ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىرعانداي، ازيادا ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىسى بىرتىندەپ قىسقارىپ كەلەدى.

وسى جىلعى قاراشانىڭ باسىندا رف پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين «حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە ورىس تىلىندە جالپى ءبىلىم بەرۋدى ىلگەرىلەتۋ مەن قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك كونتسەپتسياسىنا» قول قويدى. كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا، بۇل كونتسەپتسيا (دالىرەك ايتساق — ورىس ءتىلىنىڭ ءوزى) رەسەيدىڭ جاقىن شەت ەلدەگى «جۇمساق كۇشىنىڭ» باستى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك.

مەن ورىس تىلىندە وقۋشى ەدىم... 

«وسى ورايدا رف-نىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كەشىگىپ قيمىلدايتىنداي اسەر قالدىرۋدا، ويتكەنى بۇرىنعى كسرو-نىڭ رەسپۋبليكالارى، ءبىر كەزدە «ورىس الەمىنىڭ» ماڭىزدى بولىگى بولعان رەسپۋبليكالار ودان ىرگەسىن بولەك سالىپ جاتىر»، — دەپ جازادى   رەسەيلىك ساراپشى كيريلل سوكوۆ.

«تمد ەلدەرى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءومىردىڭ كوپتەگەن سالالارىنان ىعىستىرا باستادى، — دەيدى اۆتور. — بۇل ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە ورىس ءتىلدى حالىقتىڭ، ءبىلىم بەرۋدىڭ، مادەني جانە اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ قىسقارۋى كەرى اينالماس سيپاتقا يە بولدى. ماسەلەن،

«تاجىكستاندا ورىس حالقىنىڭ سانى 388,5 مىڭنان 35 مىڭ ادامعا دەيىن قىسقارعان. گۋمانيتارلىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ينتەلليگەنتسيانىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ەلدەن كەتۋى ورىس تىلىندە ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنىڭ تەك بىرنەشە وقۋ ورىندارىندا قالۋىنا اكەلىپ سوقتى. ال رەسپۋبليكانىڭ 8 ميلليوندىق حالقىنىڭ 1 ميلليونى رەسەيدە ەڭبەك ميگرانتى رەتىندە تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى، باسىم كوپشىلىگى ورىس ءتىلىن مۇلدەم بىلمەيدى». 

ادىلەتتتىككە قيانات جاساماۋ ءۇشىن، ورتالىق ازيادا ورىس ءتىلىن جاپاي ءبىلۋ ەشقاشان بولماعانىن مويىنداعان ءجون.

1989 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ورىس ءتىلىن قازاقتاردىڭ 62,8 پايىزى، قىرعىزداردىڭ 36,9 پايىزى، تاجىكتەردىڭ 30 پايىزى، تۇركىمەندەردىڭ 27,5 پايىزى جانە وزبەكتەردىڭ 22,3 پايىزى بىلگەن.

«نەگىزىنەن قالادا، قازاقستان جانە سولتۇستىك قازاقستان (اۋدارمادا وسىلاي كورسەتىلگەن. – Abai.kz) سياقتى سلاۆيان حالىقتارى تىعىز مەكەندەگەن ايماقتاردا تۇرعان ورىستار ەشقاشان جەرگىلىكتى تىلدەردى بىلگەن ەمەس، — دەيدى اڭگىمەسىن جالعاستىرعان سوكوۆ. — سول 1989 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، تيتۋلدىق ءتىلدى وزبەكستان ورىستارىنىڭ 4,5, تاجىكستاننىڭ — 3,5, تۇركىمەنستاننىڭ — 2,5, قىرعىزستاننىڭ — 1,2 جانە قازاقستاننىڭ — 0,9 پايىزى بىلگەن. كسرو-دا ورىس ءتىلى شىن مانىندە مەملەكەتتىك ءتىل بولعان، ال وسى تىلدە ءبىلىم، اقپارات الۋدىڭ ەش قيىندىعى بولماعان جاعدايدا جەرگىلىكتى ءتىلدى وقۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىگى بولعان ەمەس. كوپتەگەن پاندەر، اسىرەسە، عىلىمي جاراتىلىستانۋ سالاسىنىڭ وقۋ پاندەرى بويىنشا ۇلتتىق تىلدەردە وقۋلىق بولعان ەمەس، وقىتۋ تولىعىمەن ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى».

رەسەيلىك ساراپشى كەلەسى سانداردى كەلتىردى. «كسرو كۇيرەگەننەن كەيىنگى جيىرما جىلدا ورتا ازياداعى احۋال ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. وسى عاسىردىڭ 10-شى جىلدارىنا قاراي قازاقستان حالقىنىڭ 84 پايىزى، قىرعىزستان — 49, وزبەكستان – 41, تاجىكستان — 33 جانە تۇركىمەنستان بار-جوعى 18 پايىزى ورىس ءتىلىن بىلگەن. جەكە ەتنوستاردىڭ ورىسشا ءبىلۋىن جەكە ەسەپكە العان كەڭەستىك ستاتيستيكادان ەرەكشەلىگى، پوستكەڭەستىك ەسەپكە الۋلاردا ايماقتا قالعان سلاۆيانداردى ەسەپكە الا وتىرىپ، جالپى تۇرعىندار بويىنشا مالىمەتتەر كورسەتىلگەن. سوندىقتان ولاردى 1989 جىلعى حالىق ساناعىمەن سالىستىرۋ قيىن. وعان قاراعاندا، ورىس ءتىلىن بەلسەندى بىلەتىندەر، وقي، جازا جانە سويلەي بىلەتىندەر تۋرالى مالىمەتتەر نەعۇرلىم قيسىندى كورىنەدى. ولار قازاقستان حالقىنىڭ 72, قىرعىزستان – 36, وزبەكستان – 14, ال تاجىكستان مەن تۇركىمەنستان حالقىنىڭ نەبارى 12 پايىزىن قۇرايدى. اتاپ ايتارلىعى،

قازاقستان حالقىنىڭ – 16, قىرعىزستاننىڭ — 50, وزبەكستاننىڭ — 59, تاجىكستاننىڭ — 67 جانە تۇركىمەنستان حالقىنىڭ 82 پايىزى ورىس ءتىلىن مۇلدەم بىلمەيدى.

ياعني، كسرو كۇيرەگەننەن كەيىن وزبەكستانداعى، تاجىكستانداعى جانە تۇركىمەنستانداعى ورىس ءتىلدى كەڭىستىك 2-3 ەسە قىسقارعان».

 «ورىس الەمىنىڭ» كەتۋى

رەسپۋبليكا رەسەيدەن جاعرافيالىق، ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇرعىدان نەعۇرلىم شالعاي بولعان سايىن ول جاقتا ورىس ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ۇلەسى سوعۇرلىم تومەن بولادى. «ەگەر قازاقستاندا ورىس ءتىلىن حالىقتىڭ بارلىعى دەرلىك بىلسە، قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا ەنجارلىق بايقالادى — مۇندا ءاربىر ەكىنشى ادام ورىسشا سويلەي بىلەدى، ال تاجىكستان مەن تۇركىمەنستاندا حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىس تىلىندە سويلەي المايدى»، — دەگەن قورىتىندى جاسايدى «ريتم ازي پورتالى».

كوز جەتەرلىك بولاشاقتا، قازاقستاندى قوسپاعاندا، ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىندا ءورىستىلدى مادەني-تىلدىك كەڭىستىكتىڭ مۇلدەم جوعالۋى مۇمكىن

ونىڭ ۇستىنە، سان جاعىنان تەك قازاقستاندا عانا حالىقتىڭ ەلەۋلى بولىگىن سلاۆياندار جانە باسقا ەۋروپالىق ەتنوستار قۇراپ وتىر، قىرعىزستاندا ولاردىڭ ۇلەس سالماعى تومەندەۋ. تاجىكستان مەن تۇركىمەنستاندا تيتۋلدىق ەتنوسپەن سالىستىرعاندا، ولاردىڭ دەموگرافيالىق ۇلەس سالماعى مۇلدەم ماردىمسىز — كوزگە كورىنبەيدى. وزبەكستانداعى دەموگرافيالىق احۋال دا وسىنداي باعىتتا دامىپ جاتىر. اتاپ ايتارلىعى، كوپتەگەن رەسپۋبليكالاردا رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ ايماقتاعى مادەني-تىلدىك كەڭىستىگىن كەڭەيتۋگە دەگەن ۇمتىلىسى وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسىن ءورىستىلدى مۇعالىمدەردىڭ بيلەپ-توستەۋىنە بەرگىسى كەلمەيتىن باسشىلىقتىڭ ساياسي تۇعىرىمەن قاقتىعىسۋدا.

ورىستىلىندە ءبىلىم بەرۋ تەك مۇعالىم كادرلارىنىڭ جانە ەۋروپالىق حالىقتىڭ ەميگراتسياسى سالدارىنان عانا ورىن الىپ وتىرعان جوق. اشىعىن ايتقان ءجون:

ورتا ازيانىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىندا ءورىستىلدى ءبىلىم بەرۋدى قىسقارتۋ جانە جانە ونى تيتۋلدىق تىلدەرگە اۋىستىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلۋدە

ماسەلەن، وزبەكستاندا ورىس تىلىندە ءبىلىم الاتىندار سانى 1990/1991 جىلداردان 2010/2011 جىلدارعا دەيىنگى ارالىقتا 636 مىڭنان 221 مىڭعا دەيىن (65 پايىزعا), تاجىكستاندا – 120 مىنان 47 مىڭعا دەيىن (61 پايىزعا), تۇركىمەنستاندا – 127,1 مىڭنان 6,5 مىڭعا دەيىن (95 پايىزعا) قىسقارعان. اتالعان ەلدەردىڭ سوڭعىسىندا ورىستىلىندە ءبىلىم بەرۋ تولىق  جويىلعان، ال تاجىكستاندا جانە ودان از مولشەردە وزبەكستاندا ءورىستىلدى اقپاراتتىق جانە مادەني ورتانى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى سۇراق تۋدىرۋدا. قازاقستان مەن قىرعىزستاندا ورىستىلىندە ءبىلىم بەرۋ بويىنشا ازىرشە قولايلى احۋال قالىپتاسقان».

ال كاۆكازدا شە؟ 

ايتپاقشى، كاۆكاز رەسپۋبليكالارىنداعى ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايى ورتا ازياداعى احۋالعا قاراعاندا، ءبىرشاما جاقسى، مۇنى ولاردىڭ رەسەيمەن جاعرافيالىق جاقىندىعىمەن جانە نەعۇرلىم تىعىز بايلانىسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ماسەلەن، 2010-جىلداردا ءازىربايجاندا 8,9 ملن. حالىقتىڭ 4,9 ملن. (55 پايىزى) ورىس ءتىلىن بىلسە، ارمەنيادا – 36, ملن. حالىقتىڭ 2,4 ملن. (58,6 پايىز), ال رەسەيمەن بولعان «بەس كۇندىك سوعىستان» كەيىنگى گرۋزياداعى جاعداي كۇردەلى كەزەڭدى باسىنان وتكەرۋدە، مۇندا 4,5 ملن. حالىقتىڭ 2,4 ملن. (54 پايىز) ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن بولاتىن. اتاپ ايتارلىعى، بۇل ەلدەردەگى ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى سونشالىقتى كوپ ەمەس.

ءازىربايجاندا بار-جوعى 119 مىڭ ورىس بولسا (1,3 پايىز), گرۋزيادا – 45 مىڭ (1 پايىز), ال ارمەنيادا – نەبارى 7,5 مىڭ (0,2 پايىز) ورىس قالعان

ورىستاردىڭ سانى جانە ۇلەس سالماعى جاعىنان «تاجىك-تۇركىمەن» دەڭگەيىندەگى كاۆكاز ەلدەرىندە حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ءتۇرلى دەڭگەيدە ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن. ول از بولسا، ءازىربايجاننىڭ 1,6 ملن.، ارمەنيانىڭ 0,9 ملن. جانە گرۋزيانىڭ 1,3 ملن. تۇرعىنى ونى بەلسەندى تۇردە پايدالانۋدا.

اندرەي زۋبوۆ

ورىسشادان اۋدارعان قايرات ماترەكوۆ

دەرەك كوزى: 365info.kz