەيمىن. «ولار بىرىڭعاي بولشەۆيكتىڭ باعىتتا بولدى» دەگەنگە دە سەنۋگە بولمايدى. 

تۇرار رىسقۇلوۆ جاھانشا دوسمۇحامەدۇلىمەن باجا بولعان. سونداي-اق، تۇرار اتاقتى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلىنا تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ جاۋاپتى ۋچاسكەسىن باسقارۋدى سەنىپ تاپسىرعان. سول تۇرار ءاليحان بوكەيحاننىڭ «بولشوي كيسلوۆسكيدەگى» پاتەرىنە بارىپ، اقىلداسىپ وتىرعان» دەگەن دە دەرەك كەزدەسەدى. 1933 جىلى سماعۇل جۇمباق جاعدايدا قايتقان سوڭ قارالى جيىندا الەكەڭدى تۇرار مەن نىعمەت (نۇرماقۇلى) دەمەپ جۇرگەن. ال، ت.رىسقۇلوۆتىڭ باسماشىلارمەن تىعىز بايلانىسى بولعانىن بىلگەن ادام ونى «قىپ-قىزىل كوممۋنيست» دەپ ايتا الا ما؟..

قاسكەي وتەكين دەگەن تانىمال كىسى: «ساكەندى ءبىز جىلاۋىق كوميسسار دەپ ايتاتىنبىز. سەبەبى ەل ارالاپ ءجۇرىپ، حالىقپەن كەزدەسكەن سوڭ پاۋەسكە ۇستىندە ەڭكىلدەپ جىلايتىن. حالىقتىڭ جاعدايىن كورىپ جانى اۋىرىپ، كوڭىلى بوسايتىن» دەپ جازعانى بار. ادام ساناسىنىڭ ەكىگە جارىلۋى، جەكە باسىنىڭ تراگەدياسى دەگەن وسى ەمەس پە؟ فرانتسيادا ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقاي بولشەۆيكتىك وكىمەتتىڭ باسىندا جۇرگەن سەيىتقالي مەڭدەشۇلى مەن سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرادى. ءتىپتى ول تۇراردى سىناي وتىرىپ، «كوممۋنيستىك كەلبەتىنىڭ استارىندا تۇرىكشىلدىگى تۇنىپ تۇرادى» دەگەندى ايتادى.

«اناۋ بولشەۆيك، مىناۋ الاش» دەپ جازىپ، ونسىز دا از زيالىنى بولشەكتەۋگە دايار تۇراتىن اۆتورلار كەزدەسەدى. جوق، ەل بولامىز دەسەك، ءبىز زيالىلارىمىزدىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ىزدەۋىمىز كەرەك. «بار قازاق - ءبىر قازاق» دەگەندەي، ولاردىڭ قيىن جاعدايلارداعى قارىم-قاتىناسىن جاڭا فورماتتا تۇسىندىرە الۋىمىز قاجەت. قاتەسى مەن تارگەدياسى بولسا ايتۋىمىز كەرەك. بىراق بىرىڭعاي قارا بوياۋ جاعۋدان قاشقانىمىز دۇرىس. مەنىڭ وسى ماسەلەنى زەرتتەپ، ەلگە وي تاستاپ، كوپشىلىك نازارىن بايىپتاۋعا بۇرسام دەگەن نيەتىم بار.  

سۇحباتتاسقان ولجاس بەركىنباەۆ
© e-history.kz

(تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ديحان قامزابەكۇلى ف.ع.د.، پروفەسسور: «الاش تاقىرىبىندا اقتاڭداقتار كوپ»)